Tekste Kengesh Shqiptare!

(Hajdar Salihu: ”Jerina dhe helmi”, roman, Rilindja, Prishtinë, 1994)

Romani ”Jerina dhe helmi” i shkrimtarit, tashmë të ndjerë, Hajdar Salihut, me mënyrën e seleksionimit të të dhënave jetësore, historike e mitologjike, me mënyrën e mbizotërimit të fragmentaritetit dhe kaoticitetit të tyre, me organizimin dhe enkodimin simbolik të tyre, thënë troç, me strukturën e integruar artistike dhe modelin e tij për botën, do të renditet në vlerat e njëmendëta të letërsisë shqiptare në përgjithësi e të romanit shqiptar në veçanti.

Selekcionimi i të dhënave jetësore, historike, mitologjike

Në këtë roman autori zgjedh mjaft të dhëna jetësore autobiografike të vështruara në kontekstin e ngjarjeve, që e tronditën Kosovën gjatë historisë së saj e sidomos pas vitit 1981. Qoftë,edhe emrat e personazheve në këtë roman, të shumtën e rasteve, korrespondojnë me njerëz konkret. Diferencimi i profesorit të gjuhës dhe letërsisë shqipe në gjimnazin ”Vëllezërit Frashëri” të Deçanit, Vdekja nga helmimi e oficerit Hamit Haxhija në vitin 1989 dhe varrimi i tij e shumë e shumë ndodhi të tjera janë të dhëna biografike të autorit. Ata që e kanë njohur Hajdar Salihun dhe jetën e tij sidomos atë të pas diferencimit dhe të persekutimit të të gjitha formave nga njerëzit e sistemit dhe satelitët e tyre në letërsi, përshtypja e parë që do ta kenë, pasi ta kenë lexuar romanin, do të jetë: ky roman vlon nga lënda auto-biografike. Pyetja e parë që do të shtrohej, në këtë kontekst, do të ishte: Është apo s’është roman auto-biografik ”Jerina dhe helmi” i Hajdar Salihut?
Megjithë mëdyshjen e vazhdueshme për mundësinë e të qenit i tillë, ky roman nuk është autobiografik, qoftë edhe për faktin e thjeshtë se të dhënat jetësore auto-biografike gërshetohen me të dhëna historike e mitologjike: Periudha e Lidhjes Shqiptare të Prizrenit, Masakra e Tivarit në fund të Luftës së Dytë Botërore në të cilën pësuan afër 4000 shqiptarë të pafajshëm, Kalaja e Jerinës dhe ajo e shkëmbit, dhe rrëfimet e fshatarëve për to dhe princeshën Jerinë. Duke e parë këtë trinomi të dhënash, që e përbëjnë lendën romanore dhe formën se si gërshetohen ato përmes logjikës mitologjike, bindemi se ky roman i kushtohet ekzistencës shqiptare, pjesë e së cilës është edhe ekzistenca individuale e autorit, dhe helmit, që e ka rrezikuar atë nga lashtësia e deri në ditën e sotme. Ideja e rrezikimit të ekzistencës shqiptare përmes helmit, qoftë si kategori konkrete, qoftë si kategori figurative-metaforike, është kriter themelor për zgjedhjen e të dhënave jetësore, historike dhe mitologjike, enkodimi i të cilave nuk bëhet sipas kodit fabular por sipas kodit simbolik.

