Përmbledhje nga krijues të ndryshëm

JEMI SHQIPE, JO HUT!!!


E premte 30 korrik 1999 “Flaka”


Shumë njerëz mendojnë se s’kanë të drejtë kur thonë se politika ka shumë fytyra por në realitet ajo ka vetëm fytyrë. Ajo është fytyra e fitores. Çdo gjë i përngjet lojës së shahut, kush ulet – ulet për fituar. Kjo lojë (kushtimisht e shahut) nuk ka gjashtëmbëdhjetë fytyra por dyzet e nëntë vetëm për njërën palë. Këto figura mbesin të këtilla në rast se loja zhvillohet pa shikues. Po i shtuam edhe këto, atëher shtohen figurat lëvizëse, jostabile, ku çdo shikues (pjesmarrës direkt në shikim) shton edhe tri figura që shpesh herë bëhen një, e në dobësi të lojtarit zhduken krejtësisht, madje shpesh herë kalojnë edhe në anën e kundërshtarit. Për t’u ulur në lojë nuk është kusht që të kesh numrin e barabart të figurave, ngase ata nuk përgaditen nga mjeshtër prodhues, por nga vetë lojtarët. Figurat mund t’i lozin edhe kalimtarët e rastit të cilët s’kanë “haber” se nga e marrin atë figurë e as ku e lëshojnë, pos që e luajnë rolin e një hamalli i cili do të shpërblehet me ndonjë “koktej”. Lojën dhe çdo gjë rreth saj e mbajnë nën kontroll ata që e kanë shtruar që me kohë.

Do të fitojë ai që ka pasur kushte të stërvitet më shumë. Belasit nuk kanë vend, ngase çdo gjë llogaritet para secilës lëvizje për dyzet e nëntë herë. Normal çdo lojë ka edhe flijimin e figurave të veta. Të gjithë ata që janë jashtë pjesmarrjes direkt, mund të presin rezultatin... Shumica e lojtarëve këto loja i bëjnë pa përgjegjësi, disa të tjerë nuk i njohin as figurat, e ca të tjerë dinë shumë mirë ta lozin këtë lojë, por kanë mbetur jashtë saj. Ka edhe një gjë: në mungesë të krijimit të të gjitha këtyre figurave, (rrallë herë) ca “koka” e shtrijnë lojën me figura të tjera dhe luajnë me dorën e pronarit të figurave. Qiraja mund të jetë e madhe, katastrofale e madhe, e vogël, falas, madje mund të kërkohet edhe shpërblimi për idenë që e futë tjetrin në lojë. E gjithë kjo mvaret nga ai i cili e bën këtë punë. Këta njerëz mund të lavdërohen, të dënohen, të largohen përgjithnjë nga skena e lojës, por një gjë është e sigurt: shikuesit do t’i mbajnë mend brez pas brezi... U luajt me hile apo pa te, me njohuri apo pa njohuri të bollshme, pa kushte apo me çdo kusht që ai (vetëm ai) lojtarë të luaj, sjell fitore apo fitore të Pirros; dëshiruan apo s’dëshiruan, do t’i nënshtrohet vdekjes. Lumë ai që ka ndërgjegje të pastër.

Bota sot është e rënduar nga paranoja (frika nga vetvetja). Hofmani luajti mendtë me “autobusin” e vet (që sipas meje nuk ka të drejtë ngase fëmijët kurr nuk bëjnë vetëvrasje e as që vrasin.. Ata duan jetë pa dhunë, dhe të çajnë veshët deri sa ta marrin të vetën, me përjashtim të atyre; të epruvetave të cilët u përgjigjen progamimeve). Mu për këtë ajo (me më të avansuarit) është kthyer në Gord dhe lidhë nyje, por njëkohësisht edhe në Lekë që zgjidhë nyjet, se për ndryshe nuk do të kishte “lojë shahu”. Kjo do të ishte e suksesshme sikur profiti i lojës të investohej sipas rregullave të Krijuesit. Megjithëse çdo gjë është pro Evpropës, ajo hamendet. Herë mbahet me dorën e majtë e her me të djathtën. Është shumë keq kur një zojë e kamur (në të gjitha mënyrat) hamendet si fëmijë. Asaj i duhet një “LEKË” për ta këputur nyjen e GORDIT. Pa e bërë këtë, ajo s’mund të jetë e qetë.

Herët është shkruar e biseduar për “KANCERIN” e Ballkanit, vetëm se ishin ndërruar emrat e objektivave. Kanceri kishte marrë emrin e trupit e trupit i thoshin kancer. Ky “kancer” Ballkani donte të kthehet në Kancer Evrope dhe ajo këtë nuk e shihte, madje edhe sot është e mjegulluar. Kjo nuk u arrit kurr nga “Kanceri”, pamvarsishtë se ndihmohej nga “mjekë” të Evropës e Botës, sepse kishte punë me “balle” e jo me “b.....”!!! Evropa është spërkatur me virus të kancerit të Ballkanit e shpëtimin e ka para syve të vetë. Për imunitet Ballkani dhe shqiptaria duhet të lihet e qetë ashtu siç e ka lënë Zoti, (së paku një paqe zvicërrane). Po nuk u bë kjo, “virus” tjetër do të depërtoj në Evropë. Ajo ndoshta do të pendohet por do të jetë vonë. Çdo gjë mund të ndodhë, brenda kohës dhe hapësirës, dhe Republika e Maqedonisë lindi pa kurorëzim, pa martesë, madje edhe pa mamitë shtëpiake. Kurora do të lidhet më vonë. Edhe dasma do të bëhet e do të vazhdojë jeta nga thënia e ministrit maqedonas, se (pa thonjëza, por kishin këtë kuptim) – shqiptarët të lirë mund të shkojnë dhe të luftojnë në aradhat e UÇK – së dhe nuk do të keqtrajtohen, derisa nuk marrin gjë kundër integritetit dhe sovranitetit të Republikës së Maqedonisë. – Dhe, nëse kjo bëhet realitet atëherë shqiptarët do të ndihen të lirë në këtë Republikë, atëherë gur themel i parë i egzistimit të saj janë këto fjalë. Të gjithë e dimë se me një gurë nuk ngrihet kalaja, por shpresojmë që ata (gurët) do të shtohen... Ata nuk mungojnë, pos që janë të pa kurorë si psh: UT – ja etj.

Jo rrallë herë shkrimtarët janë parashikues, po mos thënë (plotësishtë) paraprijës të së ardhmes. Për mbushjen e këtij kapitulli me respekt do të marrim një shkrimtar që na paraqet personazhin me emër Driton, i cili operohet për “eksperiment” të shikimit të mundësisë të jetës së trupit pa gjymtyrë, që si rregull medicinal ishte negativja e vetë jetës. Por ky eksperiment me Dritonin, dëshmoi të kundërtën ngase gjymtyrët lëviznin edhe të prera, kështu që kjo lëvizje e qetë e vuri në alivani edhe vetë eksperimentuesin, i cili për rehabilitim të Dritonit detyrohet t’ia japë vajzën e tij. Citojmë: “ Shikonte gjymtyrët e shpërndara në tërë relievin dhe s’mund të besonte....

- Eu Driton, Driton ... Besoj që indi shpirtëror është i pa lënduar dhe së shpejti ... hoooop, lëvizni duar dhe ju këmbë... Fshehtësia e fenomenit lëvizte gjymtyrët e prera.
Ti Shqipe m’i sjell këtu në sallë, e urdhëroi Dritoni”.

Ky shkrimtar tek tregimi i tij “Dashuria në katin Përdhes” këto gjëra i ka shkruar tri – katër vite më parë, dhe thërret përmes artit (pavarësisht nga ndarja e trojve shqiptare) lëvizjen e shqiptarisë si një trup i vetëm drejt çështjes së saj të pazgjidhur, kur shqiptaria s’shikonte gjë tjetër pos greminës. “Ti shqipe m’i sjell këtu në sallë” dhe pakë më vonë si me magji lëvizi e tërë qenia shqiptare. Ai (shkrimtari) e sheh se liria është afër, ngase kërkohej, po sheh se ajo do të vonohet pak madje s’do të vijë pa luftë... Këto gjëra ai i paraqet në të njëjtën vepër te tregimi “Letërnjoftimi i pagjumësisë”. Citojmë:

“Do të sjellim në kështjellë motër! Kostandini është nisur. Ndoshta vonohet pak se rrugës gjithsesi do të ndeshet me gjakun e prishur...” Një poet tjetër thot se ata (shqiptarët) ishin të gatshëm të ndeshen edhe me çmimin e mohimit kolektiv kur thot:

“do të kërkoj
deri në fund
edhe nëse format e këpurdhave
bëhen realitet”

Dhe, nëse këto janë të qëlluara edhe thënia e urtë “moskovi, peshkatar ka qenë dhe peshkatar do të mbesë” është qëlluar, por si Abdyl Frashëri i cili ia (qëlloi) në Kongresin e Berlinit, kur tha: “ju ndat trojet shqiptare, por ne ua bëjmë me dije se që sot do të fillojmë të punojmë kundër vendimeve tuaja” dhe këto “të qëlluara” kanë ditur ta vlerësojnë edhe vetën po me fjalë të urtë: “një okë mend bota, katërqind dërhem Shkodra”, të cilat të qëlluara dëshmojnë se shqiptaria nuk është popull Hut (sipas mitulogjishutit ia çon Zoti nga një zog në gojë, për çdo ditë), pos shqipes.

