GJIROKASTRA LETËRSI "PEGASI" "Bota eshte e guximtareve"

Shokë, do t’ju them një këngë,
gjarpëri që na ka zënë,
me këtë Sulltan qënë,
na mori kokën e gjënë,
Kajmekami me inat,
seç na mblodhi fshat më fshat,
Picar dhe Zhulat
Lekdush e Progonat.

Vetë esenca e shprehur në këtë krijim tregon ngjasitë, dinamikën e vuajtjeve, përkufizimet ndaj pushtetit të egër jo vetëm politik, por thelbësor ekonomik, që sillte si pasojë një robëri të tejskajshme. Dhe besimi i parë për ndryshim të kësaj gjendjeje në Kurvelesh ishte zotësia e Çelo Picarit të zgjuar.

Si pajtonte Çelua gjaqet, mëritë…

Çelua ishte i lidhur me masën e popullit, pa të cilin e quante veten të pavlefshëm. Pra, kishte një konceptim të drejtë për masën dhe forcën e saj, kur ajo ishte e bashkuar dhe e organizuar.
Filozofia e Çelos në lidhje me trajtimin dhe konceptimin për masën, sidomos atë të luftëtarëve, shprehet në episodin e mëposhtëm:
Një be vrionas, në luftën e Beratit, iu u ankua Çelo Picarit, duke i thënë se luftëtarët e tij e kishin gënjyer: Dhe Çeloja iu përgjigj beut: “ Luftëtarët e mi të kanë thënë të vërtetën. Ata pa mua mund të jenë Çelo Picari, ndërsa unë pa ata nuk mund të jem kurrë ai Çelo që ju detyroi të vinit tek unë“. Kjo është një përgjigje filozofike dhe titullare e një komandanti të sprovuar. Nga përvoja jetësore dhe ajo luftarake Çelo Picari kishte mësuar mjaft, ndaj objektivi i tij ishte bashkimi dhe pajtimi, krijimi i unikes, që sillte natyrisht fitore dhe kundërshtim të organizuar ndaj armikut të përbashkët, pushtuesit turk. Të shumta janë faktet apo shembujt evidentë, që shprehin apo flasin, për realizimin e bashkimimeve të forcave, vendosjen e unitetit që realizonte Çeloja.

Kur një nga fisi Imaj qëlloi me armë njërin nga njerëzit e Çelos, ai jo vetëm nuk e humbi gjakftohtësinë, por u mundua t’i pajtonte të dyja palët. Urdhëroi gruan e tij, Nuren, të shkonte në familjen kundërshtare për të kërkuar hua një gjilpërë. Çelo Picari, mesa mundi, u përpoq që fshati i tij të zhvillohej dhe të ndërtohej. Vuri në plan ndërtimin e dy rrugëve prej kalldrëmi, që vinin nga fusha për në Picar. Njërën rrugë e ndërtoi (sot akoma quhet kalldrëmi i Çelos), ndërsa tjetra i ngeli gjysmë. Çelua ishte dhe një ekonomist, ku u shpëtonte presioneve ekonomike të armikut me shumë mjeshtëri.

Pushtuesit turq, sa herë që do të shkonin në zonat e Labërisë, do të digjnin të mbjellat, shtëpi, pse jo edhe fshatra. Për t’i detyruar të dorëzoheshin nga uria Porta e Lartë e shikonte se reformat e Tanzimatit nuk kishin gjetur zbatim. Aty nga viti 1846 – 47 ngarkon pashallarët e saj që, me forca të mëdha prezente duheshin zbatuar me çdo kusht reformat. Në përgjigje të veprimit të këtyre forcave Çelo Picari me përfaqësues nga Delvina, Mallakastra, Tepelena, Vlora, Berati, Gjirokastra, Çamëria do të organizonte në vendin e lindjes një kuvend të madh. Madje në këngë thuhet dhe vendi ku u organizua ai kuvend.

