ZAGORIA "PERLA PROFIL I BISKUAR" Kristaq

Ilia Dilo Sheperi arriti të na mbledhë sot të gjithëve, sepse bën pjesë tek ata njerëz që dinë t’i japin vendit dhe njerëzve të tyre mendjen dhe zemrën, pa u kursyer, me bujari, përkushtim dhe atdhedashuri. Lum si ne që kishim, kemi dhe do të kemi zagoritë të tillë, shqiptarë të tillë. Ju faleminderit!
Rovena Vangjel Dilo

SHEPER
Një veprimtari konkrete analitike për veprat e publicistit Ilia Laska në vendlindje
Nisiatore Lidhja e Krijuesve “PEGASI” GJIROKASTËR
Një mjedis i bukur, pjesëmarrje e mirë dhe e kulturuar
Më datën 20.07.2003 u zhvillua një analitikë për veprat e publicistit Ilia Laska në Sheper të Zagorisë, në mjediset e bukura të Shkollës 8 - Vjeçare “Andon Zako Çajupi”. Në fokus ishin veprat “Zagori, histori dhe tradita”, “Çajupi njeri, apo njeriu mal” si dhe “Sheperi” me bashkautor z. Stavri Çapi. Në këtë analitikë, e cila u drejtua me nivel të lartë nga shkrimtari dhe poeti Petro Dudi, N/Kryetar Koordinativ i Lidhjes së Krijuesve

“Pegasi” u referuan një referencë dhe disa kumtime. Poeti dhe shkrimtari Kristaq F. Shabani, Kryetar i Lidhjes së Krijuesve “Pegasi” Gjirokastër mbajti referencën: “Kontributi i publicistit Ilia Laska në evidentimin e vlerave të trevës së Zagorisë, nxitje për pëfaqësuesit e botës shkrimore”; Kryeredaktoria e gazetës letrare “PEGASI”zj. Mirela Dudi mbajti kumtimin: “Evidentimi historiko - letrar kontribut në kujtesën e trevës dhe të vendit”. Z. Osman Buzo, regjisor i karrierës, njëkohësisht Drejtor dhe botues i gazetës për fëmijë “Dorian”, mbajti kumtimin: “Zagori dhe tradita”, një vepër që përmbush një obligim dhe nxit kthimin e bukur te vendlindja”. Kumtimin: “Këndvështrim mbi një vepër të re për poetin e madh kombëtar, Andon Zako Çajupi”[Njeriu mal, apo mali njeri] të poetit Jorgo Telo, zëvendëskryredaktor i gazetës “Pegasi”, e lexoi mësuesi Koçi Sterjo. Ai solli gjithashtu para pjesëmarrësve të shumtë nga gjithë krahina e Zagories emocionet e një vjershe homazh për poetin e madh kombëtar, Andon Zako Çajupin, krijuar nga poeti Jorgo Telo. Në këtë analitikë diskutuan mjaft

pjesëmarrës. Hysen Ali Hormova, mik i Ilisë, drejtor dhe botues i njohur i gazetës “Rreze Aleviane” si dhe përkujdesës i botimit të veprave të Ali Sheh Hormovës, solli pasazhe dhe mbresa pune me Ilinë si dhe bëri zbërthim për veprën “Zagori, histori dhe tradita”. Për vlerat e veprave folën Dhimitër Vaiti, Leka, Gligor Fociro, Vangjel Kaso, Aristomen Mandi e të tjerë. Nga ana e Lidhjes së Krijuesve “Pegasi” u dha vlerësimi me çmim special “PEGASI 2003” për veprën “Zagori, histori dhe tradita” të fituar në konkursin me rastin e 5 vjetorit të krijimit të Lidhjes. Çmimin e dorëzoi mësuesi veteran Lame Çapi.