NA E LENI PROBLEMIN NË DUART TONA


11-12 shtator 1999 -“Flaka”


Popull më i kulturuar në botë merren francezët (jo rastësisht Parisi, ndryshe njihet si Qyteti i Dritës). Popull më punëtor në botë merren gjermanët. Më endacakë, -romët. Me kulinari më të shijshme, -janë turqit. Më të qëndrueshëm (në kushte atmosferike dhe mungesa ushqimore) janë beduinët e Afrikës. Më të shpejtë, -kinezët! Për amoralitet, -serbët ua kalojnë të gjithëve (me “lepezën” e tyre). Më fetarë janë indianët! Më të pafe janë ebrejët! Më spekulantë janë amerikanët (shikuar si komb në bazë të kontinentit). Më “rakixhinjë” janë rusët. Më të përçarë kanë qenë italianët, deri te Garibaldi! Ndërsa, më të bashkuar janë shqiptarët (të gjitha këto thuhen kushtimisht ngase çdo grurë ka egjër).
Se jemi të tillë po e dëshmojmë me shembuj që do t’i marr për ilustrim. Dy popuj që urryen njëri-tjetrin më së tepërmi janë: francezët dhe gjermanët, luftuan kohë të gjatë. Fitoret dhe humbjet i kishin reciproke derisa problemin e kufijve mes tyre, e zgjidhën në Kongresin e Rashtadit (1797-1799), madje Gjermania e humbi një pjesë të teritorit të vet, për të cilën gjë, intelektualët e kohës e quajtën “pazarllëk i ulët” (për shembull Hegeli etj).

Meqë e kemi fjalën tek bashkimi, të gjitha luftërat e gjermanëve me të tjerët, u kushtuan më pak se sa “lufta e bashkimit” me vetveten! Rozhe Garodi në librin e tij “Mendimi i Hegelit”, thotë: “...ngadhnjimi i bashkimit kombëtarë shpiente kah shkatrrimi i lirisë”. Por, këtë nuk e pyeti fare Bizmarku dhe me shpatë bashkoi trojet gjermane.

Ndërsa francezët për ndryshimin e sistemit, bënë kërdi mbi popullin e vet, citojmë Nikolla Nikollovin, i cili në veprën e tij “Komploti Botëror” thot: “...vetëm Nanta dha më tepër se tridhjetëmijë viktima... Tuloni i cili kishte tridhjetëmijë banorë, mbeti vetëm me shtatëmijë”. Gjithë ato viktima ranë për bashkim dhe ndërrim të sistemit apokaliptik, që nuk ndërprehej edhe kur mbreti ngriste dolli për popullin e vet, i cili edhe në giotinë thoshte: “...dëshirojë që gjaku im ta vulos lumturinë e popullit francezë”. I mjeri mbret, vërtet ishte i kulturuar dhe pandehu se edhe të tjerët ishin të tillë. Pranë pushtetit ra viktimë, ngase ekzekutimi i tij më s’kishte të bënte me pushtetitn.

Ndërkaq, i famshmi Bizmark pas bashkimit të kombit të vet pranoi se nuk kishte as talent e aftësi, por “rrethanat që nëna ime ishte mikeshë e Seultit, njëri prej -“të treqindëve”- që më ndihmuan”. Kurse, ai që bashkoi kombin tonë ishte më modest: “Lirinë nuk ua solla unë, ate e gjeta në mesin tuaj”. Në periudhën e më vonshme, kur në malet e Shqipërisë Enver Hoxha u pyet nga anglezët se ku e kishte kryer akademinë ushtarake?

“Ma dhanë këto male”, u tha ai, (e jo të “treqindët”)!

Edhe pse na kanë quajtur njerëz me bishta, popull i ndyrë, patriarkal, poligamik, të pafe, të egër, tek ne nuk ka ndodhur kjo, edhe pse mjaftë jemi vrarë mes vete?!... Madje kjo nuk na ndodhi as në kohën e Ali Pashë Tepelenës e as në kohën e Enver Hoxhës.

Sikur bota të na linte vetë t’i zgjidhim problemet tona, garantoj (së paku unë mendoj) se kjo që ka ndodhur me gjermanët e me francezët nuk do të ndodhë me ne. Ngase çdo brez i ri i yni, bashkimin e ka RITRASH ndërshekuj!... Kuvendi i Lezhës, Lidhja e Prizrenit, Mbledhja e Junikut... madje as s’do ta humbim lirinë e as s’do të bashkohemi me shpatë, ngase NUK JEMI NDARË VETË!!! Zatën edhe gjermanët kur i ndau bota nuk u bashkuan me metodën bizmarkiane.

MBI KË DO TË SHKUNDËN PLAKAT


(punimi është dërguar nëpër gazeta, në vjeshtë të vitit 2000 , por nuk u botua)



Siduket janari dhe shkurti ishin muaj dënimi për shqiptarët nga vetë natyra. Në janar vdiq Skenderbeu, Vëllezërit Gërvalla dhe Kadri Zeka. Madje edhe në kohërat e lashta u ngri plaka me gjithë kopen (por jo edhe e reja e plakës nga muaji erbain i cili enkas për këtë punë i kishte kërkuar dy ditë prej vëllaut të vet seçkit. Këto muaj (ngjallakeq) muarën edhe të haraçinasin me gjithë mitrovicasit edhe në këtë shekull të ri. Kurse marsi gjithëherë ka qenë muaj i shpresës, muaj i luleborës, muaj që sjell pranëverën (pos në disa raste të posaçme).


Vallë, çka do tna sjellë marsi sivjet?!

Padyshim se do të vërshojnë prrocka të ndryshme të cilat do të kanalizohen cifunëve të mullinjëve të ndryshme (të miqëve e të armiqëve). Në mullinjët e shpresave të vjetra e të reja. Në cifunët e urrejtjes e të humanizmit. Vallë, cilëve mullinjë do t’u sillen gurët?

Lumejtë janë natyror shumë kanale janë çelur. Disa të filluar që më parë, kanë mbetur projekte të hapura. Marsit që po vjenë nuk i dihet (mund të shkundën plakat) e ai të vërshojë fushave e të prishë kanale e projekte, si psh. projektkanalin e Kiros që pat thënë se opozita nuk mund të marrë pushtetin e Miloshoviqit edhe pse CIA kishte parashikuar trazira qytetare në Serbi për shtator të 1999. Ky (KG) e tha këtë fjalë e “erbaini” erbain do të mbetet dhe s’do të kalojë kurr madje edhe mund të kërkojë ditë hua nga vëllau seçk.

Vërshimeve të marsit nuk u dihet dhe mund të vërshojnë edhe marrëveshjen historike të Arbërit, në të cilën marrëveshje të “ratifikuar” u “zgjidh” çdo problem i shqiptarëve në RM).

Muajit të marsit nuk i dihet. Ai mund të vërshojë edhe dëshirën e malazezëve për shkëputje nga Serbia e kështu edhe të anamoravasëve në pjesët e veta. Disa kanale u betonuan në shtratin e tyre natyror, që më herët i kishte shfrytëzuar Serbia dhe normal ia kanë pakuar renten e fitimit asaj e cila, (Serbia) tash për tash është e interesuar që mo t’i humbë vendet e tjera që i kanë mbetur (në shfrytëzim). Mbrojtja më e mirë e disa karatofilëve është sulmi dhe ajo (Serbia) do të sulmojë. Por jo vendët që kanë shpreh dëshirë për shkëputje por vendet e humbura, që “meçlizi” mos të mund të largohet nga kanalet e betonuara që më parë (për mos betonimin e kanaleve të reja.) Ky shfrytëzues i madh (më i madhi në Ballkan) si duket bukur e shef vërrshimin e marsit dhe për mos me e lanë të hapur çështjen e kanalit të detit (Malit të Zi) në “meçliz”, ajo do të lëshojë rrebeshe edhe në mitrovicas e edhe në haraçinas. Kurse për Anamoravë do të jetë e matur. Por çmimi që i djeg më së shumti është deti dhe mundësisht çdo sy të meçlizëve ta largojë nga ai vend. Kjo është dëshira më e madhe e saj, por në mars kanë edhe të tjerët shumë dëshira, të cilët si të shpërndara do të krijojnë tërësitë e tyre (të njerëzve me mjete në duarë) që do t’i ndihmojnë vërrshimit të marsit dhe uji do të rrjedh kanaleve natyrore dhe artificiale. Energjia e akumuluar e individit do të shpërthej duke hudhur borën kanaleve ku pas pak do të shëndrrohet në një energji që dë të vërrshojë pamasë, madje do të sjellë edhe gurë mulliri. Zot në ç’mulli do të shkojë ky ujë pranëvere apo prap “erbaini” do të kërkojë dy ditë nga vëllau seçk (edhe pse gati edhe ky kalojë).

Edhe këtë mars, lulebora sdo të durojë më. Mbi borë do të nxjerrë gonxhën e saj dhe do të përqeshë borën edhe me çmimin e vyshkjes së saj.

