ZAGORIA "PERLA PROFIL I BISKUAR" Kristaq

Me ndërhyrjen e të afërmve gjendja u qetësua disi. Kaluan ditë, pastaj muaj dhe incidenti nuk u zu në gojë, por asnjë nuk e kishte harruar. Aq më tepër Milua, që siç duket i kishin rënduar aq shumë ato fjalë, sa që, në një farë mënyre, mundi ta informojë kushëririn e parë, që e quante vëlla, Janon.

Në letrat që i shkruante Milos, Janua nuk i reagonte asgjë për ngjarjen, por pas tre – katër muajsh, ai i shkroi Teli Perit një letër të gjatë, plot mall, dashuri e nostalgji për njerëzit, për Ndëranin, për Zagorien, prej të cilëve nevojat ekonomike dhe papunësia bënë që të largohej 17 vjeç dhe luftërat e situatat, siç dukeshin ujërat, po e ndanin për jetë. Midis të tjerave i shkruante dhe këtë poezi:

Rrapit

Rrapi mban kokën mënjanë, çfryn inat sa trondit fshanë,
për ca djem që ikn’ e lanë dhe prapa diellit vanë,
se donin zorrët të hanë.
Rrap, o rrap, të qofsha falë, more rrap!
Mos çfry e hiqe inanë, more rrap!
Shif ata që i ke pranë, more rrap!
Që u bënë “partizanë”, more rrap!
Dhe për pesë nuk na kanë, more rrap!
Për ç’ke parë e ke dëgjuar, bëni t’ëmbël e të kuptuar,
këshilloi pak e u thuaj, të mos na quajn’ të huaj,
u rritëm në hijen tuaj.
Jemi djemtë e Shqipërisë, jemi bijtë e Zagorisë!
Gjithë atë ditë presim, të shomë, pale të vdesim!

Duhet thënë se ndërjaniotët e kuptonin se incidenti i pushtetarëve lokalë me Milon, ngjallte përçarje me të cilën asnjë s’ishte dakort. Por ata gjithashtu e dinin, e më të moshuarit dhe i kishin zbatuar, se në Zagorie ekzistonte një zakon i shkëlqyer, i lashtë, sa s’mbahej mend, me një humanizëm pa kufi: Ditën e të lidhurave (fillimi i kreshmëve) për çdo vit, individ apo familje, që ishin në mëri, shkonin në shtëpi të njëri - tjetrit dhe plot dashuri e me lot në sy, përqafoheshin me shprehjen: “Më ndje e qofsh i ndjerë! (Më fal e qofsh i falur!) ishin prapë miq e vëllezër.

Pra zënien dhe mëritë e kishin jetën gjithnjë më pak se një vit. Por tani, situatat qenë ndryshe dhe askush s’pipëtinte për ta zënë në gojë këtë zakon. Prandaj vjersha për të cilën nuk kemi nevojë të bëjmë asnjë koment, ndërjaniotëve iu duk sikur kishte dalë edhe nga zemrat e tyre. Ishte kjo arsyeja që “babo” Teli e fshatarë të tjerë e këndonin të përmalluar, plot nostalgji e me lot në sy në çdo dasëm e gosti të fshatit.
Ndërjaniotëve edhe gjithë atyre, që e dëgjuan këtë histori, ju ngeli në mendje dhe zemër mënyra aq e mençur, e zgjuar, intelektuale, tolerante dhe e ndershme e zgjedhur nga biri i Zagories, Jano Paskali. Ai, në një vjershë të vogël me vargje, nxirte njëkohësisht dufin e atyre brengave më të mëdha të zemrës, që e mundonin: brengën e imponuar të mërgimit, dashurinë e pakufishme për Zagorinë dhe Shqipërinë, dëshpërimin se dikush emigrantët po i quan “të huaj”; shpresën e vagulluar se një ditë do të kthehej të shihte Zagorinë e Shqipërinë pa le të vdiste.

mençur evakuon traditën e lashtë: “Më fal e qofsh i falur, dhe prapë vëllezër!” Ai dëshironte me shpirt t’i ktheheshin kësaj tradite që ne e kishim humbur dhe nuk donte të besonte dyshimet dhe pëshpëritjet se, Zagoria po hynte në një skllavëri, se pastaj e dinte mirë evolucionin që skllavëria pjell së pari delirin, pastaj bestytninë dhe në fund besimin e verbër”.
Viktor Dervishi
Durrës, 25 dhjetor 1998
(Marrë nga “Intelekt 2001…) 1