O Buçi* në shesh të Qarit,
në vend të Çelo Picarit,
aty mblodhi parësinë,
ku ka Xhelili shtëpinë.
Dhe topi ngritur në buzë,
kur qëllon, shurdhon Korfuz.
Në fakt këngëtari popull nuk i ka lënë pa kënduar edhe gjithë pjesëmarrësve në Kuvendin Ndërkrahinor të Besëlidhjes Shqiptare. Pikërisht këta emra i gjejmë edhe në një letër që i drejtojnë mbretit Oton të Greqisë më 15 gusht 1847 për ndihma materiale. Ndër personat që

nënshkruan letrën mbretit Oton të Greqisë ishin përfaqësuesit e Kazasë së Delvinës dhe Mallakastrës. Këtu ndodhen emrat e Zenel Gjolekës dhe të Rrapo Hekalit (Rrapush Kamdibashi ).
“ Shqiptarët anembanë
u mblodhën e fjalën dhanë,
Mbretit s’i japim nizamë,
do t’i zë t’i them me radhë.
Të parë Çelo Picar,
të dytin Veis Vasjar,
Hadër Sulon në Kaninë,
në Dukat Qëndro Nishan’llinë,
në Brataj matanë Haxhinë,
Lilo Qëndro Nishanllinë
Osman Kuci nga Zhulati,
Totajt nga Progonati,
lab Dukë Qafëgjati,
Fejzo Çika i Borshjoti,
Hodo Ali nivicioti,
Dule Zoto smokthinjoti,
Lulo Abaz tërbaçioti,
Kamber Delo tragjasioti,
Mete Çobo vranishtjoti,
Selim Agai nga Vlora,
dhe Hito Daut nga Tepelena,
edhe Spirua nga Labova
e bëri i pari fora.

Ndërsa trimave nga bregdeti u këndohej:
Na erdhën trimat e Bregut,
të luftojnë për vatanë,
për xhelepe për nizamë,
Çorrajtë me Foto Kopalë,
Qeparo Gjik Thanasnë,
dhe me kapedan Sokranë.
të gjithë trima me pallë
erdhën e zunë Picar,
atje e lidhën kuvendë,
tek arra me dega tendë.

Tre ishin vendimet më të rëndësishme që u morën në Kuvend:
1 . Të kemi bashkim kurdoherë, të mos jemi të përçarë, të mbrojmë besën e nder.
2 . Të dytën miqësinë me këdo që të pranojë edhe kush të dojë lirinë.
3 . E treta notës së Turqisë, ju thanë me mjeshtëri:
“ Si nga ana e miqësisë “
që ” “ Ne jemi me ty” ,
Ne me ty jemi
po sundimin s’ta pranojmë ,
se zakonet që ne kemi
me ju fare s’na afrojnë.

Jehona e vendimeve të Kuvendit u përhap në të gjitha anët e vendit dhe nën udhëheqjen e Çelos, Gjolekës, Tafilit, iu dha një goditje ekspeditave turke në vend. Çelo Picari, edhe pse punoi në ilegalitet, pas arrestimit të Muharrem Totos, ilegaliteti s’kishte më kuptim, pasi ai, Muharremi, nga torturat, që i bënë, tregoi të gjithë krerët e kryengritjes. Ja si i këndohet kësaj tradhëtie:
Muharremi kallëzoi
tregoi pikë më pikë,
s’iu durua dhe tregoi,
orë e shkretë orë e ligë,
tha se Çelua është i pari
në të gjithë Labërinë,
që nuk e pranon Turqinë,
është e lidhur Labëria,
e gjithë besa -besë
i është dhënë fuqia,
Çelos me katër a pesë,
në të gjithë luftëtarët.
Çelua ka gjithë fuqinë.
* * *

* * *
Ishte mesi i korrikut 1847. Përveç vapës së madhe mungonte dhe uji. Shahin beu u detyrua të ecte midis fushës anës lumit. Forcat e Çelo Picarit dhe të Zenel Gjolekës i vrojtuan së largu. Ata i lanë të shkonin përpara dhe mbrapa tyre vinin karvanët e ngarkuar plot me municione dhe ushqime. Me një manovrim e shkathtësi ta zgjuar tërhoqën shumicën e forcave turke të Shahin Beut. Nga ai aksion mundën të marrin shumë armë e municione që u duheshin aq shumë për t’u armatosur. Një nga këngët e kësaj ngjarjeje:
Thërret Çelua me trumbetë:
“ T’u hidhemi, mor Gjolekë “,
“ Mos, Çelo, se s’ke fishekë,
se na leqendisën djemtë “.
Bënë fushës përpjetë,
gjen Shahin benë vetë,
i vjen karvani si bletë,
seç i morën xhepanetë…

Trimat e vegjëlisë, Zenel Gjoleka, Çelo Picari dhe Hodo Nivica, duke parë se Shahin Beu u tërbua, i ngritën një kurth të ri. U dha urdhri të qëllonin menjëherë osmanllinjtë dhe të tërhiqeshin menjëherë në përrenjtë që vinin nga Mali i Gjerë. Forcat e Shahinit u gënjyen nga kjo manovër.
“ Shahin Be, o kok mollë,
mos e pandehe Mecovë,
këtij i thonë Arbëri,
që të zënë ty si mi”.