Por sidoqoftë prej stuhive të këti lloji shqiptarët më i kanë mbrojtur më vlerat e veta kombëtare dhe njerëzore dhe do t’i mbrojnë prap.
__________________

4.
VITI 2008 - KTHESE E RE !

Për vitin që po vjen besoj se askush nuk do të lutet për të pasur fyerje e piskama e as për improvizime të pasigurisë, ngase po u trusëm si shumë në to, improvizimi mund të bëhet edhe realitet.

Për këso veprimesh fjala e urtë popullore thotë se “nganjëherë Zoti dëgjon lutjet edhe jashtë xhamie”! Andaj , nëse lutemi,
- të lutemi për realizim të synimeve tona,
- të lutemi për notarizimin e ligjeve që i kemi fituar,
- të lutemi që të mos ketë më të burgosur të ndërgjegjes,
- të lutemi që mos të ketë më të burgosur të pafajshëm,
- të lutemi që edhe kumanovarët dhe shqiptaret e tjerë... mos të jenë qytetarë të dorës së dytë dhe të gëzojnë flamurin e ta flasin shqipen gjithkah!, e të tjera... ,
- të lutemi që mos të këtë më ndarje brenda shqiptarëve,
- të lutemi...
Edhe ata që nuk luten, le të punojnë për realizimin e mireqenies shqiptare ! E unë urojë që 2008-ta të jetë me kthesa të reja për të mirën e popullit tonë te vuajtur...

PROLOG



Gjatë tërë natës nuk kisha fjetur si më parë! Çudi, as gruas u përpoqa të mos i rrëfeja, pse s'qesh i qetë. Madje, isha rrotulluar herë në krah të djathtë e herë në të majtin, dhe s'munda të fle. Mendja i ka bredhjet e saj nëpër udhët e jetës sime.

Mëngjesi i kësaj ditë të janarit 2000 më gjeti të zgjuar me një temë që e kisha sjellur nëpër mendjen time. I kisha matur e çmatur sa ngjarje të jetës, veçanërisht kësaj radhe, i përkujtova disa festa, që më parë i cakëronim gotat në NATËN E VITIT TË RI. Edhe sivjet i cakëruam gotat, por nuk kënduam si më parë. Kishte disa lloje të pijeve dhe të ushqimeve, por në mesin tonë mungonte më i dashuri ynë, që gjendej në burgun e Mitrovicës së Sremit. I kujtojmë sa pritje të Vitit të Ri këtu në shtëpi. I kujtomë edhe ata që vinin rastësisht, të paftuar, por që na gëzonin tepër. Në NATËN e parë të Vitit të Ri 1981, në mbremje kishte ardhur nga ushtria, ajo e APJ-së, tezaku i djemve, Rifat Latifi, me gruan e tij, Shpresën. Shpesh e përmend ai edhe flet në Amerikë për këtë festë, për pritjen e Vitit të Ri. Të flasim si i kemi pritur festat kombëtare në kohën e rinisë sonë, s'është e udhës. S'po i lodh të tjerët.

Më parë iu shkruaja shumë urime shokëve dhe miqve. Ka vjet që i kam dërguar mbi njëqind urime. Një muaj, gjatë dhjetorit, e hartoja listën e njërëzve që ua dërgoja urimet. Pastaj, në shënime, i shkruaja tekstet me përkushtim. Oh, sikur të mi ruanin ato letra shokët dhe miqtë e të shihej çfarë iu kisha uruar me të dashurve, shokëve, pastaj vëllait tim këtu në Prishtinë, kur i shkruaja urimin nga Vitaku. Saherë i kisha matur sa vargje të një vjershe nga Asdreni ynë:

"Fjalë e bukur, fjalë e shenjtë

Thellë zemrës i tingëllon

S'ka në botë gjë më të shtrenjtë

Se zërin nënë kur e dëgjon..."

Ndodh se këto vargje ua kisha shkruar shumë shokëve, që t'ua përkujtoja nënën dhe pastaj e shkruaja fjalinë: "Urojmë Vitin e Ri 1954, dhe ju urojmë shëndet e lumturi!" Shpesh iu shkruaja ndonjë urim edhe shokëve e miqve që ishin ushtarë, pastaj edhe bijve të mi, që të gjithë, sipas ligjit të APJ-së, ishin të detyruar t'ia kryejnë ushtrinë "të huajt", t'i mbrojnë kufijtë artificialë të RFSJ, përkatësisht të Serbisë! Sa çekanët i kanë fituar bijtë e mi, po edhe bijtë e të tjerëve në ushtri? Sa veta janë sëmurë, janë vrarë, etj. Kanë ardhur edhe të vrarë të mbyllur në arkivole e me rojë ushtarake, me vendimin e shpifur ushtarak se ka vrarë veten!

Urime nuk arrita t'i shkruaja asnjë të burgosuri më parë. As im atë kur ishte në burgun e Nishit, nuk ka pritur se ne të tre djemtë e tij do t'i shkruanim urim për vitin 1952! As biri im, kësaj radhe, nuk ka pritur se do të marrë letër urimi nga familja, sepse prisnim se do të lirohej nga burgu dhe së bashku të kapërcejmë Vitin e Ri 2000!

Urim i kam shkruar birit tim në burgun e Mitrovicës së Sremit përmes një monologu, që e dërgova në gazetën "Bota sot". I ndëroj, sepse ata lëre që e nderuan veten, lexuesit, por shprehen kujdes edhe ndaj të gjithë burgosurve të tjerë shqiptarë.

Urim nuk mendoja që t'ju shkruaja të zhdukurëve, kur përditë nënat e tyre qajnë dhe i kërkojnë gjurmët nëpër humbëtirat e tokës serbe!

Në këtë natë të Vitit të ri, uroj që të mos e ndiejnë veten të prekur që po u sjell ndër mend një poezi të një ish-të burgosuri politik, që e shkroi më l6 dhjetor l961 dhe e fshehi nën astar të setrës, dhe pas lirimit nga burgu e botoi. Kjo poezi është e Destan Bajraktarit, që ia përkushtoj nënës së tij.



Ku je, o bir?! Librat tua s'i shfleton kurkush,

E kjo mue të mjerën më mundon, më brengos.

Ato tash janë tretë, vrugnue, pluhnosë,

Si me qenë t'shkreta, - trishtim me të mbushë.



Shpesherë, o bir, nisëm n'dhomë, me t'pa ty,

Ku mendoj se t'gjej ndonjë libër tue lexue,

Dhe, ashtu, n'maje t'gishtave' vij, për mos me t'trazue,

Por ty s'të gjej dot. Ah, burgu te mban n'dry!.

Ndonjiherë t'thërras; ku je, bir i nanës"

A kaq herët e ke lanë, ke shkue me ra"!

Po ti s'më përgjigjesh. Dhe n'për dritë të hanës



Vij si hije që të shoh, mos je me krye n'duar,

Sytë atyne rreshtave kurr pa ua nda,

Po ti prap s'je!... O, kur do të kthehesh, kur?! 1.)



Urime, kësaj radhe, nuk iu dërgova as Siçës e Fecit në Gjermani. Urime (të shkruara në letër nga unë) nuk mori as vëllau që na ndanë një rrjetë teli!

Kur i shpalosi kujtimet dhe urimet, shpesh më ka rënë në dorë një letër urimi nga Instituti i Folklorit Shqiptar të Tiranës. Me kishte gëzuar urimi i pare. Sa herë pata klithur në vete: “Via-vita, Shqipëri!” Kur disa vite me radhë, nisën të më harronin me urime, nisa të prekem, pse gjatë këtyre dhjetë viteve të fundit s'kam marrë asnjë urim nga nëna jonë Shqipëri?

"Urimet edhe zemrave të pikëlluara!" më bëhej se ky është një monolog i protestuesve që në vigjiljen e këtij Viti të Ri 2000, dolën para TEATRIT KOMBËTAR, në qëndër të Prishtinës. Nga të gjitha drejtimet e udhëve arritën shumë protestues, që me parulla kërkonin lirimin e të burgosurve shqiptarë nëpër burgje të Serbise. Kishte gra e burra me fëmijë kaliboç, kishte të rinj dhe të reja, por kishte edhe fëmijë që me mjetet pëlcitëse ose ishin të gëzushëm që po e përcillin një vit të luftës me mynxyra, apo e pritinin Vitin e Ri që do t'u sjell shëndët, jetë më të mirë dhe shumë e shumë më të lumtur!...

KTHIMI NË TOKË TË BUKËS



Çfarë më erdhi në kujtesë: udhëtimi i Besimit në pranverë të vjetit l968, kur e pata dërguar në Vitak, për ta lëruar arën në Errnicë me qe të mixhës Ukë. Kur ishte kthyer nga fshati në qytet më kishte rrëfyer:

-Posa dola në Arë të Errnicës dhe duke u zhdjergur mezhdes teposhtë, pashë se ishte duke lëruar mixha Ukë me qe e plug të tij, aq u gëzova, sa në jetën time gëzim më të madh s’pata. U gëzova që pas njëzete pesë vjet pashë sesi lërohej ara jonë, dhe m’u duk se u bëra njeri i madh. Pra, kurrë në jetë nuk do ta harroj lërimin që ia kishte bërë arës sonë mixha Ukë. Lëre lërimin, baba, por ai më kishte pyetur për ty, për gjyshen dhe për të gjithë. Unë s’dija ta pyesja për ata të tij, se siç e di, ne shkuam të vegjël në Prishtinë, dhe u shkëputëm njëherë prej fshatit tonë. Shkolla na ndau, mësimi, puna tjetër, dhe jeta në qytet na bëri murgj përjetë...

