ZAGORIA "PERLA PROFIL I BISKUAR" Kristaq

Pas Çajupit, shkrimtarë dhe publicistë të tjerë folën e shkruan shumë për këtë temë,por Çajupi ka meritën që reagoi me një poezi të ndjerë nga të parët. Është kjo një nga arsyet që ai e meriton të ketë një bust në Kosovë dhe që një nga vatrat e arsimit atje të mbajë emrin e tij.

Abetare arti e kulture e zagoritëve
Vlerësim
Dr. Rustem Berisha, Prishtinë
(recensë për librin e Stefan Bulos “Këngë popullore nga Zagoria”
“Gjurmime albanologjike” Nr. 30 2000 - Prishtinë)

…Në “Këngët popullore nga Zagoria” nga Stefan Bulo, vjelës dhe përgatitës, është deponuar mundi i madh dhe koha e gjatë që shpirtin e një krahine ta kemi ruajtur në publikime, në kulturën shkrimore, të përcjellë me shënime që i plotësojnë njohuritë për këngët, për ritet, zakonet, aktivitetet dhe historinë e zagoritëve. Kështu ky moment i tyre në formën letrare, është zëri i kësaj krahine, i cili do të jetojë përjetësisht dhe kur nuk ka më brez pleqsh që ecën me traditën dhe kur brezi i ri zagoritë - studentë i këndojnë këngët e tyre për një traditë tjetërfare, kur dasmat zagorite të bëhen dasmë e brezave me kulturë bashkëkohore, zërat e vjetër zagoritë do të ligjërojnë bilbilshëm me ndjeshmëritë e të dashurve, si diçka depertuese, që ndez zemrat dhe

lëviz fusha e male të kësaj krahu të veçuar larg. Sa herë që do t’i lexojmë do të ndjejmë ngacmimin e këtyre përjetimeve, do të jemi në krahët e padukshëm shpirtërisht mbi majat e maleve në prehrin e livadheve, në grykat e freskëta, andej kah ka shkelur këmba e zagoritëve. Zëri i këtyre këngëve do të shkojë gjithkah nga ka shkuar zëri i poetit të këtij vendi, Andon Zako Çajupit. Së bashku në harmoni do të ligjërojnë poezitë e

Çajupit dhe këngët e popullit. Pa dyshim Stefan Bulo në punën gjysmëshekullore e ka shpërblyer vendlindjen, e ka nderuar personalitetin e mësuesit, e ka shquar individualitetin e vendasit me përkushtimin aq gjatë. Por edhe në qoftë se vilen e publikohen vlera të tjera të reja, do të duhet të thuhen: “Këngë pas Stefan Bulos”.

Trinitet: Arkitekturë, karrikaturë, vendlindje

Krenari e trashëgimisë
1.
Është diçka sinjifikative të lartësosh të lartësuarit në fushën e arkitekturës. Pas të madhit KoçoV. Miho, Zagoria ka dhe arkitektë të tjerë të spikatur, por një nga më të mëdhenjtë e saj në ditët tona është dhe Arben Qiro Menkshi. Arbeni ka mbaruar Universitetin e Tiranës (dega Arkitekturë) para rreth tre dekadave dhe vijon të punojë si arkitekt në qytetin e Vlorës. Është ideator dhe autor i shumë veprave ndërtuese, por më të spikaturat janë: stacioni i trenit i Vlorës, nga më modernët për kohën, që u konstrukturua prej tij dhe pallati 10 katësh në qendër të qytetit.

Me ndryshimin e sistemit Arkitekt Arbeni kaloi në profesion të lirë dhe ngrë studion e tij moderne private në lagjen “Ujët e Ftohtë”. Kjo ishte një sprovë e bukur, ku i talentuari Arben Menkshi filloi të derdhë intuitën e tij, finesën arkitekturore në projektimin e një sërë veprash të rëndësishme, të dukshme, funksionale, një krijimtari mjaft e pasur dhe domethënëse: Ndërtesa fine me fasada madhështore, me stil të moderuar, të ndërtesave deri në 12 katëshe, projektim të fshatrave turistike e vilave në bregdetin jonian dhe në qytetin e Vlorës. Arbeni në projektet e tij të realizuara ka bërë një kombinacion të dukshëm e plot ngjyrim të ndërtesave të reja me ato ekzistuese të harmonizuara bindshëm dhe funksionalisht me natyrën vlonjate. Një nga veprat e tij që bie në sy është hoteli “Bolonja”. Projektet e tij kanë aftësinë absorbuese për klientelën dhe janë shumë shpërthyese që sjellin emocion dhe dëshirë frekuentimi.