Lidhjet e bregdetit dhe të Kurveleshit, shumë të vjetra e treguan edhe në “ Besëlidhjen e Kurveleshit “ dhe betejat e tjera që shprehen edhe me këngë.
“ Shahin Be, djalë dovleti,
mbahu o Çelo Mehmeti,
imdat është bregu i detit
në Nivic ke Kiço Dhulë.
Që është i pari në vulë,…
ke gjysmën e vilajetit
që lufton me pallë sheshit.

Në këto luftime trimat e Çelo Picarit i gjejmë të vëllazëruar me trimat e Lunxhërisë.
Historiani grek, në librin e tij, përmend kryengritjen shqiptare në vitit 1847 dhe kërkesat që i ka bërë “ Besëlidhja e Greqisë “. Aty gjendej shkresa, që përmbante që përmbante 47 vula dhe 89 firma, ku fillojnë me firmën e Çelo Picarit, Zenel Gjolekës dhe me radhë. Forca të mëdha turke iu vërsulën Kurveleshit, ku dogjën të gjitha fshatrat. Atje luftonte Zenel Gjoleka e Tafil Buzi dhe u përballën edhe me Çelo Picarin e Hodo Nivicën, ku në Palavli zhvilluan një betejë të fortë. Nuk mungoi edhe në këto veprime luftarake roli dhe tregimi i trimërisë dhe i veprimit nga folklori lab si në paraqitjen e çdo beteje.

Ç’janë ata që shkojnë zallit?
Trimat e Çelo Picarit,…
Ku janë nisur e ku do të venë,
të piqen me Hodo Benë.
Hodo Beu i kalasë
rreh topi i Kumarasë,
Kumaraja me zinxhirë
asqerë me dymbëdhjetë mijë,
vajtën e zunë Palavlinë.
Palavria e pabesë,
binin plumbat mu si vesë.

Trimat shqiptarë nën zjarrin e topave turkë sulmuan natën kalanë e Gjirokastrës, ku brenda në kala ishte mbyllur Ismail Beu me katër batalionet e tij. Ky Pasha i urryer i kishte porositur ushtarët e tij se, për çdo kokë kryengritësi, që t’i çonin do shpërbleheshin me një flori. Skuadra të vogla turke dilnin nga kalaja dhe vrisnin bujq që punonin në fusha dhe kokat ja çonin Ismailit sikur gjoja ata ishin kryengritës. Nga përgjigjja që do t’u jepnin Gjoleka, Çelua dhe Hodo Nivica ata shpërndanë në çdo hendek nga 2 luftëtarë. Njëri mbushte armët, tjetri qëllonte. Kështu u eleminua ajo masakër e Ismail Beut. Lidhur me kërkesën që Kazatë e Delvinës, Vlorës, të dy Mallakastrat, mbretit të Greqisë për ndihmë, mbreti Otoni, u kthen përgjigje negative, duke u justifikuar se arkat i ka bosh e nuk i ndihmonte dot.

“ Besëlidhja mori vendim që ata, të gjithë, nga shtatë vjeç e lart, të ishin gati të vdisnin me armë në dorë, nëqoftëse Sulltani nuk do t’i merrte parasysh kërkesat e tyre të drejta. Historia dhe historianët, për asnjë moment, s’kanë reshtur të hedhin në letër legjenda të legjendarëve. Ndonëse ajo kohë nuk kishte shumë shkollë, sidomos për fshatin, por në vend të shkollës u jepte disa virtyte të tjera, që nuk i dallonte shumë se kishin apo jo universitete. U jepte pra zgjuarsinë natyrale, shkathtësinë, trimërinë, vendosmërinë, guximin edhe optimizmin për të ardhmen, pasi luftonin për gjënë më të shenjtë lirinë. Barinj të lirë të Kurveleshit, të atij djepi lufte, ku bashkoheshin burra e gra luftonin me armikun dhëmb për dhëmb me një ushtri shumë të madhe turke. Duam të përmendim për një moment praninë e Çelos me trimat e Solenës së Labërisë, Kurveleshit, ku ranë në beteja tetëdhjetë vetë midis tyre edhe një nga udhëheqësit dhe mik i vjetër i Çelos, kapedan Sinan Malua, një nga trimat e rrallë.