Edhe në këtë çast i mata punët në qytet dhe ato në fshat, dhe pashë se fshati dhe qyteti janë larg njëri- tjetrit. Sa kam të drejtë, s’e shoh të udhës të jap konkludime. Por, në atë pranverë që pata shkuar ta mbjell misrin, kur para hambarit Bleta e Muhametit më shtroi bukë së bashku me mixhën Ramë, kur u ngrit sofra, e mbeti një gjysmë buke e grytë, e mori në dorë dhe duke ma zgjatur, më luti:

- Bardh, merre ketë gjysmë buke, se ndoshta s’keni bukë në Prishtinë!

- Po ç’po thua ashtu, o mixhë! Kujton ti se për bukë në gojë erdha ta punoj tokën në Vitak, a? Jo, mixho, jo!

E hetova veten se u pata prekur në këto fjalë që s’kisha menduar se do t’i dëgjoja prej mixhës Ramë. Kujtime janë këto… Dhe sapo shoh, sa është mirë t’i përkujtoj, po aq do të ishte edhe më mirë që të mos i rikujtoj!... Nëse janë të një kohe, prapë them, le të mbesin në letër. Kuptohet se jeta s’është si në letër, edhe në vepër. Por, ç’fajtor jam që në ato ditë luajti puna me pod, dhe m’u desh të kërrusem para asaj toke, që më parë isha larguar prej saj, por edhe asnjë rremb s’e kisha prerë e shitur, e as që kisha parë ndonjë ëndërr të tillë! O Zot, të shes tokën, çfarë do të bënte ime ëmë? Shitja do t’i bëhej dergjë! Ajo deri vonë e ndrydhte atë shpresë të saj shterpe, se një ditë, kur do të rritej Besimi dhe të bëhej krah i punës, do të kthehej në fshat së bashku me të, do t’ia gjente një nuse të mirë dhe të jetonin e ta mbronin atë tokë atje. Po, ç’ndodhi pastaj? Besimi u rrit, kreu shkollën e mesme, pastaj edhe fakultetin, e një ditë, kur qemë duke biseduar për Vitakun, nëna më tha:

- Bardh, s’më dole në fjalë. A sheh, se Beci u rrit, u bë për martesë e s’ma dhe këtë djalë që të kthehem në fshat. Atje do ta martonte nëna yte, atje do të bëhej shtëpi... Dikënd prej djemve duhet ta lësh në atë truall...

-Lëre atë punë, moj nënë! - i tha Bardhi nënës së tij sa për t’i dhënë shpresë për jetë. - Jeta më e mirë është në qytet. Ke jetuar atje mjaft, ke vuajtur mjaft, e tash...? Të jetojmë edhe ndonjë ditë në qytet!...

-Po, po - tha nëna me gjysmë zëri dhe heshti.

Pastaj sikur diçka e re u ringjall në shpirtin e nënës, u ul në kanape e tha:

- Të gjithë duhet të kthehemi në tokë të bukës!

Jeta me letra filloi edhe në shtëpinë tonë. Kur vinte ndonjë letër e Bacit, të gjithë burrat më padurim më pritnin mua se kur do të vija nga shkolla. Ishte mbrëmje e dimrit, dhe të gjithë ishim të shtrirë në cergë: babai, mixha Ramë, vëllain e madh, Durimi, dhe të tjerë, dhe posa ma jepnin letrën,. afrohesha në dritë të llambës dhe ia nisja të lexoja me zë:

Të nderuar prindër,

Kur po ua shkruaj këtë letër ushtarësh, po gëzohem që së pari unë jam shëndosh e mirë, por po shpresoj se edhe letra ime do t’u gjej të gjithëve shëndosh e mirë, siç më dëshiron kjo zemra ime. Këtu jam me disa shokë nga ana jonë, por më shumë ka serbë e të tjerë, sesa shqiptarë. Në shkollë të oficerëve ka pak shqiptarë, se këtu vijnë ata që kanë shkollë. Por, edhe kur dal në rreth të ushtrisë, gjej shqiptarë dhe rri me ta, edhe pse shpesh më qortojnë: “Mos rri me shqiptarë, se më lehtë e mëson gjuhën serbishte!”. Ç’të bëj, po më duhet t’i kërkoj e të rri me ushtarët shqiptarë, se po çmallem me ta. Ju, si jeni: babai, ti Durim, mixha Ramë, si dhe fëmijët?



Letra të shkurtëra shkruante Baci, sa ata dyshonin se nuk ua kisha lexuar deri në fund. Im atë shpesh i hapte sytë dhe pyeste:

- A s’ka më, a? Eh, bërllogu i thiut, po pse s’ka shkruar edhe pak më gjatë!? - dhe sakaq mbyllej biseda rreth letrës që lexoja.

Ulesha në fund të cergës së odës, sa i gëzueshëm aq edhe i hidhërueshëm që vëllai s’ma kishte përmendur emrin. Apo, mos vallë s’e dinte se kisha mësuar shkrim-leximin nga abetarja që kushedi nga erdhi, po edhe nga ajo që e kishte sjell ai nga Shqipëria?

Si çdo njeri që përpiqet t’i çelë udhët e jetës, më thotë një mendje, në qëndrimet jetësore dhe shkollore isha këmngulës. Kjo udhë sa më ka shpëtuar, por shpesh tagër të lartë i kam paguar! Kur ndokush më qortonte për udhën që kisha marrë, e kjo ishte selitja prej Vitakut për në Prishtinë, shumë veta, lëre që s’më qortonin nder sy, por kudo që shkonin e merrnin në shënjestër punën time, qeshnin me gojë në grusht! Sikur t’i kisha porositur që të ms qanin hallet, ajo do t’u pranohej, por as që i kisha shqyrtuar këto lëvizje me ta. Ata, me gjasë, hanin bukën e vet dhe mbanin hallin tim, apo mos fare s’ishin të zotuar që të shkojnë mbas një hullie të re. Kur merrej në bisedë qyteti, shpesh i dëgjoja shpifjet:

-Paj, s’është qyteti për ta. Oh, i mjeri ai Bardh me kënd do të marrë udhë për atje! Lëre që s’ka grua, por çfarë do t’i bëjë nënës! Ajo s’i shkon mbrapa. Ta lë nënën këtu në Vitak, një ditë do të dalë me strajcë e shtagë në supe sikur Shabanurka e të kërkojë ndonjë duek misër apo grurë.

- Ja ç’bënë djemtë e atij Veliut, që mori pjesë në katër luftëra? - ngurronin të tjerët, duke mos u pajtuar që të hapen shtigje të reja. - Asgjë! Nënën e lanë nëpër dyer të hallkut, e qe për çka ka lufuar e punuar ai. Djemtë ia humbën edhe këtë truall që e mbrojti me gjak e me lak...!

Kujtesa më treti te emri i Sallahorkës në Vitak, një grua e lagjes së Letrakëve, me emrin Rahime. Askush s’i thoshte Rahime, vetëm kur gratë e Vitakut shkonin dhe e thërrisnin në derë të shtëpisë për t’u fryrë apo për t’u shkrirë plumb për sehire, apo për ndonjë frikë e trandje shpirtërore të çastit. Ishin mësuar të shkonin te Sallahorka, dhe kudo që burrat shihnin ndonjë grua që kapërcente nëpër Livadh të Madh, hynte në atë udhë të arave të mellinave që shpiente në shtëpi të saj, e dinin se çfarë halli kishin. Kur u kthenin gratë e lagjeve dhe takonin ndonjë burrë, ata si në shaka pyesnin:

-A te Sallahorka ishit, a?

-Po.

-Ani, ani, shkoni se Sallahorka po ju ndihmon ju grave!

Kujtesa më treti te Sallahorka, por edhe te festa e arsimtarëve dhe e popullit të Kllodërnicës, kur më kishin ftuar që të marrë pjesë në inagurimin e ndërtesës së re të shkollës. Në kompletin e z. Hivzi Sylejmanit, që ua dhurova për bibliotekë të shkollës, kisha shkruar fjalët që shqiptohen për kafshimin e gjarpërit:

“Em-shëm, vëlla! Pse më shkele në bisht? Pse më hëngre në gisht? Kush e ka frymën më të xeheruar se ti? Frymatorja:huuuu!”