2.
Kjo është njëra anë e talentit të tij, por shfaqje të një potence të madhe ka edhe në artin e karrikaturës, ku ai ka arritur një sërë rezultatesh dimensionale, duke kapërcyer kufijtë e vendit.
Një fillesë e bukur: botime në revistën humoristike “Hosteni” dhe në shtypin qendror. Duke treguar talent edhe në këtë fushë Arbeni ka hapur shumë ekspozita dhe ka marrë pjesë në konkurse botërore të organizuara në Kanada,Turqi, Itali, Greqi, Bullgari e gjetkë. Në konkurrimin në Belgjikë u fut në dhjetshen më të mirë… Kryesorja është se ai është mjaft origjinal dhe karrikaturat e tij shquhen për finesën, aftësinë filozofike në kompozim si dhe substratin elartë karrikaturist.

3.
Por Arben Meksi është edhe një tejdashurues i vendlindjes. Ja si është shprehur ai në një kontaktim me poetin zagorit, Anastas Bita, ku tregohet diapazoni mendor, parashikimi, çiltërsia dhe respekti:
“Sa herë kam vajtur në Zhej e Doshnicë mbaj mend, se kur jam larguar, kam ndjerë një keqardhje të madhe. Për më shumë për Lliarin. Çdo mëngjes dilja në verandën e shtëpisë së Hilajve e rrija bashkë me baba Mitron. Bisedonim për gjithçka. Ishte burrë fisnik e i ditur. Mua më donte dhe më respektonte, por gruan time Kozetën, e donte me gjithë shpirt si bijën e tij, Frosinën. Degët e mollëve të vareshin si shall i blertë mbi supe, ndërsa kënga e bilbilit pikonte verë mbi kusinë e qumështit plot shkumë të bardhë, që mbushte Llikua në vathë. Kur vajta për herë të parë, mendova të bëja një album me karrikatura, por do ti, o Cacë, që s’kapa dot asnjë temë. Ato vende, dhe ajo bujari janë vetëm për poezi. Nuk ka dalë kot fjala që zagoritët deri në moshën 18 vjeç janë të gjithë poetë.

“Ke ndonjë mendim për ato fshatra,” - e pyes.
“Do t’ua them edhe pse s’dihet koha e realizimit. Një projekt dua të realizoj. Thellë në veten time grumbulloj forma kollonadash e fasadash objektesh. Edhe në qytetet moderne, ku kam vajtur, kur shoh një objekt

modern e përfytyroj të ngritur më ndonjë pllajë të Çajupit, apo në atë kodrën e bukur si gjoks gruaje që është afër burimit të Jankos. Kam vite që s’kam bërë pushime, por në rastin më të parë dëshiroj të vete të pushoj në atë shtëpinë e gjyshit tim Gaçe në mëhallën e Priftajve. Të dëgjoj me fantazinë time zilet e cjepëve të tij, që dikur gjëmonin pyjeve të shkëmbit. Im atë Qirua, midis shumë porosive, na ka lënë edhe këtë: “Vendlindjen e të parëve duajeni, se ajo gjithmonë kërkon trashëgimtarë.”

Dhe trashëgimtarë të tillë janë krenari….

Aviacion

Akademiku me mjekër të prerë
nga Petro Dudi

Ka zëra që thonë se Stefan Kagjini s’ka patur mjekër. Punë për ta. Pas ndërprerjes së shkollës teknike, u aktivizua me lëvizjen dhe punoi me rininë në terren. Mandej mbaroi kursin për të fituar klasën e shkollës të lënë përgjysmë. Vështirësitë familjare, nëna e sëmurë, motrat e vogla e nxisnin për të punuar diku. Për oficer s’i shkonte mendja. Fati këmbëngulës kishte plan e të tjera.