Publicistit Ilia Laska iu dhuruan 15 libra të autorëve të rinj të “Pegasi”-t nga Gjirokastra, Tepelena, Përmeti, Delvina dhe Fieri.
Z. Kristaq F. Shabani përshëndeti edhe në emër të Degës së Shoqatës Atdhetare- Kulturore “Çajupi” Gjirokastër si kryetar i sapozgjedhur i saj.
Në fund të analitikës fjalën e mori publicisti Ilia Laska, i cili falënderoi pjesëmarrësit për vlerësimin e bërë, për analitikën e realizuar me profesionalizëm nga Lidhja e Krijuesve “Pegasi”. Gjithashtu ai falënderoi edhe për urimet e bëra me rastin e 60 vjetorit të ditëlindjes së tij. Në fund të gjithë pjesëmarrësit morën pjesë në një kokteil të organizuar nga familja.
Në mjediset e shtëpisë të ngritur me preokupimin e Ilisë u shtrua një drekë pune, e cila u zhvillua sipas traditës zagorite me miq, shkrimtarë, të afërt të Ilisë, në kuadrin e 6o vjetorit të lindjes.
Marrë nga gezeta “Intelekt 2001…” Nr2

Material ilustrues

Lëvizjet e hershme demografike të zagoritëve
Nga arkivi
Skicuar sipas tregimit të Ing. Mitro Durit

Doktor Plesha
Mitro Puleshi nga Hoshteva kishte dëgjuar se një doktor italian me famë, kishte një mbiemër të çuditshëm: Plesha. Mbiemri i doktorit përkonte me Pleshën e tij, ndaj vendosi të shkonte të “vizitohej” te Doktori. Midis tyre u zhvillua ky dialog:
Mitrua: - Doktor mirë se u gjeta!
Plesha: - Mirë se erdhët! Fol shqip se shqipen e flasim mirë. Ç’nevojë kishit?
Mitrua: - Unë kam nevojë të vizitohem, por dhe do t’ju pyes në rast se ka mundësi?
Plesha: - Flisni po ju dëgjoj… Dhe priste përgjigjen e tjetrit.
Mitrua: - Pse mbiemri juaj është Plesha? Ju jeni italian.

Tjetri, pasi e dëgjoi pyetjen, u ul. I tregoi dhe Mitros vendin se ku duhej të ulej. Pastaj vazhdoi: “Unë jam kalabrez, ndaj di të flas mirë shqip. Ne jemi të vajtur në Kalabri, pas vdekjes së Skenderbeut. Origjina ime është nga një fshat i Gjirokastrës që quhet Hoshtevë. Ne kemi lexuar historikun tonë, i cili është përcjellë brez pas brezi. Është burimi i Pleshës, pastaj kisha e Shën Thanasit, një shesh dhe kisha e Shën Sotirit…”.
Doktor Plesha i tregonte gjërat ashtu siç ishin, sikur të kishte ikur dje nga Plesha. Ai filloi të tregojë shumë gjëra. Mitrua u emocionua dheu befasua. Doktori kishte gjak zagorit si gjaku i tij. Pastaj u ngrit në këmbë dhe e përqafoi, duke e ftuar bashkëfshatarin në Pleshë.

EVENIMENTI (SENS PATRIOTIK) MESAZH
Fragment
Filipi* përjeton çastin e madh: TAKIMIN me Samiun*...
Samiu bashkëbisedon me FILIPIN dhe i bën përshtypje zotësia e djaloshit... Mbi supe të njoma barrë e mision i rëndë...Pyetja munduese:“Vallë do ta kryej?”
Fjalët e Samiut nuk ishin fjalë, por florinj që nuk binin nga Qielli. Ato dilnin nga goja e të mençurit të madh... Fjalë që të prekin në shpirt e të mbërthenin me aftësinë e tyre të ndritshme, të jepnin forcë. E dija që fjala të forcon jashtë mase, të hedh në sulm, të shton e të riaktivizon energjitë. Mund të thoshe se me fjalë të tilla ishe gati të pushtoje dhe vetë qiejt! Aso