Ç’mendoja t’u thosha me këtë arismtarëve, tash as që merrej ndokush me këto thënie. Ata që merrnin pjesë në festën e shkollës se re katëshe, as që kishin menduar se do t’ua dhuroja një komplet të veprave të shkrimtarit Hivzi Sylejmani. Ishte kjo ditë e gëzueshme për mua, por edhe për arsimtarë e fshatarë. U tubuam njëherë në një ndërtesë të re, që ishte pritur me vjet që përballë asaj shkollës së vjetër, të jetë kjo e re... Librat ua pata dhënë atyre që i mbledhnin dhuratat, kurse ish-mësuesi i parë i kësaj shkolle, Nysret Begolli, dhuroi një komplet topa të volejbollit. Pati edhe dhurata modeste. Por, tash po u kthehem atyre fjalëve që i kisha shënuar në fillim të romanit “Njerëzit”. Kur po i shkruaja këto mendime, mendja më treti atje ku moti qesh në festë, dhe nisa ta qortoja veten:”Pse vallë s’u ngrita e të flas diçka para të gjithë atyre që ishin pjesëmarrës të festës? Të flisja me fjalë e shprehje që i kisha shkruar si moto në fillim të veprës “Njerëzit”, as që do të arrija diç, e po të flisja me gjuhë të njësuar, edhe këtu do të më qortonin arsimtarët: “Ja, kërdhelja e Bardh Mulajt do të na shes mend. Mendon se duhet të mbaj ligjërata për drejtshkrimin e gjuhës?

Kapërcyen ato kohë. Tash dimë të gjithë të shkruajmë gjuhën drejt mirë dhe pa gabime. Kisha përmirësuar një shkrim të një mësuesi në librin e kujdestarisë. “Besa ia pamë për të madhe! Kemi ne këtu njerëz të mençur, tash po dinë edhe fëmijët në djepa!” m’i patën përcjellur sa reagime të mësuesve të fshatit për përmirësimet që i kasha bërë. Kanë të drejtë, them, se kaluan ato kohë kur po në lokale të shkollës së vjetër, ishim tubuar të gjithë mësuesit e pesë shkollave dhe para tyre mbaja ligjëratë për gjuhën. Si ta shkrujamë gjuhën tonë drejt, mirë dhe pa gabime, ishte pikësynimi ynë?... Bënim pyetje, përpiqesha të jepja përgjigje, por niveli im s’kishte arritur që ta njoh gjuhën aq thellësisht. Na mungonte çdo gjë, libra të rralla gjendeshin vetëm aty-këtu, nëpër duar të njerëzve.



Sërish i kthehem asaj Sallahorke. Ishte një grua që kur kishte ardhur nuse nga Klina, bukuria e saj përmendej. Gjeneza e saj ishte prej lagjes së Sallahorëve të Klinës, dhe ç’fat pati ajo, edhe në fshatrat përreth e quanin me mbiemrin e gjinisë, prej andej nga kishte ardhur. Sallahorkës iu kishte vrarë burri dhe ajo ishte kthyer për të vëllain e burrit, Bitin. Atij i ra hise ajo bukuroshe. Bit më, i vogël dhe i humbur. “Një pëllëmbë njeri e dy pëllëmbë seri!” pëshpërisnin gratë e lagjes së Maltinëve. Ishte njëri me trup të shkurtër, kokë petaqe.Të vinte keq ta shohësh me atë grua. Një shëmtim njeri, ato rroba të tij i kalavareshin sikur të ishte plak me mjekër, një gjuhë që fliste ai, të çonte mall të një fëmije, dhe as s’ishte i ri, po edhe as aq i vjetër. Sallahorka kishte edhe trup, po edhe zë të madh. Frymatorja Sallahorkë i njihte të gjitha gratë e fshatit, por ajo ua njihte edhe burrat deri edhe farefisin... Kishte shkuar edhe ime ëmë shpesh të Sallahorka, edhe për birin tim, Xhavitin, i kishte shkrirë plumb ajo, dhe djalin e kishte mbuluar me një zavjaç të kuq. Plumbin ia kishte sjellur tri herë rreth kokës, dhe në fund kishte thënë:

- Djali është frikësuar prej një sendi me bisht!

Nora më thotë se njëmend ia kishte qëlluar Sallahorka, kur isha me nënën tënde. Im bir, vërtet, ishte frikësuar prej pulës, dhe me atë ditë, atij sikur t’ia heq me dorë, s’është rënë në gjendje të frikës. Kanë thënë: “U tutësh prej pulës!”. Pula e ka zërin e keq, frika prej saj, mund të lë me rremb të çmendurisë... Frymatorja dinte edhe për kafshim të gjarpërit, kur i hanin bagëtinë. Ajo posa iu frynte herë në njërin e herë në veshin tjetër, kafshët shpëtonin. Shpëtonin edhe njerëzit nga kafshimi i gjarprit kur iu frynte ajo.

Por, edhe gjyshi im, e di se dinte t’iu fryjë njerëzve dhe bagëtive në vesh, dhe shpëtonin. Isha përpjekur ta dëgjoja se çfarë lutje këndonte, por peshpërtitjet e tij fare s’mund t’i kapja. Më thoshin se lutjen për gjarprin ia kishte mësuar vetëm mixhës Ramë, por që ai kurrë në jetë s’është lutur që njerëzit dhe bagëtia të shpëtojnë prej kafshimit të gjarpërit. Ndodh se do t’i këtë thënë: “O Ramë, gjyshi pot ë thotë, lutjen e gjarprit, fute shtatë pashë nën dhe, dhe mos u mashtro në të!”. Çfarë qe gjyshi im atë? Ai shpesh e qortonte edhe Sallahorkën, kur dëgjonte prej nënës se ajo i shpëtonte njerëzit dhe kafshët prej kafshimit të gjarpërit.

-Po, po, - i thoshte shpesh nënës,- shko te ajo Sallahorka e Letrakëve! - dhe qeshte im atë, e nëna ngulte këmbë në qëndrimet e saj.



* * *

Me kënd zhvillonte ajo dilaog dhe kujt i drejtohej? Po të rrah gjoks se jam specializuar për këto punë, kisha drojë se do të më pranonin në Institutin Albanologjik, në sketorin e letërsisë popullore. Dialogu që zhvillohej ndërmjet frymatores dhe demonit të shndërruar në gjarpër, është një mençuri e femrës sonë. Sallahorka ka fuqi mbinjerëzore të mposhtë këtë demon, do t’u thosha atyre specialistëve në Institut. Demoni është një qenie mbinjerëzore me fuqi të fshehtë, që besohej se kishte në dorë fatin e njeriut, por edhe fatin e një famlije që i ka shtrirë duart nga unë...

Me Norën kapërcyem Udhën e Blirëve dhe u futëm në drejtim të udhës që na shpie në shtëpi.

- Nora, barku po kërkon kafenë! - ia bëra me dije asaj se do të shkonim në shtëpi.

Rashë të pushoj pas tërë këtij kapitulli që e krijova. Fat që e gjeta radiostacionin e Tiranës, këndohej një këngë që s’e adhuroja dot, por shpresoja se do të dëgjoja këngë më të mirë për këtë shpirtin tim; rashë të fle dhe më dukej se isha lodhur apo më ishin shteruar kujtimet. Në atë gjumë të parë, afër kanapesë ishte mbushur një pjatë me peksimeta. Pashë se dy pula të larme nisën të m’i hajnë peksimetat. Kisha rënë në kujtime të thella, dhe kur i hetova se desh të më përzihen në peksimeta, lëshova një zë të qetë, që me gjasë po të ishte edhe Nora këtu, fare s’do të më kishte dëgjuar:

- Ish, ish, moj pula! - dhe bëra me tre gishtërinj nga pulat e ato ikën.

Më doli gjumi dhe këngët në Radio-Tiranë hetova se ishin për shijen time, më të ndjeshme se ato që i pata dëgjuar para se të fle.

Isha ulur dhe mbasi erdhi Adriatiku, desh ta ndërrojë treguesin e radiostacionit.

-Tik, mos e luaj treguesin! - ia prita. - Lëre aty, se më pëlqen muzika!.

Nisa të fus kujtesën time në fshat, atje në Vitak, ku para pesë vjetësh, nën hije të dardhës pejane të Bit Tarakut pata ndejur nën hije të saj, me Rahimen, që shpeh ia dëgjoja emrin nga ime ëmë, por ajo, siç kam shkruar më parë, ishte e njohur edhe me një emër tjetër, që ka mbetur legjendë e fshatit: Sallahorka e Vitakut! Ishim ulur së bashku me të në atë verë të thatë, siç shpesh përsëritën vera të tilla të ngjashme në Vitak. Ajo shikonte në drejtim të asaj shtëpisë nën Pusa të Zahë Tarakës, që kishte jetuar kur ishte Biti i gjallë, pastaj sytë i qepi në anë prej shtëpive të Topallajve. Meqë kisha kapërcyer së andejmi, se më kishte rënë udha kur shkoja në Kostërc, dhe pashë se kishte grurë të mirë, ia bëra qejfin:

-Po, atë grurë në arë të Bitit, kush e ka mbejllur? Ishte i mirë, o Zot, ruaje!. - u luta dhe heshta.

Sallahorka m’u duk se u gëzua tepër, pashë se ajo qe në gjendje të më afrohej sa më parë, dhe të më dëgjonte çfarë mendoja për tokën e Vitakut, dhe për njerëzit që jetojnë këtu.

- Po, ti i cilës nënë, qe? - pyeti ajo.

- Jam djali i Norkës, e njeh ti atë?

