ZAGORIA "PERLA PROFIL I BISKUAR" Kristaq

Ekzistenca e “Qytezës”, që përmend autori, përbën një tjetër dëshmi të jetës qytetare në krahinë. Unë nuk e di nëse Qyteza ështe e njëjtë me Dermazin, që ruhet si toponim në afërsi të Topovës. (?)

B. DËSHMI E VETËQEVERISJES LOKALE
Autori në këtë libër shtjellon elemente të vetëqeverisjes, autonomisë relative, e cila është ruajtur deri vonë në krahinë si një traditë e trashëguar nga e kaluara. P.sh. “Kuvendi i Krahinës” përmendet si një institucion shumë i rëndësishëm i qeverisjes, më saktë i vetëqeverisjes. Në këtë kuvend shtroheshin për diskutim të gjitha çështjet, që lidheshin me jetën e përditshme, me administrimin e pronave, me zgjidhjen e konflikteve, me vendosjen e drejtësisë, me marrjen e vendimeve të rendësishme, pra me një fjalë me administrimin e gjithë jetës ekonomike -shoqërore. Për mendimin tim, ekzistenca e kësaj tradite është tipike shqiptare dhe e ka origjinën në prehistori, në fillimet e jetës së përbashkët shoqërore, të organizuar rreth bashkësisë. Pra, kjo traditë është me e vjetër se sa data e lindjes së shtetit të parë në historinë njerëzore. Tradita e vetëqeverisjes lokale mbi bazë krahine, ka mbijetuar sa për shkak të traditës, lashtësisë

dhe jetëgjatësisë së saj, para lindjes se shtetit, aq dhe në sajë të mungesës së shtetit dhe organizimit shtetëror për periudha të gjata kohore. Për më tepër, në kushtet, kur shteti dhe organizimi shtetëror ka qenë i huaj, i pushtuesve të njëpasnjëshëm, ekzistenca dhe veprimi i kësaj tradite, i këtij institucioni është bërë i detyrueshëm e ka qenë i vetmi institucion demokratik i ligjshëm dhe i pranueshëm nga popullsia. Ekzistencën e “Kuvendit” si institucion vetëqeverisës, e dëshmojnë dhe autorët e lashtë, të cilët theksojnë se këshillat lokale tek epirotët quheshin “Plakonia”, se një pjesë e mirë e tyre vetëqeveriseshin. Kjo është provuar edhe me histori, dihet se ekzistenca e kësaj tradite është jo vetëm lokale (brenda fisit, krahinës), por edhe brenda njësive me të mëdha territoriale, fiset epirote qeveriseshin të organizuara ne një lloj Federate që ata e quanin Koine.

C. RITE DHE FESTA ME PREJARDHJE PAGANE.
Kapitulli, që flet për ritet, lojërat dhe festat është nga më interesantet e librit. Ekzistenca e këtyre riteve, (që disa janë të përbashkëta me gjithë pjesën tjetër të vendit) është një tjetër dëshmi e lashtësisë dhe autoktonisë se banorëve të Zagories. Kështu p.sh. riti i ruajtjes së zjarrit dhe betimi “Për këtë zjarr”, të sjell ndërmend tragjedinë e famshme të Eskilit, Prometeun, i cili ua vodhi zjarrin perëndive për t’ia dhuruar popullit. Kjo logjikë të çon në kohën, kur zjarri sapo ishte shpikur dhe

konsiderohej nga banorët e atëhershëm si “i shenjtë”, si një arritje dhe zbulim i madh, etj.
Te njëjtën gjë tregojnë dhe festimi i Ditës së Verës, e cila simbolizon ardhjen e pranverës dhe ripërtëritjen e natyrës dhe jetës, festa e 1 Majit, që lidhet me blegtorinë dhe prodhimet blegtorale, kremtimi i ditës së ardhjes së qyqes dhe dallëndyshes, që lajmërojnë largimin e dimrit, etj. Këto festa të çojnë në periudhën para lindjes së krishtërimit, pra, para erës sonë, në paganizëm.