Enkodimi simbolik i të dhënave

Që në romanin e tij të parë ”Udha e ditës së nesërme”, për të vazhduar pastaj edhe me dy romanet e botuara në vitin 1994 (”Jerina dhe helmi”dhe ”Raport për jetët paralele) Hajdar Salihu e ka braktisur tërësisht kodin fabular, i cili ka dominuar e mund të themi se dominon ende në romanin tonë. Në romanin ’Jerina dhe helmi” rrëfimi bëhet nga ”unë rrëfimtari”, apo nga personazhi rrëfimtar, profesori i letërsisë i diferencuar në vitin 1981 dhe i helmuar në vitin 1990. Ky personazh rrëfimtar në vetën e parë, s’është asgjë tjetër pos ”qendër inteligjente” në roman, e cila i integron në tërësinë e romanit fragmentet, kujtimet dhe asociacionet e veta e herë-herë edhe të mediantëve tjerë, pra ka funksion struktural. Prandaj, romani ”Jerina dhe helmi”, ndo-nëse, në shikim të parë, lë përshtypjen e fragmentaritetit, është, siç do të thoshte Virxhinia Vulf, ”vepër e integruar artistike”. Unë rrëfimtari, në këtë roman, është vënë në pozicionin e kronistit. Ai shpeshherë e apostrofon obligimin e tij për të pasur qasje të plotë ndaj informatave të domosdoshme, mirëpo, koha njëzetekatërorëshe, të cilën e ka në dispozicion për të rrëfyer tërë atë që ai e konsideron të domosdoshme, është mjaft e shkurtë, prandaj, ndonëse i vënë në pozicionin e kronistit, ai më tepër shkruan testamentin e njeriut të helmuar, kujtesa e të cilit shpeshherë është errësuar, e turbulluar nga shija e hidhur e ”lëngut të verdhë në gojë” apo vrerit si pa-sojë e helmimit.
Ky unë rrëfimtar ma kujton një mendim të Vejn Butit, i cili thoshte: ”Edhe rrëfimtari më i për-mbajtur në njëfarë mënyre është i dramatizuar qëkur veten e shenjëzon me ”unë”. Shumë shkrimtarë i dramatizojnë rrëfimtarët e tyre, duke i shndërruar në personazhe, të cilat janë bindëse aq sa edhe ato për të cilat na flasin”. Në këtë kontekst shtrohet pyetja: sa është dramatizuar rrëfimtari në këtë roman? Përgjigjja është: rrëfimtari është i dramatizuar në dy aspekte. 1. Në roman, pos personazhit rrëfimtar, rrë-fejnë edhe personazhe tjera (fshatarët: Beqa, Ragipi, Rrustemi, Xaja, Haziri). 2. Në roman, personazhi rrëfimtar mundohet ta dramatizojë drejtpërdrejt gjen-djen e vetdijes. Çdo gjë që shenjëzohet nga mendja e rrëfimtarit është dramatike, qoftë kur rrëfehet për-mes monologut të brendshëm, i cili është reflekor i ndezur në ”qendrën inteligjente” të romanit, qoftë kur rrëfehet përmes dialogut, të ndërtuar sipas logjikës së kontrapunktit (shih dialogun në mes të arsimtarit të historisë dhe Ademit, f. 34-35.)