- Po, si s’e njoh. Grua e mirë ishte, po mori udhë për në qytet. Më thonë se kishte vdekur atje, dhe e kanë varrosur këtu, në varreza të Vitakut. Ti qe e vetmja bimë e saj. Edhe unë e kam vetëm një kokërr djalë. Njeh ti atë Zogun tim, me burrë të parë e pata, me atë që ma mbytën, e mbeta vejushë. Pastaj më kthyen për të vëllain e burrit, për kunat, pra për Bitin. Pesë piskamë më lindën me burrë të dytë! Mbasi vdiq edhe ai, erdha këtu, dhe u futa nën krih të Ajvazve. Jetoj në shtëpi të Sahitit. Shtëpia e Bitit është rrafshuar, është rrëzuar. Atje s’kemi asgjë, pos ato ara. Arat i mbjell Ajeti i Ademit. Përvjet më bjen miellin e bluar. Bukë kam, por djalë jo. Zogu, e di se u pat martuar me një shkinë. Ka banesë e jeton në Beograd. Ka fëmijë ai, dy djem. Njërin, atë që ishte i martuar, ia kanë vrarë. Tash mbeti edhe ai me një djalë! Po, ç’fat pat ai dhe unë, me nga një djalë? A sheh, se as Zogu e as djali i tij s’e kanë ndër mend të kthehen këtu. Kujt t’ia lë këtë tokë, Ajvazve, a? Pemët e mia i hanë fëmijët e tyre. U them shpesh që të m’i vjelin, por ata s’çajnë kokë për mua. Pema e parë që piqej, motrat ia ruanin djalit kur vinte nga Beogradi. Ia ruaja edhe fërkemtë e tij në baltë. Gatuaj vetë, rrëzohem, çohem e përfulitëm vetë në atë shtëpi. Një zë fëmiu ta dëgjoj, kjo zemër më bëhet mal...Kur më vijnë vajzat e martuara me fëmijë, gëzohet ky truall dhe ai trualli atje, te ara në Mellinë. Shkojnë edhe atje ku kanë lindur. Ka pemë shumë atje, po ç’më duhen? I hajnë udhëtarët po edhe fëmijët e Topallajve dhe të Spahive. Shpesh ua thyejnë degët. Kur shkoj dhe i shoh degët e thyera, lëshoj ndonjë nëmë, por prapë kthehem dhe pështyj e them:

-Mos qofshin prej gojës sime ato nëmë! Mirë që ka fëmijë të tjerë këtu në Vitak. Hajnë edhe fëmijët e vajzave të mia... Gëzohen ato kur vjen Zogu, edhe pse janë motër e vëlla prej babait, s’dinë ta ndajnë atë dashuri...Po, ajo nëna jote, të pat vetëm ty. Mirë, kam dëgjuar se ia ke plotësuar dëshirën, ke pesë djem, e tri vajza. Oj, loke, ç’po do ti më mirë? Djemtë janë shtyllë e shtëpisë. Sikur t’i kishte Zogu im pesë djem, kjo tokë do të bëhej me zot..., - dhe me gjasë e ndryu mendimin e saj, se vetëm ashtu duhej të ishte jeta në tokë të Vitakut...

Më dukej se e luaja lojën në suprinën e gjelbër të kompjuterit, dhe përpiqesha të fus në të gjërat që s’harrohen, dhe sosh që dikur qenë e tash s’janë më...? S’kanë mbetur aq shumë njerëz të këtij fshati, që shquhej se kishte njerëz “plismëdhenj”! Akëcili fshat i ka lakmitë e larmitë e veta, dhe në sy të tjerëve shquhet për diçka si njerëz me individualitet të veçantë.

- Ka pasur Vitaku njerëz, por edhe kullat e Vitakut ishin të përmendura - tha Sallahorka, duke shikuar ato kodra e male të fshatit. - Nëntë kulla që s’harrohen, nder to ishte: Kulla e Islam Tarakut. Kulla ishte mbi lagje të Sejdiajve, atje ku ende gjenden themelet e kullës së vjetër. Thonë se ata gurë të saj vonë i kanë marrë për ndërtime shtëpishë. Kulla e Halil Haxhiut, ishte e madhe, dhe atë e dogjën në kohë të Serbisë së parë, kulla e Mahmut Mulajt, që e gjuajtën me topa prej Kodrës së Kostërcit dhe s’munden ta rrëzojnë. Me topa e dogjën edhe kullën e Halil Haxhiut, në kodër të mejtepit, dhe kur u ndanë, ata shkuan në Kostërc, iu larguan xhadesë se vjetër që gjithnjë kapërcenin nëpër të ushtri të mundura dhe sosh që ia nënshkruanin vetes humbjen në fitore. Kulla e Sadri Alive, poshtë, në lagje te Fazliajt, kulla e Bejtës, nga ana e Spahijve, kulla e Sahit Rexhepit, e kishte edhe oda të mëdha. Ndër to ishte edhe oda e Veli Vitakut dhe e Binak Veselit. Kushdo që ka kapërcyer nëpër fshatin tonë, është ndalë dhe ka pi e hëngër bukën e kësaj toke gurinore - krenohej ajo se shpesh i kishte futur duartë në brumë për mysafirë. -Vitaku s’ishte fshat i vogël...

-Thonë se presim ditë më të mira - tha Sallahorka, dhe sikur nuk pajtohej me atë që thoshte e kthehej e bënte me kokë prej shtëpisë se saj, atje ku kishte kaluar pjesën më të madhe të jetës. - Po, moj loke, mirë e bëjnë njerëzit, Ç’po na duhet të bëhet mirë, kur meshkujt e Vitakut përditë shkojnë prej këtij vendi. Po, ky vend i rriti dhe i çoi peshë, po s’e di, e mira apo e keqja? Lypin udhë të jetës më të mirë? Mirë është edhe këtu, vetëm duhet punuar. Vendin e bëjnë të mirë dhe të hijshëm djemtë tonë...

Gjatë tërë natës prej gëzimit s’kisha fjetur. Bëja llogari nga mund të çel udhë? Kisha pak para të mia, por ato s’më mjaftonin. Duhej marrë hua! Thërras sërish: kujtesën!... Fat që Nora ështe duke pushuar e s’më dëgjonte.

- Kujtesë, moj, o sot për mua, o kurrë më!

Kujtesa më ktheu në atë kohën kur isha arsimtar i gjuhës shqipe në Runikë. Më dukej se ende jam duke e zhvilluar një orë të mësimit të gjuhës shqipe. Kisha në program t’ua shpjegoja emrat e përveçëm dhe të përgjithshëm. Rregullat e gramatikës dëshiroja t’i vë në veprim, pra në jetë.

- Nxënës të nderuar! Të gjithë emrat e përveçëm fillojnë dhe shkruhen me shkronjë të madhe: Kujtesë, është pra emër i vajzës, kurse emrat e përgjithshëm shkruhen me shkronjë të vogël: kujtesë. Pra, mos harroni t’i dalloni këta emra!

U jepja edhe detyrë të shtëpisë nga gramatika. Kisha kohë të merresha me këto punë në atë shkollë rinore, kur desh të na mbyllnin ata të Serbisë, më l954, por ja, ajo mbeti në këmbë.

Filli i vjeshtës ishte edhe në Runikë, por që as vetë s’di ta përshkruaj, ishte thatësirë e një vjeshte, që fshatarët luteshin të bie shi. Me gjasë atëbotë vjeshtat merrnin me shi, e tash ka ndryshuar koha! Vjeshtat tash shpesh po marrin me diell e thatësirë që mezi arrijnë njerëzit t’i lërojnë arat e tyre. Vjeshtë e ashpër qe ajo. Mbaj mend, moj kujtesa ime, se atë vjeshtë patën ardhur një grup i arsimtarëve serbë nga Ubi i Serbisë, meshkuj e femra, që kishin qenë edhe shkokë në shkolla normale. Ata ishin ndalë në Runikë, kurse një pjesë tjetër, kishin shkuar edhe në Rakosh. Ndihma e tyre, ishte në atë kohë, gjithçka për arsimin e serbëve dhe të malazezëve që jetojnë e veprojnë në Kosovë. Por, emri Kosovë nga ata s’permendej dot. Ishin shpërndarë edhe nëpër vende të tjera. Skënderaj ishte mbushur plot asrimtarë nga Serbia. U siguronin strehim dhe u jepnin nga tri rroga për një muaj që të blenin costume të reja. Ata veshnin çdo të mirë, kurse ne shikonim dhe mezi arrinim të shkonim në mësim me ato rroba të vjetra të pasluftës.

Vjeshta e Runikut ishte e ashpër për ne. Kishin vendosur të na shkarkonin nga puna, se ishim mësues të rinj dhe pa shkollë normale. Mjaft ishim të prekur dhe fare s’mund të hetonim se nga erdhi ajo ide për mbylljen e shkollës sonë. Thoshin se mësimin duhej zhvilluar në serbishte, por shqiptarët vështirë po e mësojnë atë gjuhë.