kohe, kisha lexuar Naimin dhe kisha dëgjuar për rebelimet e “Avdylit”, por përmasat e këtij njeriu vigan për Mbretërinë e Sulltanëve nuk i njihja në atë masë kaq triumfale... Para meje qëndronte një nga kolosët e krijimit të turqishtes së re...
Këta njerëz më dukeshin se kishin diçka hyjnore. Perëndia i kishte pajisur me diçka të veçantë që nuk e gjeja te të tjerët.
Sytë e menduar, vështrimi i studiuar, trupi i pakët, dora që njeh hedhjen në supe për të kuptuar apo për të shtuar aftësinë e të kuptuarit, kombinoheshin aq mirë sa të mbushnin mendjen tek fuqishmëria e tyre.
Ishte një burrë që kapërcente vjetët e moshës së tij me dy sy që lëshonin shkëndija në mendimin e tij të gatuar, që kërkonin të zbërthenin diagramet e të fshehtës së tyre, të fshehtës njerëzore; të zbulonin në “mozaikët” njerëzorë të panjohurën dhe e reja të rritej në truall të shëndetshëm e në shtrat të sigurt. Hartuesi i Enciklopedisë qeshi, tek pa sytë e ngrohtë dhe vëzhgues të një djali të ri, siç isha unë asokohe, dhe me mënyrën si i shkonte për shtat vetëm një dijetari të madh, u shpreh: “Në sytë e tu, more djalë, shoh zjarr dhe etje, jetë dhe dashuri njerëzore!”
Shemshedin Samiu fliste prerë.

Çdo fjalë e tij kish kuptim të veçantë.
- Ti je djal’i Vasil Sabanit*2) nga Zagoria?
- Po, shkëlqesë, - iu përgjigja.
- Thjeshtësi, bir, thjeshtësi... Babai yt është burrë i zoti, i dëgjuar dhe i respektuar. Më ka folur për ty dhe për kushëririn tënd... E di dhe përparimin tuaj në shkollë. Ajo më gëzon se kështu do ta bëjmë Shqipërinë tënë! Kur të kem pak kohë, nëse më jepni izën*, do të doja t’ju bëja pak shoqëri...
- Ajo do të ishte për ne ora dhe dita më e lumtur e jetës sonë! Samiu shprehu në fytyrë një kënaqësi... Unë po përjetoja çaste të mëdha, të paharrueshme dhe duke shfrytëzuar atë rast të madh, që vetëm një herë të jepet si privilegj në jetë, lëshova një pyetje kurioze:
- Dijetar i madh, si mund të ecësh në rrugën e diturisë?
Dijetari më vështroi me sytë e tij me një vështrim të qartë e të dashur dhe pyetjes sime iu përgjigj me gjest të tillë, që tregonte përmasa: Larg e afër... Tokë dhe Qiell... - Libri, - vazhdoi ai pas gjestit, - është dhurata më e madhe e tij, dhurata më e madhe e Diturisë që na dërgohet. Hap një faqe,

ndryshon një faqe, mbush një mendje,... Gjërat e reja zbresin dhe sistemohen në trupin tonë. Dija dhe dituria sa vjen dhe ngrihet si një godinë e bukur, e stolisur, por kjo godinë që nga themeli e deri në katet e larta lartësohet me “gurë” diturie...
Unë dëgjova me vëmendje të madhe Samiun e madh.
- Ju do ta bëni Kombin të ndrijë! Dritëdituria nuk bie nga qielli. Një komb si yni duhet të ketë të shkruajturën e tij,... dhe të kënduarën e tij në shqip. Shqipja është gjuhë e vjetër në Ballkanin plak dhe kërkon të përparojë në të shkruar. Këtu ju po mësoni gjuhë të tjera, por e para është gjuha e mëmës dhe ju mësimdhënësit e Diturisë duhet të përpiqeni të mos mbetet prapa shoqeve, kur ka qenë në radhë të parë....

Kombi ynë ka nevojë për njerëz që ta duan dhe ta përhapin atë gjuhë të bukur. Dhe ti duhet të jesh një nga ata misionerë dhe ambasadorë të gjuhës... E përsëris dhe një herë: Shqipja është një nga gjuhët më të vjetra. Gjuha jonë ka rrënjë dhe thotë: “Ja ku e kam rrënjën!”
Marrë nga libri i autorit “Virtyt i gënjyer” gjashtëtip, Antologji vetiake

