Poeme epike - Te falem moj Zane

Ne pershtatje te stilit Epik, LLemadeo paraqitet me Poemen e tij epike me titullin: Te Falem moj Zane!
Autori e ka pershtatur krijimin e tij ne dielektin e veriut per vete arsyen, sepse kenget epike kane nje muzikalitet te vecante ne ate dialekt.
Nuk ka nevoje per koment...
Autori na thote: Komentet le ti beje lexuesi, .

Tё falёm moj Zanё !

Deh, moj Zanё, qё mё ke pushtue;
Me ato hire gjith bukuri…
A thue gjat ka me na shkue…
Pёr pa u pa njё herё me sy ?
Edhe bjeshkve pёr kah merr bora,
Prej ku rrezja e nis shkelqimin…
A thue, pra na dora dora…
Do ta marrim bashkё udhtimin...
At’ rrugё t’gjat e t’pa mbarim,
Pёr me pa e me kuvendue…
Pёr çka shekujsh duel nё pshtim,
Pa u humbun e pa u zhgatrrue…!

***********************

Deh, moj Zanё qё tuj kundrue,
Prej se largu ma lshon Synin,
Bash si rrezja e lumnueme,
Ma ngjall zёmren e ma ndrit shpirtin.
Shpresat ndezun prej njaj gzimi,
M’bajnё me u nis me fluturue…
Me kaptue prej s’nalti qiellin
N'prёhnin tand pёr me pushue !

*******************

Prej sё largu jam tuj t’pa…
Ktu ku malli mё ka rrezue…
E ku dhimta nuk mu ka da…
Me u kthye prap, njё ditё po due…

Po ku tё shkoj o mori Zanё ?
Ku s’mё presin as babё as nanё,
Veç do fis e pak shoqnia…
Qё po i mbyt, e zezё vorfnia…
Kjeç e pash nё nji mot-mot…
Shpin e atit tim tё bekue,
Vёndin, ku e imja nanё,
M’pat pёrkundё e mё pat miklue…

**********************

Po çka tё thom moj Zana e mire,
Moj e mira e bjeshkve t’Shqypnisё…
Ty qё i dhe frymzimin Gjergjit…
Per me shkrue n’Lahutё t’Malcisё…
Atij Gjergjit t’madh Shqiptar,
Per nga pupla e pёr nga dija,
Nuk ju shue fjala as shpirti…
u gjet gjalle edhe e “djathta” e tija.

******************

More ti bija e Qiejve t’Shqypnisё,
Ti dhe vetё ndoshta e ke pa,
Kah je ardhё e kah i ke ra…
Prej ku sot, je tuj m’kundrue,
Se si dertet jane tuj u shtue…
Ne ato tokёt e Lekё Dukagjinit,
Ku ma s’pari rrezja e diellit,
I dha frymё e drite prej qiellit
I dha jetё zogut Shqiptarit
Bash ne zёmёr te Ballkanit
Ku u nis jeta ma s’parit !

E prej atёherё e deri m’sot,
Vetё ai Zot, eh i madhi Zot,
Pagzoj botёn e rruzullimin
Pagzoj tokё e gur e dhe…
Edhe thirri: “KTU MESDHE” !
Se e pau, se filloj jeta…
Nё rrabina e boka t’shkreta…
Kur Pellazget t’part’tonё, mot-motit,
Morёn punt e ligjet e Zotit…
Me njё shpirt e njё qellim,
Me ja hap Dheut njerёzinё…
Dashtuninё pёr punё e jetё,
Si ata, jetojshin vetё…

*********************

Por shume gjatё nuk pat kalue,
Ku prej Verit e prej gjith drejtimit,
Erdhen bisha me ftyra njierit…
Me do maska e thonё me bisht,
Nisen sulmet vazhdimisht…
Vraj e prej e vidh e shtirr…
Merr e ik, e baj e mlidh…

E Pellazgt, Ilirt-Shqiptar,
Me vra njerin mёkat e kishin,
Veçse luteshin edhe rrijshin…
Duke pritё qё i madhi Zot,
Tё ja u ndalin gryksit barbarve
E ti largote prej tokёs Shqiptare…

Kaluen shekuj nё njё farё durimit
Sa vetё Zoti u ul prej Qiellit,
Edhe pau gjith gjak e gjamё,
Edhe i thirri:
“N’armё te tanё” !
Kundёr s’keqes me u bashkue,
Shqiptarinё pёr me e pshtue!

**********************

Filluen luftna atёherё pa da,
Turr Shqiptarёt, va e pa va…
Njek mbas thёmrёs Grek e Shkja
Romak, Turk, e deri Bullgar…
Me armё n’dor e me faqe t’bardh.