Ç’kujtesë është kjo, moj mbesa ime Kujtesë! Kur do të lindësh ti për mua, moj mbesë? Ndodh se kur do t’ia arsyetoja Norës pagëzimin e Kujtesës do të më kuptonte. Edhe ajo Norë, çfarë shtron shpesh në familje, dhe ajo gëzohet kur e dëgjojnë djemtë, rejat, vajzat, po edhe miqtë.

- Për asgjë s’jam e zhigueshme në këtë jetë, vetëm që s’dita shkrim-lexim e t’i ndihmoja Bardhit në këto libra! Ju që i keni nuset me shkollë, pse s’po u ndihmojnë në punë të librave? - dhe s’e hetojnë fare se ajo e thotë këtë në mënyrë qortuese, duke i fajësuar të vetet që s’e kishin lejuar të shkonte në shkollë. Ka ndoshta të drejtë, se prej shtëpisë së saj më erdhi abetarja e parë shqipe, e sikur të ishte mixha Ramë atje, do t’i mësonte edhe vajzat. Po, Dajakët atëbotë, s’dëshironin t’i shkollojnë as djemtë e lëre më vajzat, më thotë shpesh Nora. Shpesh edhe në vete kisha menduar: a më mirë sikur të ishte Nora e shkolluar apo që lindi dhe rriti tetë fëmijë? S’kam mendim të prerë për këtë. Më parë, pohoja te prindërit se s’do të martohem, por do t’i grah vetëm shkollimit dhe punës së librave. Mirë ishte edhe kjo ide, por çfarë do të më thoshin njerëzit: bohem! Pastaj, do të kapërcenin në sentimantalizmin e tyre naiv: “Ja, e shihni Bardhin, çfarë arriti me shkollën e tij? Mbeti pa bimë...”

Mjafton se tash bima ime është mbëltuar, por edhe kjo me libra.



Shpresoj se kujtesa do ta mund harresën, por edhe kur është te njerëzit: Kujtesa do të jetë mbi harresën, por edhe Harrimi do të jetë i mbështetur në harresë. Harresën kërkoj që ta shporrim, dhe të mos jetojmë gjatë me të. Harresën e kërkoj vetëm atëherë kur hidhërimin në çast duhet ta rikthej në gëzim. Të harrojmë çdo gjë të keqe, por librat të mos i harrojmë...

Sa për kujtesë që e thërras, mos ma shihni për të madhe. Sikur të mos i punonte z. Nebil Durakut kujtesa, sot s’do ta kishim romanin e tij të hartuar në ato ditë të vështira, kur në Runikë na kanosej rreziku i mbylljes së shkollës. Ai, edhe atëbotë kishte shkruar e botuar romanin: “Shtrojera”. E patën qortuar ata udhëhqësit e Këshillit të Rrethit të Drenicës, por fat që ai ishte në punë të gazetarit në Prishtinë, dhe u shpëtoi kthetrave të tyre. Romani i tij “Shtrojera” shtron çështje të një periudhe vendimtare për qenësinë kombëtare. Që kurrë s’do të harrohet ajo periudhë. Dhe, vetëm nën atë shtrojerë të Kosjerit mbeti shkolla! U patën mbyllur edhe shumë shkolla të mesme. Mësimi bëhej më shumë në gjuhë serbe sesa në shqipe!...

Pra, kaq për kujtesën dhe harresën, e po ia nis të trajtojë atë që më është shlyer në kompujter, por fatbardhësisht jo edhe në trurin tim.

Vjeshta e Prishtinës s’qe aq e lehtë as për mua, e lëre më pë të tjerë. Kisha ardhur prej fshatit në qytet dhe ndërrimi i vendit më detyronte që të kujdesem më tëpër për fëmijë. Hallet e shtëpisë vinin duke u shtruar sikur të ishin rënë në një qilim të shkruar me lloj-lloj ngjyrërash...

Tri ditë rresht kisha dalë së bashku me Norën në qytet. Shtëpia e re sikur na lutej që të përtëritej. I kisha premtuar Norës edhe kur isha në Rakosh, që kur ia pata shitur makinën qepëse, pastaj traniztorin, një palë kostume të reja të burrave, si dhe mobiliet e kuzhinës, e ajo pat qarë për to, se së pari do t’ia bleja makinën qepëse. Ajo, çfarë është, i kishte mbajtur në mendje ato fjalë premtuese, por që kurrë s’më kishte thënë asgjë, as që pritej se do të thoshte. Por, mjetin e parë në shtëpi të re që kam blerë, është makina qepëse. S’e di sa shumë adhuronte ajo makinën qepëse. I duhej se thoshin, kush ka shumë fëmijë, mund t’ju qepë rroba të lira, e besa-besë edhe mund t’ua arrnojë që të mos thonë se këta janë fshatarë leckamanë... Një vjet tjetër arrita t’i blej mobiliet e kuzhinës, pastaj preva një palë costume të burrav blu, posi ato që ia pata shitur Jashar Hajzerajt në Rakosh, se ai s’ndërtonte shtëpi në kohë të tij. Kishte shumë gjëra që duhej blerë në këtë shtëpi katëshe, dhe një stazë për banjo na kishte munduar gjatë.

Kisha rënë të pushoja në kanape. Pashë ëndërr se i putha dy mbesat e mia: Argjirën dhe Tringën. As vetë s’e di pse aq pak zgjati ëndrra për puthjen e mbesave. Po të dinin ato se shpesh e thërrisja mbesën time të ardhshme, Kujtesë, ndodh se do të hidhëroheshin, e pastaj më qortojnë:

- Po, gjysh, a s’jemi edhe ne mbesat tuaja të ardhshme, a?

- Mirë, mirë, - u them, edhe ju, - por edhe Kujtesa ime. Po, vallë, ç’do të bënte Proza ime? Më është hidhëruar se dje, kur erdha herët të shkruaja këtu, së pari desh ta gjej stacionin tim - Radio-Tiranën, e duke bërë zhurmë, ajo më kishte dëgjuar dhe kishte bërtitur pa lidhje:

“Çaaa, gjithë, gjithë!”

U pata frikësuar prej atij zëri të saj dhe besa-besë e pata qortuar e ajo doli e hidhëruar prej kësaj dhome e shkoj të fle me Norën. Dinte ajo se nëna e saj ishte në shtrat pa mua. Nuk më kuptonte fare, edhe sikur t’i thosha:”O moj, Prozë, a sheh se jam martuar me këtë kompujter?!...”

Kisha parë edhe një ëndërr tjetër. Isha në Kodër të Diellit, afër ish-atyre pak shtëpive që i pata gjetur që në fillim, kur pata ardh në Prishtinë. U futa në një sallon ku hasa në shumë intelektualë që ia nisën të flasim për librat dhe botimet. Aty gjeta edhe Emin Kabashin, që bëhej gati të udhëtonte diku me një shok të tij. Unë duke dalë jashtë, i thashë:

- O zoti Emin, eja dhe merri ato të holla për dramat e Nebil Durakut!

Ai sikur fare s’i dha peshë kësaj fjale dhe doli jashtë. Edhe unë dola jashtë, dhe duke desh të vijë në shtëpinë time, pashë se Emini kishte hyr në një veturë “FIQË” të vogël. “FIQA” u nis, e mua më doli gjumi...



Kisha rënë të pushoja në kanape me një mendim që s’mund të shkëputej lehtë. Isha në fshatin tim ku u Linda dhe u rrita. Disa herë e sjella dhe e pështjella nëpër mendje një pjesë të historisë. Herë mendoja të ngritem nga kanapeja e ta shënoja në letër, e herë përpiqesha të fle, mos po lind diçka e re? Lufta djeg e pjek, ishte mendimi që e mata shumëherë, dhe s’desha ta prish atë qetësi, që thyhej nga tingujt e ca këngëve në Radio-Tiranë.

As orën “Omega” s’e kishta shikuar, dhe mirë që s’ia vëja veshin kohës sesi kapërcente pahetueshëm. “Ora mund të më mashtrojë: ose të fle shumë apo të mos fle fare. Kujtesën ka ditë që s’e kishta ftuar në dhomën e punës. “Çfarë të prisja nga pushimi në kanape?” Mirë që fare s’e parashihja. Parashikimet shpesh më kishin shpëtuar në jetë, por ato që ishin të paplanifikuara, më kishin lënë në gjysmë të udhës...

Ishte një natë tërësisht e errësuar në Fushë. Isha së bashku me Drinin, dhe mezi arrita të dijë se nga po udhëtoja? Mendja më bredhte sa andej, sa këtej. As dardhën kulaçe s’e shihja nga errësira. Di se shkoja nga Zabeli te Pusi. Sa zëra më erdhën në veshë të mi, duke peshpëritur:

- Ou, pritne gjaksorin, se e kishte vrarë një njeri Ndërmjet Arave!

Drinin e kapa përdore, e ai përpiqej të ndahej prej meje. Ecja me të, dhe terri s’më lënte të dija se nga po shkoja. Arrita te rrethoja e Bledinit. Drini i vogël shkoi dhe u fut nën do kthina të murit. Sa e kërkoja në një kthinë, ai kapërcente në kthinën tjetër. Zërin e tij ia dëgjoja, por atë fare s’mund ta shihja. Përvidhej sa andej, sa këtej.

- O Drini, eja e del prej shtëpisë së huaj, se po domë të shkojmë!