Tradita e festimit të Karnavaleve të kujton lojërat Pithike e Nemeane të Greqisë së lashtë, që sipas disa autorëve të sotëm, e kanë origjinën në Epir, pra në Toskëri. Ruajtja e kësaj tradite në jug, është një gjë e rrallë dhe shumë e bukur, një mënyrë origjinale për t’u zbavitur e dëfryer, një lloj teatri popullor. Ekzistenca e kësaj tradite, pra e festimit të Karnavaleve, sipas një skenari të caktuar, ku luanin personazhe dhe karaktere në role të ndryshme, në mënyrë indirekte, i jep përgjigje pyetjes së shtruar disa herë apo të nënkuptuar se çfarë pjesë luheshin në amfiteatret e qyteteve të lashta të vendit dhe në ç’gjuhë interpretoheshin ato.

Lashtësia dhe vazhdimësia e jetës në krahinë, gjatë periudhës romane, dëshmohet nga ruajtja e toponimeve të fiksuara nga autori, “vila”, “vilëza”, etj. Ky toponim lidhet me sistemin e Viletit, i cili ishte një institucion politik e qeverisës, i vendosur dhe zbatuar gjatë sundimit romak. Gjurmë të prezencës së këtij institucioni gjenden edhe në treva e zona të tjera të vendit, të paktën në jug, ka dëshmi të shumta.

Vazhdimësia e jetës në Zagorie dëshmohet në libër edhe për periudhën bizantine. Ekzistenca e mbeturinave të legjislacionit bizantin tërthorazi, provon se zona ka qenë e banuar dhe se jeta ka vijuar pa ndërprerje. Pushtimi osman shënon të dhëna të sakta për popullsinë, fshatrat, pronat, etj.

TRADITAT DHE INSTITUCIONET FETARE.
Zagoria është një nga të paktat zona, që ka ruajtur të pandryshuar besimin fetar, traditën fetare, festat dhe institucionet fetare, që nga koha e përhapjes së krishtërimit.
Hershmërinë e përhapjes së krishtërimit e dëshmon dhe “Shëndelliu”, Shën Ilia. Trajta gjuhësore “Shendelli” është një formim i hershëm i shqipes e ngjashme me Shendertat, të lokalizuara në harkun kohor, mes shekujve IV-VI të erës sonë.

Sigurisht, ne nuk dimë shumë gjera për jetën fetare dhe organizimin kishtar të krahinës për Mesjetën e hershme. Autori përmend vetëm një kishë të epokës bizantine, atë të Hoshtevës, viti 999. Lashtësi tregon edhe manastiri Spilesë, i ndërtuar me dekret të perandorit bizantin Aleks Komneni (1-1185). Numri i madh i kishave, manastireve, institucioneve, festave fetare, etj. tregojnë për një traditë të pasur kishtare, traditë të ngulitur fort në mendjet dhe shpirtrat e banorëve zagoritë.

PRURJET GJUHESORE
Libri ka vlera edhe në fushën e linguistikës, në ligjërimin dialektor, në fjalët e strukturat e rralla të shqipes, që aty rrojnë të gjalla. Shqyrtimi i dukurive gjuhësore kërkon një studim me vete, por po mjaftohemi vetem me disa fjalë të rralla e të panjohura deri tani. Një nga këto fjalë është sikavicë, të cilën unë e identifikoj me fjalën “sika”, që përmendin autorët e vjetër, si një fjalë epirote. Gjuhëtaret tanë, fjalën “thika” të shqipes së sotme e bien të prejardhur drejtpërdrejte nga fjala epirote “sika”. Le t’u shtohet edhe kjo dëshmi argumenteve të tjera për prejardhjen ilire të këtyre banorëve. Po kështu fjalë të rralla me duken edhe trikuli = sfurkë, pejke = kazmë, etj.