Ç’u ngrenë o shokë,
Ç’u ngrenë,
Kuç, Kallarat e Bolenë
në lumë e zunë dyfeknë,
Sinan Malua çepeverdhë,
vrit e prit në ata levendë…
Ngrehu, Sinan, dhe një herë
ashtu si kishe adenë,
bashkë me Çelo Mehmenë…

Internimi i dytë i Çelos
Pas “rënies” së kryengritjes së madhe fshatare të vitit 1847 në gjithë Shqipërinë e Jugut shpërtheu një ofensivë e egër nga ana e pushtuesve. Me qindra luftëtarë u futën në qelitë plot lagështi, në kështjellën e Gjirokastrës. Një pjesë kaluan nëpër shpella, në male, në hambaret e errët të anijeve. Kryeministri grek K. Xhavalla nuk u dha strehim kryengritësve shqiptarë, pasi në atë kohë, ai i kishte rregulluar marrëdhëniet me Sulltanin. Duke harruar gjakun e shqiptarëve, që u derdh lumë në pavarësinë e Greqisë dhe luftën që bëri 1821 – 1829. Në librin “ Hornografia e Epirit “si dhe nga gazeta ruse të San – Petërsburgut etj, mësojnë se turqit kapën 500 kryengritës, midis të cilëve: Çelo Picarin, Veis Vasjarin, djemtë dhe nipërit e Ismail Vlorës, Selim Pashë Vlorës, Rrapo Hekalin me vëllanë e tij, Hamitin, Sulo Kallapollin dhe Abdyl Kokën nga Delvina, Tahir Çaparin nga Margelliçi etj.
Kjo dritëzohet përsëri nga rapsodi popullor , i cili fakton me krijimin e tij, më së miri, këtë akt:

“ Krerët e Shqipërisë “
i vunë para Suvarisë,
në Stamboll vanë i kosinë. “

Çelo Picarin dhe dy djemtë e Ismail Vlorës, Mahmudin dhe Selimim, i internuan në Konjë të Anadollit. Me ta u internua po këtu edhe Hodo Nivica. Rrapo Hekalin e hodhën në dorë tradhëtisht në Qesarat dhe më vonë në Manastir e helmuan turqit. Nga ky internim Çelon e mbajtën më shumë nga të tjerët. Ismail Qemali, në veprën e tij, ka shkruar se, luftëtari Çelo Picari dhe xhaxhai im, Selim Pasha, meqënëse konsideroheshin elementë të rrezikshëm nga Turqia, u internuan në Konjë, duke i mbajtur gjatë në internim, kjo gjatësi internimi erdhi edhe si rrjedhojë e tradhëtisë së Muharrem Totos para autoriteteve turke, ku ky ia kishte rënduar akuzën Çelo Picarit. Labëria e ndieu shumë mungesën e udhëheqësit që i duhej aq shumë pranë tij të qante hallet me të. Çelos së syrgjynosur në Konjë të Anadollit i këndohej:

Tanzimati, kur u shtrua
Çelua pse s’u dëgjua,
me gjithë taraf u shua
edhe Çelua u dërgoi:
Shqipëri, nuri ç’më thoi,
Muharremi më kallëzoi.
Muharrem, t’u shoftë oxhaku
ç’i bëre këtij sanxhaku,
ç’i bëre këtij sanxhaku
që si le një djalë pragu,
e shoftë të shoftë haku…

Nëpërmjet këngëve të vjetra popullore figura e Çelo Picarit lartësohet akoma më shumë. Aty pasqyrohet lufta e vendosur e Çelos, kur ai ndodhet në internim, duke i bërë thirrje popullit të Kurveleshit që të mos e shuante kurrë luftën ndaj Turqisë.