Ai as që më dëgjonte e unë vrapoja pas tij, por sërish fshehej në ato kthina të murit. Ishte ende natë. Atë pedatje sikur e kishte dëgjuar ndokush në shtëpi të Bledinit. Pashë se Kujtesa po zhdirgjej shkallëve teposhtë me një fener të ndezur në dorë të djathtë. Ajo më pa mua, e unë nisa t’i kërkoja falje:

- Më fal, Kujtesë se djali i Besimit, Drini, u fut këtu dhe s’po mund ta nxjerr prej kthinave. Zërin ia dëgjoj, por atë s’e shoh fare.

Kujtesa sikur fare s’u frikësua, përpiqej të ma gjejë Drinin. Edhe njëherë e thërrita:

- O Drin, del se gjyshi s’të pret më! – Thirre Kujtesën!

Një zë i llahtarshëm më vërsulej në veshë.

- Dëshiron ta gjejmë vrasësin?

Isha dymendjesh: asnjëherë s’kisha punuar në organet e hetuesisë për vrasësit. Ndodh se ata për mua janë vrasës të vetvetes, prandaj nuk desh as të fut veten në lojë të tyre. “Mos u ngutni se me fjalë tuaja mund t’i lëndoni njerëzit e pafajshëm!”, pëshpëritej në atë errësirë.

Më iku ëndrra aq shpejt, sa dyshoja se s’do ta mbaja në mendje pa e shënuar...

Mëngjesi i ditëve të gushtit me vapë më gjeti në parkun e qytetit të Prishtinës, ku shpesh shëtisnim me gruan, Norën. Kambanorja e kishës ortodokse sikur përkëdhelte ankthin e pritur. Minareja e xhamisë së Muhaxhirëve si dhe zëri i hoxhës në atë mëngjes sikur mi kapërthyen mendimet e udhët e njerëzve përjetë. Aty shpesh u binte shorti që nder të parët të shihnim njeriun xhanavar që zgjohej herët për ta derdhur bërllogun e vet nga shtëpia në park. Kishte të tillë që pa fije kujdesi bërllogun e derdhin në atë udhëkryq ku ata shpesh kapërcenim, duke e kryer orarin e shëtitjes të atij mëngjesi pranveror. Kisha përshtypjen që njeriut sa më shumë t’i flasësh për të mirën dhe shëndetin e tij, ai krijon bindjen, se e qortojnë për inat! Inati është një zeje e vjetër, Më kujtohen fjalët e Fitimit që shpesh i përsëriste kur ishte në bashkësi familjare: “Inati - barkthati!”

Shëtisnim së bashku me Norën dhe që të dy e shikonim jevgun që ishte bërë pipë para nesh, dhe s’luante as dorë e as këmbë, dukej se as qerpikë të syrit nuk rrahte. Kapërcenim para këmbëve të tij sikur të ishte lapidari i Boros dhe i Ramizit. Kështu i shihnim shpesh jevgjit në këtë park, që s’bënin kurrfarë lëvizjesh, pos që të mbështetur në trungje të pishave shikonin anash e pinin duhan.

Përditshmëria në park është e lloj-llojshme. Gjatë natës thonë se këtu luhet një lojë tjetër, ajo me drogë! Bardhi asgjë s’kishte hetuar, pos disa gastareve të thyera rreth atij gurit në mjedis të parkut që shpesh Bardhi ulej dhe pushote me Norën.

- Mëngjesi është i përshtatshëm për pleq dhe plaka, kurse orët e tjera të ditës janë më tepër për të rinj - pohonte shpesh Bardhi.

Dielli i mëngjesit më dukej se ishte më i ashpër sesa ditëve të tjera.

- Na përhëri ky diell! - tha Nora. - Sot s’jemi zgjuar aq herët. Parku e ka, ose të zgjohesh herët, ose të mos dalësh fare në të. Por, ç’të bëjmë, kur shpesh nga lodhjet dhe punët, mezi arrijmë të zgjohemi.

- Zgjimi i hershëm dhe shëtija janë të dobishme për ty - i tha Bardhi Norës. - Ai të bën mirë ty për shëndet, se je trashur. Vuan nga majmëria! Duhet, moj Norë ta derdhësh atë socializëm (fukarallëkizëm) dhe pastaj të jetosh edhe ndonjë ditë në demokraci! E sheh, demokracinë se tash dalim që të dy dhe shëtisim në park, pastaj edhe në malet e Gërmisë, e nga të dëshirosh... Mund të shkojmë në Matiçan, pastaj edhe në Vitak, por për të shkuar atje bëri gati njëzet marka gjermane. Vetëm të kemi para!. Udhët i kemi të çelura nga Prishtina të shkojmë edhe nëpër Evropë...

Rreth orës shtatë të mëngjesit lëvizjet në park shpeshtoheshin. Kishte njerëz që shkonin në punë, ka të tillë që delnin për të dërguar diç në treg, kapërcenin me ca karroca të dorës të ngarkuara me plaçka. Bardhi shikonte njerëzit sesi nëpër udhët me përpjeta dhe tatpjeta u grahnin karrocave, që shkonin dhe vinin nga tregu. Gjithnjë këtu kapërcejnë fytyra të reja. Bardhi ishte mbrapa një druri të pishës, shikonte lëvizjet e njerëzve, e ata ka gjasë se fare s’e vërenin atë. Nëpër udhën në mjedis të parkut shpesh kapërcente pediatri i fëmijëve, zoti S.Ademaj. Ecën ai, dhe fare s’e hetonte se Bardhi e shikonte, e përcillte me kureshtje. Dorën e kishte futur në bothë, hetohej se lengonte nga një kruajtje kronike e majasëllit që dukej se e kishte përcjellur gjatë. Bardhi i bënte vetes pyetje: “A e di mjeku se po e shoh se është duke e kruajtur bothën?” “Jo, s’e di”, pohonte sërish Bardhi në vete. Njeriu është i tillë, dhe s’ndalej se kruajturi. Mjeku ecte udhës së tij, ku pritej se do të takohej me Bardhin, që ia priti i pari me përshëndetje.

- Mirëmengjesi, z. doktor!

-O, mirëmëngjesi! - e ngriti kokën ai, duke shikuar bukurinë e gjelbërimit të udhëve...

Mjeku ecte dhe ngutej të arrij në punë. Bardhi as që ishte të këshllonte diç, e as edhe të kapërcente në heshtje. Nora nisi të largohej pak prej Bardhit. Ai iu kishte afruar mjekut në vesh, dhe si në heshtje e duke e vënë buzën në gaz, shakaja me fjalë të buta vijoi.

- Shiko, zoti doktor, po të shoh edhe njëherë duke e kruajtur... !

Mjeku u ndal dhe nisi të skuqej. Ai as vetë s’e hetoi sesi Bardhi ia kishte qëlluar diagnozës së tij.

-Ore, Bardh, s’kam ç’të bëj! - tha mjeku, duke u përpjekur ta shpalos vuajtjen nga sëmundja kronike e hemorroideve. - Lëngoj nga hemorroidet që njëzet vjet. Vetë jam mjek dhe s’mund t’i shëroj. Kam gjakderdhje në zorrë të trashë, shtrëngime në zorrë - i ankohej mjeku, sikur të fliste para ndonjë specialisti për këtë. - Kam dëgjuar se njëri këtu në Prishtinë, e përpunon një bar natyrorshërues për majasëll. Ky është majasëll i brendshëm, or Bardh! Më mundon shumë, më bën nervrik në punë, po edhe në shtëpi. Edhe gruan e kam mjeke, e s’kam ndihmë as prej saj...

- Z. doktor - i tha Bardhi. - Ndodh se ketë sëmundjen tënde në zorrë të trashë mund ta lehtësoj një bari majasëlli që përgatis?

- O, ju lutem, a mos jeni vetë ju që e punoni një bar natyror? - pyeti mjeku me habi.

- Doktor, ka edhe të tjerë. Ti mund të pyesësh. Ka mjek popullor në Kaçanik, në Vushtrri... Ka shumë mjekë popullorë që merren me shërimin e hemorroideve. Ti mund ta provosh një kurë që përgatit njëri, e pastaj nëse të bën mirë, vazhdoje! Po qe se nuk ke dobi, shko te tjetri - i tha Bardhi. - Për majasëllin doktor, di të flasë me orë të tëra. Vetë kam lënguar gjatë nga majasëlli dhe në këto dy vite, duke e punuar një ilaç, e kam lehtësuar sëmundjen dhe jetën time... Ka gjasë se hemorroidet më janë qetësuar për një kohë...

- Po, kur do të takohemi, pra? - pyeti mjeku.

- Unë dalë në shëtitje, e bisedojmë për këtë - i tha e Bardhi, duke u ndarë nga biseda me mjekun, që shpesh takoheshin në parkun e Prishtinës.

* * *



Një ditë, kur Bardhi e Nora i bënë tre rrathë shëtitje, siç i quanin ata, në atë vendin që kishim takuar mjekun, sesi e morën bisedën e tij. Nora e ankonte atë që vuante nga majasëlli, por edhe pakujdesinë e tij që nuk paraqitej për bari shërues s’e arsyetonte fare.