ZAGORIA "PERLA PROFIL I BISKUAR" Kristaq

Korifenjtë gjithmonë eksplorojnë me një synim të madh të marrin nga shpirti atë që nesër në veprimtaritë e tyre shumëplanshe të ngjitë në shpirt edhe të të tjerëve si dyllameç i qershisë belicë e të bëhet pronë e tyre që t’i ngrohë shpirtërisht. Një punë të tillë të mirëfilltë ka bërë edhe Andon Zako Çajupi, i cili, duke u mbështetur në këtë bollëk kualitativ, krijoi një pasuri të madhe, e cila ka pushtuar sipërfaqe të madhe mendore. Është ky një pushtim i madh domethënës.

Në kolanën e botuar “INTELEKT 2001…”, që i kushtohet tërësisht Zagorisë, theksohet: “Për Andon Zako Çajupin e madh është shkruar pak. Ndonjë mund të habitet. Kërkuesit shkencorë, hulumtuesit e veprës së tij, ndoshta, do të befasohen nga kjo mënyrë thënieje! Për Çajupin e madh është shkruar shumë, sa që ka vepra të shumta me zbërthim analitik, por s’është thënë e plotë ajo, që duhet thënë! Çajupi ka qenë korife i vargut të sintetizuar, brilant, të rrjedhshëm, ndjenjësor, të profilizuar me një logjikë të çuditshme poetike, që duhet të merret shëmbull. Shpjegimi i mënyrës plot tonalitet i të shkruarës, i kapjes madhore të temave, i plasticitetit letrar, i kombinacionit melodik, i harmonizimit të gjinive në ndërthurje çudibërëse, janë disa nga karakteristikat më tipike befasuese. Ironizmi, që ka formuar, e afirmon në një kult personal “gjinor”, i cili arrin në një

sarkazëm të universuar, që përpin me brilantizmin e thënies. Është shprehës autentik i kulturës prezente si dhe i shkollës ironike të trevës së ngritur në një gradient të lartë. Vjershat e Andon Zako Çajupit janë himne tërë ndjenjë, që lëshojnë alarme poetike në shpirtin dhe të pushtuar, të cilat e çojnë në këmbë për të protestuar, për të liruar veten edhe kur ka pronë mendimin e lirë, por në të vërtetë më i robëruar se kurrë… Thirrjet himnizuese poetike të Çajupit janë kontrolle historike të individit, shoqërisë dhe kombit dhe krijojnë precedentin e rikontrollit…
Kjo forcë e ka zanafillën te shkolla zagorite, te folklori i pasur mbi të cilin është ngritur vepra e pavdekshme.

Ne përulemi me respekt para kolosit, që e bëri të njohur trevën tonë në rang vendi dhe kombi edhe hapi kapakun e floririt për të treguar se ç’thesar floriri përmbahet në shpirtin, zemrën dhe “anuaret” shpirtërorë të njeriut të trevës sonë.

Substancat e një shpirti
Jo pa qëllim u stacionuam në këtë yllësi të planetit mendimor zagorit. Njeriu zagorit me botën etij të pasur shpalos vlera, të cilat shpërthejnë në një ritual të papërsëritshëm dhe të paimagjinueshëm. Ky shpërthim është urimor dhe ky burim ngjason me me një ujëvarë që mbledh korda dhe i derdh në një katarakt melodik edhe improvizon pentagrame të pambarimta me nota të habitshme në korda zanore (vokale). Shpërthesat i ngjajnë sytheve që shpërthejnë, por në dallim nga sythet pemorë që presin pranverën, sythet e krijimtarisë folklorike shpërthejnë gjatë vitit, kohës pa u ganxhuar nga stinët, paçka se ngacmohen nga to, mjedisi, rrethanat. Takimi, rrokja, pasthirrmimi,

gjendjet emocionale, përbetimi, ndjeshmëria tokësore dhe e kupës qiellore me prezencën planetore dhe kostelative, koncertet e cicërimave, elegjimi, vuajtja dramatike, erotika e rrotualluar në një bosht jo statik, por spostues (fillime, tundje - fikje, eklipse ëndrrash, intelekt të dallgëzuar, kënaqësia e krijesës, kënga e mjedisit, kujtesa si një libër mendor i shkruar në parcellat mendimore, divorcimi mendor dhe fizik, trimëria me betim qiellor, amaneti i derdhur me lot, këto e të tjera përbëjnë atë ngacmim gjigand të shpirtit të trazuar zagorit, që ka prodhuar në hojet bletore “këngën lirike dhe epike” dhe kjo e kombinuar me lëvizje të strukturave arkitekturore të këmbëve dhe të