Kushtet që i vënë Çelo Picarit

Nga fundi i vitit 1852, Çelua lirohet nga internimi, pra, më vonë nga të tjerët dhe me kusht që të mos kthehej më në Kurvelesh, në fshatin e tij Picar. I dhanë vendbanim në Janinë.
Edhe pse ndiqej nga agjenturat turke, ai nuk mund të mos shkonte në fshatin e tij, që e kishte marrë malli. Kur shkoi në fshat mësoi se, i kishte vdekur nëna e tij, por edhe gruaja. Kjo gjendje e helmoi pa masë. Sipas urdhrit detyrohet të shkojë në Janinë, duke marrë me vete djalin e vogël, Rustemin, ndërsa dy djemtë e tjerë Iliazin dhe Shahinin i la në Picar. Çelua nuk e zbatonte dot urdhrin. Këtë e tregonte më së miri fakti që ai në fshat shkonte herë pas herë. Në vitin 1854 Greqia sulmon Shqipërinë për qëllime shoveniste, ku kishte si qëllim të merrte Shqipërinë e Jugut. Vërshimi i bandave greke tronditi gjithë vendin. Në këto kushte, Çelua organizoi menjëherë në Kurvelesh luftëtarët, po kështu lidhet me Vlorën, me Mahmud Bej Vlorën, Selim Pashë Vlorën si dhe me Alit Bej Frashërin, Avdyl Frashërin, Ibrahim Sinon në Gjirokastër, Ahmet Çaparin nga Luarat i Margëllëçit, Selim Hasani nga Velça, Hasan Çakon nga Kaparieli e shumë luftëtarë të tjerë të dëgjuar dhe trima, ish udhëheqës në kryengritjen e vitit 1847, të cilët ishin liruar nga internimi. Porta e Lartë u dha një favor duke lejuar udhëheqësit e ndaluar të ishin në krye të komandimit në këtë përballje, që ishte në interes edhe të Turqisë, së cilës i kërcënoheshin pjesët e saj të Perandorisë, ndaj e impulsoi këtë kundërpërgjigje ndaj grekërve, gjë që këtë akt e ndërmori edhe kundër Malit të Zi. Më 3 mars 1854, Çelo Picari në krye të tre batalioneve vullnetare u hodh në Çamëri, ku u pajis me armatim të plotë në qytetin e Nartës. Prej andej niset për në fshatin Peta, ku ishte dhe qendra kryesore e grekëve. Çelua, pas një përnjohje (rikonicioni ) të gjendjes, parashikoi se, marrja e Petës do të shënonte edhe disfatën kryesore për grekët. Ky parashikim i tij ishte tepër realist, pasi edhe në “teatrin e veprimit luftarak” ndodhi pikërisht ashtu siç ishte parashikuar nga Çeloja. Grekët sulmuan Kallabakën, por atje Çelua shkoi vetë dhe, mbas një lufte të ashpër, ata u shpartalluan.

Kënga e mëposhtme ilustron me detaje këtë ndërmarrje akti mbrojtës të vendit nga qëllime shovene, që nga përgatitja , nisja, rrugëtimi e deri sa mbërritën në Kallabak dhe nisën “vërvitjen”, siç figuron kënga. Ky akt organizues, kundërveprues dhe trimërues, tregon më së miri vetitë e Çelo Picarit, një studiues i situatave, një fitues i shumë betejave dhe i shumë kundërpërgjgijeve luftarake të zgjuara:
Çelua me katër mijë,
nga Narta u ngrenë dhe iknë,
për tërë natën ç’u dinë
Kallabakut iu vërvinë,
Kallabaku vend i lartë
duan një ditë e një natë.

Çelua, me një pjesë të mirë luftëtarësh, ku e shoqëronte edhe nipi i tij, Kalem Hadëri ( Seferi), u futën në thellësi të Çamërisë në çlirimin e Artës, Prevezës, për të shtënë në dorë Skelën e Salahorës. Në mbarë Shqipërinë e Jugut ishte lëshuar kushtrimi dhe pothuajse asnjë krahinë nuk mbeti pa nxjerrë luftëtarë, të cilët kishin të kultivuar e të mbartur në ndërgjegjen e tyre dashurinë ndaj trojeve shqiptare dhe kundërveprimin ndaj të gjithë atyre që orvateshin të rrëmbenin troje nga vendi mëmë. Në raste të tilla gatishmëria e luftëtarëve shqiptarë ishte e madhe dhe kundërpërgjigjej me vrull dhe shpejtësisht, duke eliminuar çdo synim.