Në nëntor të vitit 1945, në drejtim të Bashkimit Sovjetik, për në qytetin Volsk, u nisën dy grupe shqiptarësh: Niko Hoxha, Edip Ohri… Babaçe Faiku… e tjerë (për pilotë) dhe grupi: Stefan Kagjini, Hajrulla Jubani, Braho Kuci e tjerë (për specialistë). Në janar të vitit 1948 kthehen në Shqipëri dhe si u grupuan, shkuan për bombardues PE-2, në Jugosllavi. Aty punoi si teknik katërshe. Po me që partitë dhe qeveritë kishin disa probleme, jo ti, po unë, u kthye në nëntor të vitit 1948, Stefan Kagjini iu drejtua përsëri Volskut si stazhier.Mbas dy viteve merr drejtimin për në

Akademinë “Zhukovski”, Moskë. Studimet në Akademi u shtrinë në periudhën 1951 -1957, jo pak por shtatë vjet, periudhë goxha e formimit intelektual të një specialisti të aviacionit. Vitin e parë praktika u bë në ofiçinën e akademisë, vitet e tjera në ofiçinat e aerodromeve. Është diplomuar inxhinier mekanik për aviomotor. Pas mbrojtjes së diplomës ka fluturuar në Ukrahinë për të parë organizimin e punës së Regjimentit, duke qëndruar pranë kryeinxhinierit të Regjimentit. Edhe në qytetin “Stalin”, Kuçovë, ka bërë praktikën, mandej është emëruar shef ofiçine. Në vitin 1958, në kinemanë e repartit ishin mbledhur oficerët e lartë. Kishte ardhur një Gjeneral - Major i Traktatit të Varshavës, i forcave ajrore sovjetike. Ndërmjet të tjerave ai bëri një si punë të vockël provimi për të provuar aftësitë dhe me linjejkën. Inxhinier Stefani u përgjigj shpejt dhe saktë. Ai nuk na e tha vetë këtë, po shtoi: “Edhe Hasan Shyti (pilot) ka

qenë shumë i përgatitur nga ana teorike, por në praktikë nuk eci shumë”. Në vitin 1959 merr përsëri kursin për në B. S. (Rusi) për të marrë avionët reaktivë MIG - 19PM. Kështu qe ajo punë atëhere Shqipëri - Rusi më shpesh Tiranë – Gjirokastër. E ku bëhej fjalë Tiranë - Zagorie. E ja, sot shpesh e më shpesh me mikun e madh Shqipëri - SHBA. Nesër doemos Shqipëri – Kozmos. “Në BS, - kujton zoti Stefan ,- se pedagogët, instruktorët ishin mjekëroshë të mëdhenj me dije të gjera dhe të plota për aviacionin, me dije të përgjithshme po aq të plota. Sidoqoftë ata ishin të mëdhenj e të thjeshtë. Ca ushtarakë shqiptarë, që mbaruan atje sikur kishin marrë hijen e heronjve të BS e u kthyen në atdhe me një madhështi

shpupuritëse. Mashalla! Shumë probleme i shikonin nga ajri dhe jo nga toka. Mashalla! Vitet e punës ka qenë vite të aftësimit të perfeksionimit e kualifikimit të efektivave të aviacionit e njëkohësisht, përpjekje e përplasje e pareshtur për kushte të përshtatshme pune të efektivit inxhiero - teknik. Stefan Kagjini ka pasur shokë lufte, pune, por jo miq detyre. Dikush ka thënë se ai ishte autoritar deri në teprim, nga që s’e njihte bazën. E

. E përbashkëta e opinioneve dhe e vërteta është se Stefan Kagjini ka qenë një nga kuadrot më të përgatitur të aviacionit, më të shkolluar, njeri me personalitet të lartë, mjaft rigoroz, mjaft i drejtë.

Kur je i drejtë, a thua se dhe punët shkojnë drejt? Kur je i drejtë, a thua se të vlerësojnë drejt? Kur je i mirë, a thua se bën mirë dhe gjen mirë? Inspektimi i Ministrisë së Mbrojtjes në regjiment, në vitin 1968, për problemin e veshmbathjes, konstatoi mjaft mangësi. Po ç’të thuash rrethimi i egër, situata të vështira, vend i vogël, koncepte të vështira, njerëz shpirtvegjël. E si që del koncepti i të madhit, bën dhe ligjin, bën edhe gjëmën e kërkon të bëjë edhe nënën. Baaah! Dreq, o punë! Le të kthehemi pak prapa. Vitet ’60 acarimi me mikun më të madh, Ç’qe ajo hata? Sidoqoftë edhe njerëzve u ndodh, edhe familjeve u ndodh, edhe mes shteteve kështu u ndodh. Se kush i shkeli parimet dhe… u ndamë.