VESHJA
Veshja zagorite, si për burra dhe për gra, është tipike ilire dhe përbën një element të përbashkët me gjithë pjesën tjetër të vendit. Këmisha e bardhë prej pëlhure të kujton veshjen Dalmate, e cila u bë veshja zyrtare e papëve të Romës, veshje, që është ende në përdorim. Fustanella zagorite është e njëjtë me fustanellën toske dhe mbart në vetvete një bukuri madhështore. Objektet arkeologjike të zbuluara në trevat jugore të vendit, Bylis, Olimp, etj. Paraqesin njerëz me veshje krejt të ngjashme ç’ka tregon ekzistencën e një tradite të vjetër vendase. Fustanella dhe veshja ilire u bë modeli i veshjes ushtarake romake, kelte, greke në mesjetë e, madje, më vonë, edhe e osmaneve…

Libri ka mjaft material të pasur edhe në fusha të tjera të jetës shoqërore si: organizimi i jetës në familje e krahinë, zejet dhe llojet e tyre, tradita e gatimit, ritet që lidhen me lindjen, martesën, vdekjen, emigracionin, traditat në fushën e arsimit, edukimit, traditat atdhetare, figurat dhe personalitetet e krahines, etj.
Natyrisht, një vend të veçantë zë folklori dhe krijimtaria gojore popullore. Zagoria është djepi, ku janë ruajtur disa balada të vjetra a motërzime të tyre si “Kostandini e Dhoqina”, “Balada e murimit”, e Ymer Agos, e kurbetit. etj. Poezinë « Punë e mbarë, o moj grua » do ta kishte zili çdo poet që ta kishte në faqet e vellimeve të tij etj.

PERFUNDIM
Puna e pasionuar disavjeçare e autorit, mësuesit Evien Peri, është një kontribut i madh për krahinën e Zagories dhe popullin e saj, një akt i lartë vetëdijeje e qytetarie, një gjest fisnik e frymezues. Autori, nëpërmjet mbledhjes, sistemimit dhe dokumentimit të të gjithë pasurisë popullore, na ka dhënë kodin gjenetik dhe shpirtëror të popullit, kushtetutën, ligjet e gjithë trashëgimisë të të parëve tanë, në një moment të vetëm, qe e them me bindje është i pavdekshëm. Urime dhe punë të mbarë autorit të librit !

Mendim kritik

Asnjëherë dhe nga askush më parë nuk është marrë guximi
për të shkruar një vepër të tillë
nga Viktor Dervishi, studiues
Recensë për librin “Intelekt 2001…” 1
Mbajtur në muajin Tetor 2001 në qytetin e Durrësit në prezantimin e këtij libri para anëtarëve të Shoqatës Atdhetare - Kulturore “Çajupi”, Dega Durrës).

Jam i preferuar sot para jush të parashtroj disa konsiderata e mendime për një nga librat e shkrimtarit tashmë të talentuar, të afirmuar e të nderuar zagorit, Kristaq F. Shabanit. Është fjala për vëllimin e parë të librit “Intelekt 2001…”, botim i Lidhjes së Krijuesve “Pegasi” Gjirokastër. Është bërë traditë në degën tonë që të promovojmë libra të shkruar nga zagoritët dhe anëtarë të Shoqatës sonë Atdhetare – Kulturore “Çajupi”. Pas promovimeve të dy vëllimeve me poezi, të shkruara nga anëtarja e degës sonë Eftimi Mile dhe të një vëllimi me poezi të z. Peço Kagjini, të cilin gjithashtu do ta quanim anëtar të Degës sonë, poezi të shkruara me shpirt, plot ndjenjë, embëlsi zagorite, i vjen radha të flasim sot edhe për “Intelekt 2001…”