Dritimi i një akti të madh

Shumëkush do ta konsideronte fat, nderim dhe kënaqësi të veçantë në rast se kishte realizuar një takim të vetëm me Andon Zako Çajupin. Në këtë libër janë pasqyruar edhe kontaktet e Ndreko Dhaskalit (Konstandinit) me poetin e madh, por është e mira të evi
dentohet bashkëjetimi për një kohë të gjatë i Sofokli Çapit me Andon Zako Çajupin, Rasti e dha që Sofokli Çapi të shkonte me porosi në Kajro të Egjiptit. Pikërisht këtu, në sajë të njohjes së realizuar nga Leonidha Xhamballo, Sofokliu nisi preludin e kontakteve miqësore me poetin e madh dhe siguroi nga takimet me të një njohje tërësore, e cila solli në të ardhmen një bashkëpunim të frytshëm, ndaj ne në një shkrim në librin

“INTELEKT 2001…” 2 e kemi motivuar si Ministrin e Thesarit Çajupian. Sofokliu i pëlqeu shumë Çajupit, pasi kishte cilësi dhe virtyte të rralla, të cilat mund t’i vinte në shërbesë të veprimtarisë së gjithanshme të poetit. Kjo realizoi një lidhësi të ngushtë, duke e konsideruar Sofokliun si një pjesëtar të familjes Zako. Fillimisht, pasi mori besimin, Sofokliu u ngarkua me detyrën e menaxherit të fabrikës së miellit, pronë kjo e poetit në rrethinat e Kajros. Në të njëjtën kohë Çajupi u angazhua që Sofokliu të shkollohej dhe, falë Poetit, arriti të përfundonte një shkollë me profil personal. Ky ishte një ogur i mirë dhe shpresë, që do të përvijohej në të ardhmen dhe si shërbesë për të luajtur rolin “menaxhues” edhe në sferën e prodhimtarisë shkrimore të poetit. Duke bërë një studim analitik të ecurisë Poeti, i kënaqur nga Sofokliu, i ngarkoi atij dhe detyrën e drejtorit të hotelit të tij në Kajro, një ndër hotelet më luksozë në kategorinë e vet. Kjo solli zgjerimin e kontaktit të Sofokliut me ardhetarët shqiptarë, duke u shndërruar në një nga pjesëmarrësit më aktivë të shoqërive patriotike të Egjiptit. Lidhësia ishte edhe për faktin tjetër domethënës se shoqja e Sofokliut, Lolua, ishte kushërira e parë e Çajupit, pasi mamaja e saj ishte motra e Zoicës. Po kështu një rol të madh luajti Sofokliu në sjelljen e nënës

së Çajupit, Zoicës, në Kajro dhe në rikthimin e saj përsëri në Zagori, pasi nëna e Çajupit në pëlqesën e saj kishte “idhullën” Zagori. Misionet e Sofokliut në sherbesë të Poetit nuk kishin të mbaruar dhe besimi ishte rritur në shkallë sipërore. Kur pushoi së jetuari Harito Çatua, babai i Çajupit, ai u dërgua me mision në Kavallë për të marrë në administrim gjithë pasurinë, që kalonte në favor të poetit, ku Sofokliu me profesionalizëm evidentoi, përpiloi dokumentacionin e nevojshëm për noterizimin dhe shitjen e gjithë kësaj pasurie. Sofokliu mbajti një qëndrim favorizues ndaj Nolit, së toku me Janaq Bulon nga Sheperi dhe Lipe Kasapin nga Hoshteva, duke i shprehur atij përgëzimin për triumfin e

nacionalistëve demokratë, gjë që solli edhe persekucione për Sofokliun deri në një internim 6 muajsh, kur mbreti Zog vizitoi Egjiptin.
Një nga shërbesat e mëdha të Sofokli Çapit pa dyshim ka qenë: Interesimi i tij për fatin e veprës së Andon Zako Çajupit. Ai me aftësitë e tij dha një shërbesë të madhe për grumbullimin e dorëshkrimeve origjinale të botuara dhe të pabotuara, duke i ruajtur dhe duke e shpëtuar nga humbja e pashmangshme. Ky ishte një shërbim i madh specifik që Sofokli Çapi i bëri Atdheut dhe pasurisë kulturore. Duhet theksuar se Sofokliu, duke e njohur thellësisht këtë veprimtari krijimore të poetit, e kopjoi atë me dorë, duke e përdorur në vend të dorëshkrimeve origjinale, për të realizuar mbrojtjen nga dëmtimet dhe të evitonte humbje e veprës origjinale. Kjo ishte një punë e përkushtuar, shumë e menduar, efikase dhe e kujdeshme e Sofokli Çapit. Një kopje të kësaj krijimtarie ai e soli në Shqipëri, kur erdhi me misionin si përfaqësues i Shoqatës së Atdhetarëve