Lamtumirë (prashai)! Thonë se miku kur bëhet armik, bëhet më i egër se çdo armik. Po, po ç’hata e madhe. “Eh, Rusi, Rusia ime…” , thotë Esenini në një poezi. Këtë varg shumë shqiptarë e kanë përsëritur brenda vetes me dhimbje. Probleme shpirti. Fjala është për te vitet ’60. Miku i madh na bëri dhe e bëmë harram. Gjithçka u pre. As buronte, as rridhte, as pikonte. Po avionët ç’do të pinin, raki? Apo s’pijnë ata gjithmonë të babëzitur. Karburant rus për aviacionin? Kur të shikonin majën e veshit pa pasqyrë e pa e prerë. Pikërisht kjo ishte detyra imediate për aviacionin shqiptar.

Ç’duhej bërë? Domosdoshmëria thirri me urgjencë AKADEMIKUN. “Në shkollë, - thotë zoti Stefan, - kisha mësuar se në kohë lufte, mund të përdorësh 50% vajguri e 50% naftë bruto. Po resursi ulet në 1/3 – tën. Detyra rrëndonte në supet e Akademikut dhe tre inxhinierëve të naftës të caktuar për këtë punë si sektor prodhues. Ata ishin inxhinieri kimist Koço Pepa (Drejtori i laboratorit Qyteti “Stalin”), inxhinieri i talentuar i naftës Llazar Kreshpani dhe inxhinieri mekanik, Petrika Ballauri, (në atë kohë zëvendësdrejtor i Drejtorisë së naftës). Vendburimet tona të naftës ishin

me përmbajtje squfuri. Do të prodhohej vajguri special TS-1, me parametra optimalë, duke ulur aktivitetin korodues të merkaptanit, në kufijtë jo më tepër se 0,01%. Duhej evituar efekti gërryes në agregatet e sistemit të karburantit, veçanërisht në motorët e pompave, duke ulur përqindjen e merkaptanit e nga tjetër duhej shikuar temperatura e gazrave për ta kufizuar në kufijtë optimalë të gjithë regjimeve të punës, veçanërisht në dhomat e djegies dhe lopatat e turbinës së motorit. Një mendim që shprehte dyshime ishte hedhur: Përse nuk e prodhuan rusët, po të ishte aq e lehtë, po e sillnin nga larg? Këmborën e madhe e kishte AKADEMIKU, e

më pas prodhuesit. Përpjekje intesive me probleme teknike, që ndoshta do të donin një libër më vete. Akademiku shtrydhi trutë, aktivizoi në maksimum dijet e tij, duke rrëmuar në leksionet e shkollës e shënimet e disponueshme, ku mundi të gjejë një literaturë sekrete për influencën e merkaptanit. Përpjekje, konsultime, bashkëpunime e më së fundi konkludime teorike e praktike që garantonin suksesin. Eksperimentimin në ajër me karburantin shqiptar special TS -1 e kreu ai, famëmadhi Niko

Hoxha. Në atë kohë, ky moment qe një sukses me vlera të pallogaritshme, shpirtërore, psikologjike, politike, ushtarake, ekonomike. Kam kthyer kokën pas e dikush sot mund të thotë se kam mbetur pas. Na falni, o zotërinj, që u futëm në fushën pa interes të atdhetarisë! Nga viti 1961 - 1966 Stefan Kagjini u dallua atje lart në Mbrojtjen Kundërajrore (MKA) me detyrë Kryeinxhinier i Aviaconit. Si papritur aty nga fillimi i vitit 1966, Akademiku u pa disa muaj në Shkollën e Aviacionit. Në periudhën 1966-1969 u duk në detyrën e komandantit të grupit inxhiniero - teknik, në Regjimentin e Qytetit Stalin (Kuçovë) dhe pastaj zoti Stefan me ofiqin e sotëm ngjiti ca shkallë në Ministri, si përfaqësues i Uzinave të Aviacionit e më vonë, i gjithë uzinave ushtarake. Karrierë? Një ngjitje në funksion, por

jo në profesion. Duke u ngjitur, ato shkallë e çonin larg e më larg problematikës së aerodromeve. Shkurt, shkurt fare, duke u ngjitur akademikut dikush i preu mjekrën. Ai bëri 12 vjet shkollë për aviacionin dhe punoi vetëm 12 vjet në aerodrome dhe për aerodromet. Kënga e Çajupit për burrat nën hije… u takon ca zagoritëve të moçëm. Stefan Kagjini ishte dhe mbetet model i dijes dhe punës, që nderon Sheperin, Zagorien, aviacionin.