Analizën time do ta filloj me një mënyrë të pazakontë.
Kopertina, Revanshi kohor “2001…” dhe kontrasti ideor
Ju ftoj të shihni kopertinën e librit; kam arsye të forta ta filloj me të. Vallë cili komision i kualifikuar do ta zgjidhte për “MISS” atë vajzën e bukur me veshje karakteristike zagorite? Shiheni me vërejtje dhe do të më jepni të drejtë. Megjithëse ka një pozicion në profil mund të dallohen mirë fytyra e saj e ëmbël, e bukur, sytë e saj nga ku mund të lexohen mendimet, që venë e vinë në kokë, goja e saj, vetullat, hunda e saj si dhe veshja edhe portretizimi i saj, gjithë trupi i saj, ashtu dhe veshja dhe portretizimi i saj, të gjitha këto mendoj se personifikojnë bukurinë, virgjërinë, ëmbëlsinë, mençurinë, zgjuarsinë, dashurinë dhe intelektin zagorit. Pra, ato përkojnë

me virtytet fizike, morale, intelektuale zagorite. Nuk më kundërshtoni dot se ashtu është. Po tani ju ftoj të shihni në fund të kopertinës. Mos u nxitoni të thoni se etimologjia e fjalës Zagori vjen nga sllavishtja “Prapa mali” edhe pse vende të tjera e kanë këtë fjalë. Ata po mund ta kenë nga sllavishtja, por ne kurrë. Zagori vjen nga bashkimi i dy gërmave të para të togfjalëve zall + gorricë + rripë. Ky bashkimi togfjalëve na kujton ashpërsinë e krahinës, vështirësitë, mundimet, rropatjet e përjetshme të asaj zone, deri egërsitë që vinë në pajtim me natyrën e ashpër të vendit. Dhe ashpërsitë dimërore që favorizojnë rritjen e gorricave, jo të dardhave, fatkeqësisht, janë manifestuar edhe në bëmat e zagoritëve, pra në veset e tyre. Mos u çuditni, e vërteta është tamam kështu. Zagoritët, krahas veprave të mira që i vlejnë krahinës dhe Atdheut e që janë dhe i përshtaten natyrës zagorite, janë me siguri të huaja. Megjithatë mos u shqetësoni; autori nuk është marrë aspak në mënyrë direkte me këto paudhësira të

zagoritëve. Mënçuria e autorit, intelekti i tij, stili i përdorur, dashamirësia për të shmangur dhe konfliktet më të vogla, ato veprat e shëmtuara nuk na i thotë direkt, por na i lë t’i nënkuptojmë. Kjo është një nga meritat e tij më të mëdha në këtë vepër. Duke lënë mënjanë shumë shumë meditime për kopertinën, ju ftoj të mos harrojmë idenë bazë: Duke parë atë, na bie në sy se midis bukurisë fizike të vajzës zagorite bashkë me revanshin kohor 2001… që qëndrojnë lart, me të cilat personifikuam virtytin e

intelektin zagorit dhe nga ana tjetër zalleve, gorricave, rripave që qëndrojnë në fund dhe me të cilat personifikuam prapësitë e padëshiruara të zagoritëve, qëndron djepi zagorit me të dhjetë fshatrat me drejtimin VP – JL, në të cilën u mendën, u përkundën, u ushqyhen dhe u burrëruan zgjuarsia, mençuria, dashuria, trimëria e mbi të gjithçka intelekti zagorit. Mund të zgjatesha më shumë për të zbuluar në kopertinën e librit edhe shumë gjëra të tjera që, sipas meje, simbolizojnë përmbajtjen e tij. Pra mund të meditonim për të parë më tej, duke bërë një krahasim, me gjërat e