duarve si dhe patetizëm figurativ. Në këtë skenizim gjigand aktet i lozin në mënyrë parësore elementi më i fisnikëruar protagonist femra nimfë, por edhe protagonisti tjetër burri po i fisnikëruar që modelon kohën dhe e modelon koha”, por njëkohëisht edhe koha pranon sfidat dhe ofertat për evoluim dhe precipitimin e gjendjeve të reja. Në këtë duet zanor shihet shpirti i ngacmuar, i barrëzuar, i metaforizuar, i retorizuar, i personifikuar. Vetëm një shpirt i dalluar i konstrukturuar në thelb e arkitekturë poetike mund të prodhojë lule shumëngjyrëshe dhe të shprehë emotivitetin e vet. Vetëm një shpirt i tillë plot poetizëm rrëfen në mëyrë të tillë! Kujtesën popullore do ta quaja figurshëm si një magnetofon gjigand. Në se bën një zbërthim të shpirtit zagorit do të ndjesh vrullshmërinë nga thelbi në periferi dhe ndërsjelltas. Është një sipërfaqe mendore që është

mjaft aktive me një psikologji po aktive. Merret përgjegjësia në prodhimin folklorik që shpirti të emancipojë dhe shpirtrat fqinjë si dhe të kontribuojë në qëndrimet e tyre. Shpirti i trazuar dhe i pasur ka dhe shpërthime rrethorë, koncentrikë, formë konkave dhe konvekse. Këto që theksuam më lart janë nxjerrë nga studimi analitik që i është bërë pronësisë folklorike.

Ndjenja në një shpirt të pasur shpërthen si eksplozicion në këngët e dasmës, erotike, epike… Kjo siguron “aeditizmin” shëtitës në trevë dhe gjetkë në simotrat, lidhësitë shpirtërore, në gjithë etninë si dhe në “përhapjen gjeografike e demografike”.

Shpirti i pasur ka sjellë rritjen e dimensioneve dhe sidomos thesari i erotikës është mbajtur më shumë mend dhe i transmetuar. Epiqendra ka pasur privilegj të ketë pasur femrën me atë arsenal të qendisur figurative. Komponentët e këngës apo të valles të qëndisura me penj mulinë të ngjyrtë emocionalë, kanë sjellë behar në gjithë pasurinë folklorike zagorite. Dhimbja, qeshja sarkastike, ovaliteti tundues, ironia e gatuar me brumë vendorë, vargjet rrëmbyese të vetë shpirtit, që i prodhon dhe i provon merr në “provim” shpirtrat e tjerë sa rezistentë janë në fushën ndjenjësore. Erotika është sa ndjenjëzim dhe përvlim, sa pikënisje aq edhe klas, sa e kërkuar aq edhe e mërguar, sa e gënjyer nga nazet, aq edhe e pritur gjatë…

Transformimi i gjendjeve emocionale bëhet herë i shkallëzuar me kurbë ngjitjeje, herë me gradient rënie. Kjo është dukuri e një shprehje të guximtë, që duron dhe koeficente të rrezikshme edhe të sakrificës. Tani hap, pastaj kërcim, pastaj endje, kërkesë për këputje trëndafili, lozje me një luledele - fati provë, tkurrje e një propozimi erotik apo epik, guxim në kërkim të syve të larmë, sakrifikim gjumi, gjumë i rrezikshëm me oda ëndrrash dhe kafshime jorganësh, të puthura të improvizuara në faqe dhe gushë të simbolizuara, ëndrra, që shkunden dhe bien si petale të thara dhe gjethe të verdha, përpjekje të ekzaltuara për të kaluar një rini me një rasë apo një gjini… Forca mëngjesore e transmetimit dhe e bartjes së këngës është specifikë e qëmtimit e gërmimeve të pasurisë folklorike.

Shpirti që loton nxjerr dufin. Shpirti, që jeton dramën mundohet t’i japë shtysë vetes me këngë dhe këngë problemore. Shpirti, që kalon trauma, mat temperaturën e vlimit shpirtëror me një termometër.
Shpirti, që përpiqet për të dalë nga ndrydhja, vuajtja dhe plasaritja, terapi ka këngën dhe vallen. Shpirti, që trazohet në momente e situata të qeta, shpërthen më fort nga e zakonshmja, e cila shkon ngadalë. Shpirti i gëzuar e çliron qetë veten, jo krejtësisht, por në një përqindje të madhe, duke e dhënë të drejtën e kujdesit fatlum.