shqiptarë të Egjiptit, me rastin e festimit të 25 vjetorit të Shpqalljes së Pavarësisë. Duhet evidentuar se këto dorëshkrime fatkeqësisht nuk e kaluan dot doganën e Vlorës, me gjithë ndërhyrjet e atdhetarit tjetër të njohur zagorit, Aristidh Rucit, dhe përfunduan në fund të detit. Një maskaradë e vërtetë! Një sjellje brutale ndaj poetit të madh.
Sidoqoftë, origjinali i krijimtarisë së Çajupit ishin në duar të sigurta të Sofokliut në Kajro, të cilat ai i ruajti si një thesar i paçmueshëm. Vetëm në vitin 1954 Sofokliu u lidh me Ambasadën Shqiptare në Kajro, duke i dorëzuar asaj dorëshkrimet origjinale të poetit të madh të Rilindjes Kombëtare, Çajupit. Këto materiale ruhen sot në Arkivin Qendror të shtetit, duke përbërë materialin bazë dhe fondamental të Fondit të Çajupit. Edhe orën e florinjtë të Çajupit si dhe relikte të tjera, të përdorura nga Çajupi, të ekspozuara në Muzeumin Kombëtar në Tiranë, Sofokliu i ruajti dhe i dorëzoi.

Pra, Sofokli Çapi me të drejtë nga ana jonë është përkufizuar si Ministër i thesarit Çajupian dhe veprimtaria e tij duhet të dritohet dhe të respektohet edhe në të ardhmen, kur rëndësia historike merr vlera edhe më të mëdha, kur largohesh nga periudha kohore, kur ka ndodhur ngjarja.

Dhimosten Peti ka qenë një nga Kryekomunarët e parë të Zagories, një figurë e respektuar dhe e nderuar, i cili çmohet edhe sot për mençurinë e tij dhe kontributin në drejtim komunar jo vetëm në Zagori, por edhe në shumë krahina të tjera të vendit.

Portret
“Patrioti që s’reshti…”
Stathi Andoni
(Fragment)
Në vitin 1920, qeveria e dalë nga Kongresi i Lushnjës i kërkoi shoqatës “Vatra” që të dërgonte një trupë vullnetare nga Amerika për mbrojtjen e atdheut. Sthathi ishte ndër të parët, që iu përgjigj thirrjes dhe u bë pjesëtar i trupës vullnetare të shoqërise “Vatra”. Në prill të vitit 1920 trupa vullnetare e përbërë prej më se 300 pjesëtarë të armatosur dhe me bandën orkestrale në krye mbërritën në Durrës. Në krye të bandës ishte Stathi si dirigjent i orkestrës, kjo falë specializimit të tij në dy shkolla në Amerikë dhe në Kanada. Mbas mbërritjes në Durrës vazhdoi itinerari i lëvizjes: Tiranë – Shkodër – Elbasan – Berat - Korçë. Qytetin e Korçes e morën në

dorëzim nga okupatorët francezë, Gjirokastrën dhe Saranden nga italianët. Kjo trupë vullnetare ka marrë pjesë aktive në luftë së bashku me forcat popullore në Tepelenë kundër italianëve. Në të gjithë veprimtarinë trupa vullnetare e “Vatrës” ka gjetur perkrahjen mbarë popullore, ngrohtësinë, e cila është shprehur ne pritjen triumfale si çlirimtarë të ligjshëm. Në nëntor 1920, trupa vullnetare, duke përfunduar misionin për të cilën ishte krijuar: ndihmesën në çlirimin tërësor të Shqipërisë, të cilën e përmbushi me sukses, u shpërnda.