Shkrimtarë, poetë, studiues, shkencëtarë, piktorë zagoritë të kontributit
Fond i madh kulturoro - shkencor
Katalog botimesh
Andon Zako Çajupi
“Baba Tomorri”, vepër madhore, “Dhjata e vjetër” poemë parodi, “Burri i Dheut” tragjedi, “Klubi i Selanikut” panflet politik, “Këngë dhe Vome” vëllim poetik, “Përrallat e La Fontenit”, “Lulet e Hindit”, “Pas vdekjes” komedi, “14 vjeç dhëndër

Prof. Dr.Ylli Pango
“Metodat statistikore në studimet psikologjike”, “Psikologjia e të menduarit të fëmijëve”, “Të fshehtat e kujtesës”, “Rrjedhoja”, “Amerika”, “Psikologjia Sociale”, “Edukimi qytetar - edukim për demokraci”.

Prof. Dr. Hektor Peçi
“Ndërlikimet vaskulare të diabetit”, “Përdorimi i izotopeve në mjeksi”, “Diabeti” praktikë, “Sëmundjet endokrine”, tekst mësimor për studentët.
Prof. Dr. Temo Mandili
Ka botuar 6 libra, 54 broshura “Nga raketa tek sputniku i parë”, “A ka jetë në planete”, mbi 30 studime shkencore si: “Mbi potencialin biokimik të krahinave të Shqipërisë”, “Elementët e ekologjisë bujqësore”.

Evien Peri
“Zagori - zakone dhe tradita”, “Një gur në themelin e arsimit shqiptar”, “Puna mësimore edukative”, tekst për mësuesit e ciklit të ulët.
Kleanth Koçi
“Kodi i familjes” dhe “Kushtetuta e RPSSH” me bashkautor
Dhame Pite
“Tregtia e jashtme” tre volume

Jakov Puleshi
Ka përkthyer e përshtatur tekste mësimore për studentët e Fakultetit të Mjekësisë “Radiotoksologjia mjekësore”, “Ruajtja e shëndetit të luftëtarit dhe ndihma e parë në luftim”, “Manual për mbrojtjen nga ADM”.

Dr. i shkencave Emil Qirko
“Kirurgjia ushtarake”, “Dhënia e ndihmës mjeksore urgjente në organet e ORL gjatë luftimit”, “Kur jeta luftonte me vdekjen”.

Foni Qirko
Përkthime nga gjuha greke, frënge në gjuhën shqipe nga litaratura historike e juridike, ndihmesë në hartimin e Kushtetutës dhe Kodit Penal të RPSH.

Dr. Anesti Rako
“Imunologjia e kafshëve të reja”.
Jano Ristani fotograf
Fotografinë e parë me ngjyra në Shqipëri
Vasil Ristani, fotograf
Aristidh Ristani, përkthyes

Përkthime
“Një natë në Lisbonë” e Erih Maria Remahut, “E fortë si vdekja” e Gite Mopasanit, “Dehja nga metamorfoza” Stefan Cvajk, “Bota e djeshme, kujtime të një evropiani”, “Gjuha e shpëtuar”, pjesa e parë e trilogjisë autobiografike e shkrimtarit të shquar Elias Kaneti.
Prof. Asoc. Dr.Viktor Ristani
Përkthim për Këshillin e Evropës “Kodi Penal i Republikës së Shqipërisë”, “Raporti vjetor i Avokatit të Popullit për vitin 2000”, librin “Mjedisi dhe bashkësia njerëzore”.

Katër libra me bashkautor, ”Fjalorthin e termave të armëve të dëmtimit në masë dhe të mbrojtjes prej tyre” (shqip, anglisht, rusisht), “Fjalorthi termiologjik i kimisë”; tekste mësimore: “Gjuha angleze” për studentët e fakultetit të Shkencave të Natyrës; autor i dy teksteve për studentët “Lexim sintetik” për studentët e gjuhës angleze, kursi i tretë, “Interpretim konsekutiv dhe simultant për studentët”.