Evenimentet si akte trimërore, dasmat, erotika, lidhjet shoqërore krijojnë raporte në shfaqje mimike dhe pandomimike të njeriut interpretues!
Vetë këngët dëshmojnë këtë që janë përmbledhur në vëllimin voluminoz enkas “KËNGË POPULLORE NGA ZAGORIA” të studiuesit, Mësuesit të Merituar Stefan Bulo, që vlerësohet si një kontribut në qëmtimet e pronës folklorike zagorite, por edhe në këtë vëllim paraqitës, hulumtues të znj. Anthulla Çarka, e përkushtuara për të mbledhur larmitetin e këngës popullore dhe për të plotësuar fizionominë e pasurisë folklorike të trevës inteligjente.

Në këngët zagorite dalin në pah, duke u lidhur me shpirtra të pasur edhe: Vonimi i edukuar i gjendjeve tronditëse për tek ata, që përjetojnë më fuqishëm dhimbjen.
Mbrojtjet mjedisore dhe konfiguracioni ngushëllojnë për të minimizuar heqjen e siparit të dhimbjes.
Ky shpirt i pasur ka edhe reflekset e tij në rekuizitën domethënëse, që mban vulën e trevës dhe në të ka depertuar punimi ornamental origjinal.
Në rekuizitë, krahas origjinalitetit ka dhe përgjasime me trevat “eksportuese” apo importuese. Kjo pasuri rekuizite është ruajtur me mjaft kujdes, jo vetëm në trevë, por edhe në vendet e emigrimit.

Shpirti i pasur ka refleksionet në vallet e kënduara, të cilat janë një kompozim i madh ku plekset aftësia mendore. Ato, që nuk shprehen me tekst, shprehen me lëvizjen e studiuar dhe të ndritshme.
Baraziteti konkurrues në formimin folklorik, konkurrimi i lirë i plurimendimit, vlerësimi, futja e tematikës së gjerë, vertikalizmi dhe horizontalizmi me gjetje, fabula e ëmbël, krijimi në kushtet e në spontanitet, flet për një demokratizim në pjesëmarrje në krijimin e fondit folklorik.

Simbolika, figuracioni në pasurinë folklorike të trevës
Struktura e ndërtimit të këngëve, paçka se ç’lloj i përkasin, ka një arkitekturë poetike, e cila të rrëmben, e paisur po me një dekor të brendshëm dhe të jashtëm karakteristik, që personifikon, dallon, thur, intrigon bukur, vesh me rekuizitë poetike, duke shmangur rakitizmin, proksilitetin dhe thatësirën.

Këngët dhe vallet e kënduara janë ndërtuar me një stil, i cili u jep frymëmarrje dhe që vendoset me një sakticitet, ku s’ke ç’të zgjedhësh edhe sikur të duash pa zgjaturina e lulurina të kota. Kjo tregon se sa punohej dhe si daltohej kënga zagorite. Një dëshmi katërcipërore e këtij koncepti është shtrirë gjërë e gjatë në librin “KËNGË POPULLORE” të qëmtuar e mbledhur nga z. Stefan Bulo si dhe në këtë libër që po paraqesim.

“Zhanret” e këngës janë të pranishme, duke përdorur retorizmin dhe të tjerat, që i numëruam gjatë shtjellimit, por edhe dialogimin, duetin. Nëpërmjet një figuracioni e një simbolike të gjallë, shfaqet gjallëria e jetës me ngarkesat e saj, që nuk mbajnë kufijtë gjeografikë të trevës, por shtrihen në lidhësi me simotrat dhe me vendin, kombin dhe më gjerë.
Dihet që kjo gjerësi dhe thellësi e shprehur ndryshe quhet: Tregues Kulturimi.