Përsëri arkiv

Vlerat e Çajupit
… I ndodhur në Lëndinat e Çajupit, im atë u “zbriti” viteve ’50 për të qëndruar në vitet ’30. Përsëri vlerat kuruese, shëruese dhe turistike të Çajupit ishin bërë objekt. Pengesë qe rruga për hapjen dhe shtrimin e saj. Qe dhënë dhe fondi i nevojshëm… I dëshpëruar dhe i mbarsur me ndjenjat e çdo zagoriti shkruan: “Deputeti i Gjirokastrës Fejzi Alizoti duke i njohur vlerat e Çajupit me ajrin e pastër, ujin e veçantë cilësor, mendoi si shqiptar, gjirokastrit, deputet. Dërgoi në vend Dr. Kalmarin e famshëm për sëmundjet e mushkërive. Doktori, pasi u njoh nga afër me terrenin, përcaktoi vendin më të përshtatshëm për ngritjen e sanatoriumit. Do të ngrihej nga ana e kumbullave se ishte më i mbrojtur nga veriu. Mendimet e shfaqura u bënë vendime nga Ministria e Shëndetësisë, kurse për rrugën që nuk e përfshinte kjo Ministri u caktua një fond. Rruga u pa e përshtatshme të kalonte nga Erindi, por deputeti zagorit për Zagorien

ndërhyri për të ndryshuar drejtimin e rrugës për në Grykën e Selckës. Por fondi qe për nga Erindi ( dhe jo siç e dëshironte deputeti) ndaj rruga me drejtim të ndryshuar nuk u përfundua kurrë. Pasojat ranë mbi brezat e zagoritëve, mbi ne të gjithë. Si përgjigje për këtë ndryshim pati edhe ndonjë shprehje (emocionuese me zë të ulët) : “E zënë gryka që kaloi nga Gryka…( e Selckës)!”
Koha sot kërkon shoshitje dhe sitje të mendimeve të gjithsecilit, për të vlerësuar të përgjithshmen duke iu shmangur të pjesëshmes, e cila mund të shëmtojë edhe vetveten. Është mesazhi i sa e sa brezave paraardhës. Zëri i tyre vjen nga kohërat.
“Nga Çajupi mos u shqitni,/ nga Çajupi mos u ndani/. Amanet breza që vini,/ Çajupin të mos e lini!” Janë këto vargje që kujt i kujtojnë togfjalshin “SENET BAKRI”.
Limona Shqika
(Marrë me shkurtime nga shkrimi: “Mesazh brezash - Vlerat e Çajupit)
Gazeta “Zagoria” Mars - prill 2004

KURIMI I MJEKUT TE MADH
(Ngjarje e jetuar)
Kiço Andonit ia kishin prerë shpresat për të jetuar edhe në shtetin më të fortë të botës, në Amerikë. Vizitat e shpeshta në klinikat prestigjoze dhe konsultimet, kurimet nuk dhane rezultat. Përgjigja e fundit, e heshtur, sikur thoshte: “Prit vdekjen!” Por këto nuk e deziluzionuan Kiçon. Vetëm një shpresë i mbeti: të kthehej në atdhe dhe t’i preheshin eshtrat në vendin ku kishte lerë. Po ç’ndodhi, kur u kthye?

Mjekët popullorë të Zagories e këshilluan te kurohej tek mjeku i quajtur “Çajup”. Mori për bazë ç’farë i thanë dhe shkoi në vendin kurativ, duke zbatuar pikë për pikë “terapinë e kurimit”. Ndënji tre muaj në klimën e Çajupit, piu ujë të Bratit, u ushqye nën përkujdesinë të shoqes. Çuditërisht filloi ndryshimi i shëndetligut! Pas qëndrimit tre vjet në klimën kuruese bëri një radiografi dhe e dërgoi në klinikat ku ishte kuruar në Amerikë. Kishte ndodhur çudia: Kiçua ishte shëruar… Kjo ishte një ngjarje e madhe. Specialistët amerikanë u befasuan: pacienti i tyre, që i kishin prerë tërësisht shpresat do të jetonte pas kurimit te “doktor profesorit - Çajup”. Dhe me të vërtetë Kiço Andoni jetoi shumë e shumë vjet të tjera. Ai ishte shëruar plotësisht. Qëndrimin në Çajup e përjetoi edhe me gëzime të mëdha: Aty i lindi djali i tij, Jankua, i cili mori emrin e