Prof. Dr.Lefter Nasi
“Ripushtimi i Kosovës”, “Aspekte të shtypjes politike dhe kombëtare të shqiptarëve në Jugosllavi 1981 - 1989”, ‘E vërteta për Kosovën dhe shqiptarët në Jugosllavi”, “Kosova një problem historik dhe aktual” (botuar dhe anglisht)

Prof.Epaminonda Papuli
“Për disa çështje mbi pronësinë dhe trashëgiminë”, ”Mjetet ligjore të trashëgimtarit për realizimin e së drejtës së tij trashëgimore”, “Kuptimi juridik i tokës bujqësore”, ‘Organizimi i shtetit të parë shqiptar dhe aktet e tij legjislative”, bashkautor në hartimin e ”Kodi Penal i RPSH”.
Sotir Papuli
Kryeredaktor i Revistës “Hosteni”, “Bashkimi”
Llukan Saqellari
“Mbi edukimin moral dhe qytetar të nxënësve”, “Si të ndërtojmë kabinetin e edukatës moralo - politike”, libër mësuesi, “Libri i Mësuesit”, “Edukata morale e politikës” Kl. I, “Album për gjeografinë ekonomike të Shqipërisë”, me bashkautor; “Tekstet e edukatës morale politike” Kl. I, II, III, IV, “Metodika e Gjeografisë për shkollat e larta dhe për mësuesit”, “Të njohim vendlindejn dhe Atdheun”, “Gjeografia e Shqipërisë”, “Metodika e edukimit moralo - politik”, “Hoshteva dhe Hoshtevjatët” me bashkautor.

Kristaq F. Shabani, poet dhe shkrimtar
Vëllimet poetike: “Pulsi i dhimbjes”, * “Seli në qiejt” poemë (shqip, greqisht,anglisht) * “Vilarët e verdhë” , poemth *, “I vij rrotull Pomonës” * .,“Virtyti i thyer”, (shqip, greqisht); * “Oaz”, poemth, Shtëpia botuese “Jonalda” , Berat(shqip, greqisht).
Vëllime me skica dhe tregime: * “Asfiksia e shembsave” , * “Profeti i liruar”.
Publicistikë: * “Jorgo Bukas” (Mbresa, Kujtime, Artikuj” me bashkautor, “Jonalda”, * “Intelekt 2001..” 1, “Intelekt 2001…” 2, “Lidhësi shpirtërore” me bashkautor, “Itinerari i magjisë” [Mbreti i kuzhinës] me bashkautor, “Jetari”, monografi.
*“Kryefjala e Fatales”, roman.
Libri “Virtyti i gënjyer”, një antologji vetiake(gjashtëtip), që përmban në strukturën e saj këto vepra: 1. “Era e mënjanimit” 2. “Asfiksia e Shembsave”, skica e tregime 3. “Atje ku homazhojnë dallëndyshet”, skicim historik 4. “Gënjeshtra me unazë”, analitikë. 5.Virtyti i thyer, vëllim poetik. 6. “Epigram i mortuar dhe shthurja e ëndrrës” vëllim poetik. 7.” Gëzimi i Vjeshtës” (shqip, anglisht). 8. “Livadhi i Nuseve”, pragnovelë. 9. “Horoskop sipas Yjeve të “Dijes”, ese.
Drejtues dhe botues i organit letrar “PEGASI” , i gazetës “Intelekt 2001…” si dhe gazetës “Shkëlqimi i Ëngjëjve”

Jorgo Telo
“Evë moj si u gënjeve”, vëllim poetik, “Babushi dhe dikushi”, “Verë dhe uthull” fabula, “Tingujt e shpirtit”, “Klithja e Yjeve”,vëllim poetik, “Babi, keq mos të vijë”, “Kumte dashurore”, “Pipereska”, “Hedhja e zareve “ roman, “Sfidanti legjendar”poemë.
Spartak Ngjela
2 romane
Sokrat Toli (Duli)
“Kontabiliteti i grumbullimeve në Shqipëri”
Thimjo Peçi
“Pozita shoqërore dhe familjare e gruas”, “Poezia lirike e Zagorisë”, “Probleme të mësimdhënies në shkolla të larta”