* * *
Kënga kalon nëpërmjet një kalvari dhe një vallëzim ritual, që të befason. Pra, në këtë kontekst duhet të shprehim qartë stolinë, veshjen, paraqitjen e ndjenjës origjinale në akte të guxuara. Konfiguracioni i thyer, që ka bukurinë e tij, të cilin e ndien vetëm një shpirt i pasur, ka reflekset ngjyrorë në këtë simbolikë me toponimet dhe “akustikën” vendore.
Për të krijuar një përfytyrim simbolik dhe në drejtim të figurës do të parashtronim pak lëndë magjepsëse nga ky fond, pa bërë ndarësi:

“Ç’i flet lulja lules -o… Kënga e lules: Lum ai, që do të të marrë! Mikja që dua mbyll portë e më sheh mua. Pranohet edhe sakrilegji për të arritur të dëshiruarën: “Rënçë nga muri dhe të vrasësh gjunë, jatro të të bëhem unë; Xhami m’u përvlua, t’u shtiva në ëndërr, zgjat dorën të të zë, ëndrrën shtrydha si top dëbore… Simbolika vetullore, syve (sylarmeja), ëndërrzimi gërshet, gjerdan pas gushe, malli për leshprerën, kanakaren, meshollën, meskëputurën, lulezën e barit të njomë, nga sevdaja kërcen borziloku, trëndafili; faqja si qelqe, trëndafili fletëgjerë;

vajza fis oxhaku, ku shkon llamburit sokaku, si qebap kafeje më ke rrotulluar, qerpikët si halë gruri, ç’të ndrijnë kopsat e gjirit, leshkrehura, vetullçember, syzesë e vetull naze, këmisha jote cipë gjarpëri. Figura të goditura gjen tek replikat jetësore, kur përqëndrimi bëhet tek femra, dashuria që lidhet me çeljen e barit dhe të gjethes që japin sinjalin e hapjes. Edhe dialogimi poetik është i figurshëm dhe në

brendësi të përmbajtjes ka atë ngacmim taktik dhe figurativ edhe sarkastik, ironik ndonjëherë, kur pikat e horizontit dashuror e lidhësor janë larg nga kulturimi, soji e tjera. Por vjen edhe përbetimi: “Edhe në u vrafsha atë do të marr!” Ndesh me figura dhe simbolikë të goditur për dhënien e besës dhe zhgënjim që s’pret as në stacione, por nimfa zhduket. Mbetet vetëm ëndërr dhe sjell vuajtje dashurore, ngrëçe dashurore dhe fikje qiriri! Shfaqet në këtë simbolikë edhe emancipimi erotik.

Interpretuesit janë një dre dhe një sorkadhe. Shqetësimet respektive janë prezente. Këngët janë të mbushura dhe me figura të jetës së përditshme dhe të ritmikës së saj të mërzitshme ose të bukur. Krahasime me shelege, bejkë, sorkadhe, thëllëzë, bilbil, biskonjë, millonjë. Edhe në lidhjen jetësore, dasmimin, ka një lidhje logjike që shpreh pushtetin emocional- figurativo - jetësor. Transmetimi i këngëve të gjetjes legale apo të elegalizmit dashuror në përkim luledeleje. E Bukur e Dheut bëhet çdo nuse ditën që martohet dhe mbetet e tillë në kohë për dhëndrin. Nusja trëndafil që çel taze, garufokanella. Dhëndri motivohet dhe figuracionalizohet me beun, akti i humbjes së djalërisë, troisja e brisqeve,

veshjet dhe traditat e tjera të kësaj natyre, të cilat në ploësi do të jepen në një libër të veçantë të studiuesit Evjen Peri, që do të dali së shpejti nga botimi. Le të vazhdojmë me figurat: Trimat që përcjellin dhëndrin: mustaqepërdredhurit dhe të kolarisurit. Ballkoni me dafina, rrobat me sërma, baluket si fill sërmaje. Efektet jepen bukur: Zbardh e kuq manushaqja, llokumja me sheqer, lulja margaritar… Të merrja të tillë djalë, tre lira i bën një fjalë. (Këtu duhet të vihet mend!) Unaza floriar, faqja

portokalle, yll, hënë. Ngjasimi me mollën: Mollë jam e s’hahem kurrë (kollaj). Notimi në pishinë humoristike. Po këhtu ka dhe figura të tjera: bijë mbreti, thëllëzë mali, zog sorkadhi, zogë deti, zerdeliargjendë, pjegulla me fik të bardhë… Lozin faqe më faqe, porsi brumi në magje. Tundu moj se ç’të ka hije, si hëna në mes të yje… Ose hiqe, hiqe vallen rëndë, fustankuqja pendë - pendë, nuse lastar i gjatë. Në të folurën zagorite janë futur shumë huzime nga gjuhët etjera, të cilat kanë pasur