mahnitshme që shohim në sfondin e veprave të Rembrandit apo të thithnim atë mesazh, që na vjen nga honet e thella të shekujve nëpërmjet isos së këngës labe. Sigurisht këtu mund të shohin dhe të dëgjojnë ata, që kanë sy të shohin dhe mund të dëgjojnë ata, që kanë veshë të dëgjojnë.
E ndjej se nuk ëhtë e plotë kjo që thashë, por autori dhe ju të më falni që do të mjaftohem vetëm me kaq. Dua t’i them autorit: “Të lumtë mendja për kompozimin e kopertinës, për kontrastet ideore të saj, për meditimin kohor 2001.. dhe jo 2000, e sa e sa të tjera…, si dhe për fotografitë e punimet e piktorit, për pasqyrimin saktë dhe profesional të kësaj ideje, që unë mendoj se është dhe ideja bazë e këtij libri.

Mesazhet e këtij libri me mjaft vlerë për Zagorinë e më gjerë
Dhe tani le të them dy fjalë ç’përmban e ç’mesazh na jep ky libër. Nuk e kemi të vështirë ta nxjerrim. Autori na përgatit që në fillim se atje ka histori, kulturë, traditë, arsim, aktualitet, art skenik, reflektim, imnformim, jurisprudencë, letërsi, anketim, art kulinar, studim, intervistë, reportazh, portret, ekonomi, humor, këngë, kritikë, horoskop, art ushtarak, psikologji, pedagogji, replikë, ilustrim dhe me një fjalë çdo gjë e prodhuar dhe e nxjerrë nga mendja zagorite në këto fusha, dhe siç e shihni nuk janë të pakta. Asnjëherë dhe nga askush më parë nuk është marrë guximi për të shkruar një vepër të tillë. Falë brumit të zgjedhur të trevës, burim që ka prodhuar e prodhon shumë, seri e botimeve të tilla mund të vazhdojë në disa vëllime. Dhe merreni me mend do të fitonim një vepër me të vërtetë madhore, që pa nguruar do ta quanim: “ENCIKLOPEDI E INTELEKTIT ZAGORIT”, enciklopedi pa kronologji alfabetike, por me një kronologji të

brendshme historiko - kulturore. Me vëllimin e parë autori e ka nisur këtë rrugë. Ne e mbështesim, ne jemi gati ta ndihmojmë, me ato që dimë dhe hulumtojmë, po ta ndjejë të nevojshme.
Nuk duam të hyjmë në komente të veçanta, sepse fushat e shkrimeve, siç treguam, janë të ndryshme dhe po ta nisim kështu do të futeshim në një labirint që do të ishte vështirë për të gjetur perin e daljes me një promovim të thjeshtë, siç është ky që bëjmë sot.

Por nja dy fjalë që e bëjnë këtë libër kaq me vlerë e që meritojnë të përmenden do t’i themi. Sigurisht nuk do të analizojmë shkrimet apo pjesë të veçanta të librit. Ato janë kompozuar në përputhje me mendimin subjektiv të autorit apo të autorëve të veçantë dhe ne nuk kemi të drejtë të prekim këtë fushë. (Ç’është e vërteta s’ka asgjë për t’u prekur nga ana letrare, gjuhësore, sindaktike) veçse, në ndonjë rast, kur devijohet kuptimi dhe përmbajtja historike apo shkencore). Atëhere le të fillojmë duke i përmbledhur në pika kryesore:

1. Të bie në sy se protagonistët e këtij libri janë masa e gjerë e zagoritëve, i çfarëdo rangu kulturoro - arsimor dhe që kanë shfaqur e demonstruar zgjuarsinë dhe intelektin zagorit; sigurisht jo vetëm në Zagorie, por kudo në Shqipëri e në botë. Atje do të gjejmë emrat e tyre që kontribuan e vunë gurë themeli në thesarët arsimorë, kulturorë, shkencorë e profesionalë në Shqipëri e në shtete të tjera, gjer tek ai punonjësi i thjeshtë zagorit që bëri, shfaqi e demonstroi një punë a një mendim intelekti me vlerë.