Hapësira vendore në të cilën vendoset lënda romanore është konkrete (Gjakova, Botusha, Deçani), ndërsa hapësira kohore është polivalente. Në radhë të parë koha e përcaktuar për t’u kryer rrëfimi nga ana e”unë rrëfimtarit”,data e kushtëzuar 23 mars 1990. Kjo hapësirë kohore na përkujton romanin e Xhojsit ”Uliksi”, objekt i rrëfimit të të cilit është një ditë e jetës qytetare të Dablinit e kjo ditë është e përcaktuar saktë 16 qershor 1904. Nëse Xhojsi ka pasur mundësi të bëjë roman për jetën Dablinit brenda një dite, Hajdar Salihu personazhit të tij rrëfimtar ia cakton një ditë kohë për të shkruar atë që mendon se duhet shkruar, pra ajo që ndodh në këtë ditë është e thjeshtë dhe nuk do të mjaftonte për të bërë roman. Unë rrëfimtari e sheh në ëndërr princeshën e helmuar ilire Jerinën me fytyrën e saj të verdhë si dylli së bashku me arkeologun e helmuar në vitin 1981 dhe zgjohet duke vjellë, prandaj i bindur se s’ka kohë ulet të shkruaj për ngjarjet që i kishte përjetuar vet apo për të cilat kishte qenë dëshmitar.
Procesi i të shkruarit ndërpritet herë pas here për ta lexuar Gazetën ”Rilindja apo për t’i dëgjuar lajmet e Radios dhe Televizionit të Prishtinës për helmimet masive nëpër vise të Kosovës. Po të lexohen me vëmendje detajet e dhëna përmes kujtimeve e asociacioneve të personazhit rrëfimtar, të cilat kanë ndodhur në kohë të ndryshme, mund ta rikonstruktonim një syzhe, që s’mund të jetë kurrësesi syzhe i mirëfilltë, por është vetëm një metasyzhe. Në vitin 1981, personazhin rrëfimtar, gjatë procesit të të ashtuquajturit diferencim moralo-politik, e largojnë nga puna. Pas disa ditësh në shtëpinë e tij vjen një arkeolog për të hulumtuar për kështjellën dhe princeshën e saj Jerinën, për shkaqet e rrënimit të kështjellës dhe helmimit të princeshës. Për të mos u zbuluar krimi i lashtë, bëhet një krim i ri, helmohet arkeologu, i cili para se të vdiste e kishte paralajmëruar: ”-Miku im. Kam frik se kësaj here, në vend se të sëmurem vet, dikush është kujdesur që të më sëmur”. Të njëjtin fat e ka edhe personazhi rrëfimtar, i cili në ditën kur mbushen plot nëntë vjet nga helmimi i arkeologut helmohet edhe vet, 23 marsi i vitit 1981 përsëritet edhe në vitin 1990.
Pos hapësirës kohore të datës 23 mars 1990, si hapësirë kohore e përcaktuar është e tërë periudha e pas vitit 1981, por herë-herë edhe periudha të mëhershme historike, të cilat nganjëherë përzihen edhe me kohën mitologjike. Ndonëse, lënda romanore është vendosur në kornizat e kohës historike, nocioni i hapësirës kohore, në këtë roman, duhet kuptuar si hapësirë e kohës hipotetike në të cilën vendoset lënda romanore dhe veprojnë, përjetojnë, kujtojnë, rrëfejnë personazhet, pra hapësira kohore nuk përcaktohet vetëm me kriteret historike por edhe ato mitologjike, prandaj ajo është kohë simbolike, metaforike, thënë, troç, është kohë mitologjike.
Pos vetëdijes së personazhit rrëfimtar, element tjetër organizues është teknika e lajtmotivit, sipas së cilës bëhet zhvillimi sintagmatik i tekstit të romanit, pra ndihmon në mbizotërimin e fragmentaritetit dhe kaoticitetit të lëndës jetësore e historike. Mitema e helmimit përsëritet vazhdimisht në formë ciklike, prandaj është një ritualemë. Helmohet Jerina në lashtësi, helmohet arkeologu më 23 mars 1981, helmohet oficeri Hamit Haxhija në korrik të vitit 1989, helmohet vet personazhi më 23 mars 1990, helmohen mijëra nxënës në tërë Kosovën. Përsëritja e lajmit për helmimet në radio e televizion është një formë e lajtmotivit, përbën një derivat të ritualemës së mëparshme, përsëritja e vazhdueshme e të ndierit të shijes së hidhur të lëngut të verdhë në gojën e ”personazhit rrëfimtar” është një lajtmotiv, derivat i ritualemës komplekse të helmimit. Kjo ritualemë do të ishte e mangët nëse nuk do ta venim në spikamë dimensionin e helmimit metaforik siç është diferencimi i personazhit në vitin 1981 dhe masakra e Tivarit, të cilat s’janë asgjë tjetër pos helmime makabre të ekzistencës shqiptare. Është mjaft impresiv identifikimi i anëtarëve të komisionit diferencues, njerëzve me tru tërësisht të formalizuar nga sistemi ideologjik, me inventarin e zyrës.
Paralelizmat mitologjik të ndërtuar në bazë parimit antinomik: vendas apo aborigjinë-ardhacakë, helmues-të helmuar, të vrarë-vrasës, mbrojtës të jetës-shkatrrues të saj etj. e përbëjnë modelin për botën në këtë roman.
Ky roman sikur e vërteton një mendim të njohur teorik se romani modern, përkundër romanit tradicional që e sforcon kategorinë e FILLIMIT dhe të shkakshmërisë, e sforcon kategorinë e FUNDIT, e cila e shpreh pasojën. Romani përfundon sepse rrëfimtari i ka vetëm njëzet e katër orë në dispozicion për të rrëfyer e kjo është pasojë e helmimit të tij. Helmimi i tij është pasojë e dijes së tij për helmimin e arkeologut, për masakrën e Tivarit, ndërsa helmimi i arkeologut është pasojë e zbulimit të shkakut të kri-mit të lashtë, helmimit të Jerinës. Në fund duhet shtruar pyetjen: Po,Jerinën kush e helmoi?Autori nuk përgjigjet në këtë pyetje, ia lë lexuesit të vëmendshëm ta gjej pasi ta ketë mbyllur librin. Dikush mund të thotë: Jerina ishte mishërimi i lirisë dhe bukurisë, prandaj e helmuan. Unë them: Shkrimtarët e mirë nuk japin përgjigje, por bëjnë pyetje apo aktualizojnë probleme.

Vesa Luma - Amanet

Ishteee...
Per tyy paK e veshTiiR
Dojeee...
Doje ti një VaJzë të miiR... Ahh!
KerkoJee shum shum
PoR joo teek un nuk e gjeen
nuk e gjeen . . .Nonaaa
AmaneT ty ta ka LooN
Poor lodhesh...
edhe doN edhe nuK doon...Ahh!
Qikken e shpiiS ti nuK e gjeN dhe,
vazhdooN ti kerkooN...

Reff:x2
A'AmaneT noNa ta ka Lon
Ti e di veT FjaLen e ke dhoN
Sa heeR ke me u thy
AsnjoNa s'bon per Ty ty
AmaNetin duhesh me kryy...

Ishteee...
Per tyy paK e veshTiiR
Dojeee...
Doje ti një VaJzë të miiR... Ahh!
KerkoJee shum shum
PoR joo teek un nuk e gjeen
nuk e gjeen . . .Nonaaa
AmaneT ty ta ka LooN
Poor lodhesh...
edhe doN edhe nuK doon...Ahh!
Qikken e shpiiS ti nuK e gjeN dhe,
vazhdooN ti kerkooN...

Reff:x4
A'AmaneT noNa ta ka Lon
Ti e di veT FjaLen e ke dhoN
Sa heeR ke me u thy
AsnjoNa s'bon per Ty ty
AmaNetin duhesh me kryy...

A'Amaneet...! neeT
A'Amaneet...! neeT
A'Amaneet...! neeT
web:www.teksteshqip.com