Kristofor Llane
“Udhëve të jetës”, “Mbrëmje në Çajup”
Eftimi Mila
“Më prano kështu si jam, Zagoria ime”, “Pranë jush dhe midis jush”, ‘Dhe yjet rrinë e kërkojnë” (me bashkautor)
Stavri Mila
“Zemër e përvëluar”, “Dhe yjet rrinë e kërkojnë”
Polikron Niçe
“Normalisti”, revistë pedagogjike letrare

Peço Kagjini
Libra të botuar: 1. “Vargje zemre”, botim i Shtëpisë Botuese “Albin” 1999, sponsor: Stavro Çapi. 2. “Blloku i shqyer”novelë, botim po i Shtëpisë “Albin” 1999, “Në vend të parathënies” shkruar nga Jorgo Bulo. 3. “Konferenca e Tiranës e prillit 1956” (kujtime, meditime, refleksione), botim i Shtëpisë Botuese “Albin” Tiranë.
Arqile Vasi
“Edukata moralo - qytetare e nxënësve”, dy tekste me bashkautor, “Themo Vasi” monografi.
Pluton Vasi
Skenarist dhe regjisor
“Kthim në pafajsi”, “Kështjellat” me 8 pjesë, “Ata ikin drejt qiellit” “Këga”, “Rrathët”, “Lojbotazh”, “Mjekër e thinjur”; regjisor për 4 dokumentarë artistikë: “Hoë must goon”, “Harresë”, ‘Dëgjohen hapa në apartamentin 210 ” dhe “Ortek në tri kohë”.

Ilia Laska, studiues
“Zagoria, histori dhe tradita”, “Sheperi”, vështrim historik”, “Njeriu mal, apo mali Njeri”
Kleo Miho
“Dermatologjia”, “Venerologjia” me bashkautor
Drita Lazri
Përkthime
“Novela” Leon Tolstoi,”Mrekullia e botës” cikël enciklopedik për fëmijët

Kolo Rigo
“Për ty, Zagori”, vëllim poetik
Dr. i shkencave Kleanth Zoto
“Terminologji personalitetesh” (shqip, frëngjisht), “Karakteri dhe disa probleme të edukimit psikik” , “Reminishencat në Ndërgjegje”, “Neopotizmi”
Artur Zheji, shkrimtar, gazetar, studiues
“Rajmonda”, “Qerosi”, “Mbreti i gënjeshtrave” (përkthyer në italisht), ”Fluturimi i thyer”, “Ishulli i shtegtarëve të huaj”, drama.
Prof. Dr në letërsi Gjergj Zheji
“Muret e Krujës”, ”Rusha”, “Kullat”,………….. romane

“A. Z. Çajupi, jeta dhe vepra”, katër libra për fëmijë; autor i 15 teksteve mësimore universitare si “Folklori shqiptar”, “Maja e çelur”, “Antologji e komentuar e letërsisë shqipe” (me bashkautor), “Bazat e vargëzimeve shqiptare”, “Vëzhgimet metrike”, “Antologji e letërsisë shqipe” (me bashkautor) si dhe 8 përkthime: “Republika e Platonit”, “Për Gynt” e Ibsenit, “Fabulat e Krilovit” (me bashkautor).

Petro Zheji, përkthyes e studiues
Themelues i filozofisë esencialiste
“Don Kishoti i Mançës” i Servantesit, “Ringjallja” e Leon Tolstoit, “Këmbanat e Bazelit” e Aragonit, novelat e Maksim Gorkit, rreth 15 përkthime. Në fushën e linguistikës: “Shqipja dhe Sanskrishtja”
Vera Zheji, mjeshtre e fjalës artistike dhe aktore
Role në dramat: “Fytyra e dytë”, “Hijet e natës”, “Familja e peshkatarit”, “Morali i zonjës Dulska”, “Shi në plazh” e tjerë.
Kiço Londo, regjisor
Krijoi shoqatën teatrore “Çajupi”
Vuri në skenë: “Profesioni më i vjetër”, “Mbretëresha e bukur”, “Gjashtë vjet shtatzanë”, “Lezeti i kolltukut dhe i krevatit”, “Xhordani”, komedinë “Një burrë me dy gra”, “Kopshti me dallëndyshe” e tjerë.