Mirpo luftat atёherё barbare,
N’katёr anёt kundёr Shqiptarve,
Ban me u vra e me u damtue…
E nё shum pjesё me na coptue…
Lenё Fatosa tё ri ndёr kohna…
Siç pat kёnё ai Kastriota,
Gjergji ynё, gjoksi i Arbnorit,
Qe ja dridhi zemrёn Bosforit,
Bashkё me Lekёn e Dukagjinit,
Qё, kah ti bijen kjo rrezja e diellit
Midis tokve e midis qiellit…
Shokt e tyne ma, skan me le,
Kah tё shkojnё Dielli permbi Dhe…

Ata i dhan zёmer Shqyptarisё,
Edhe shёmbull lirisё ju bane,
Me shpatё nё Dorё e me ligjet tona
I thane Botёs e gjith’ barbarve,
Se kjo tokё asht e Shqiptarve,
Se kem ligjet nё Kanue…
E kurrё pёr tё gjall s’kemi me e lshue!

*************************

A thue po t’lodhi o mori bukuri,
Moj sy ndrituna si inxhi…
Vetull Hanё, e syte si Ylli…
Shtatin bjeshkё e kryet te qielli,
Mori Zana qё me rrin nё Male,
Ma shkon jetёn nё kangё e valle…
E besa shpesh edhe me vaje…!

Po mё dhemb zёmra pёr me tё pёvetё,
Kur t’pat shkue ai burrё me fletё,
Ai fisniku mendimtar…
Si bylbyli kangatar…
Qё me ty, shpirti i pat kёndue,
Aq me vaje, pёr dertet tona…
Zanin Fort e ka pasё shtrue
Der me Der nёper Malci…
Pёrtej Cemit der n’mal te Zi,
Nёper Plavё e deri n’Guci…
E pёr rreth bjeshkve mbi Dri,
Pёrtej Nishit, bjeshkve tё Sharrit,
A e kujton o moj Zana e malit ?
At za amёl, e puntor si bleta,
Pёr Shqypni e Troje tё veta…
Per atdhe, votёr e fe,
Me nji zhgun hedhun mbi kyre,
E nё dor Kryqin, e n’shpirt arsye,
Kur ai ul me burra t’motit…
Qysh nё koht e Kastriotit,
E pat thurun Historinё…
Dhe ma thellё nё motet tona,
Prej Pellazgut e te Dodona,
Derёs Butrintit nam ia la…
Pёr çka shkrojё e bukur tha…
Pёr atdheun, sofrёn bujare,
Qё i dha streh zojёs Trojane,
Andromarkёs, kur ra Troja…
Edhe idht greku i dogj…
Gjurma gjurmes seç i ndoq…
Nё Butrint si Gjergji e tha,
Bes e streh tek ne iu dha…!

********************

Eh, per Oson e tё mirёn Shkodёr,
Pati shkrue e pati thanё…
Se kah ti bien Dielli me Hanё,
Si n’Veri e si ndёr Shkodranё,
Nuk ka burra e as nuk ka gra,
Pёr ma tё mirё me sy me u pa,
Per ma trima e ma burrnesha,
Gra e vajza si sokolesha...

E ai Osja n’kull t’agzotit
Kur ja dha flaken barotit…
Edhe e bani pusin e zi
Nё Vraninё, pёr Mal tё zi,
Ku ja la botes njё namё
Se Shqiptar, kshtu do me thanё :
Kur ta gucin n’Nder e nё Atdhe,
Bahet zjarm, bahet rrufe…
E ban tokёn pus e gjamё
Per me i shkri dheun pёr nan kamё
Ç’do armikut qё t’ia ket ana…
Dheun e tjetrit ku s’ja la baba…!

**********************

A e mban mend o moj Hyjni,
Mori shpresa plot dashni…
Qё ma merr shpirtin nё Nore…
E ma ndez zemrёn sot zhari?

A e kujton at zog shqiptari?
Se sa bukur ai pati kёndue,
Me ato vargje, gjith begati
Pёr Shqiptar e pёr Shqypni.
Kur pat thirr deri n’Europё,
Nё tribuna e pat çue zanin,
Per at zjarm qё e dogj Ballkanin,
Dogj Ballkanin e coptoj…
Shqiperinё me gjak e mloj…
Kur na shkoj Kosova e jonё,
Kur Malcinё e mori dhuna,
E Çamerinё e dogji furra…
Furra e zezё e Greqisё dinake,
Qё e perzhiti nё mes tё flakve…
Duke i djegur gra e femijё…
Oh e mjera o moj Çameri?!

Eh` aj burrё o mori Zanё,
At Gjergj Fishta i kanё pas thanё !
Pader Gjergji e thirrte bota,
Gjith Shqypnija ja nderte zanin,
Rumelia ja ndigjonte kangёn...

Eh, ai Europes ja pat rrit nderin,
N’Manastir n’kongres tё parё,
Pёr Shqypni e pёr Shqyptar…
Pёr kёtё Botё edhe Europё…
I pat bashkue burrat me kokё…
Edhe zuni nji Abetare…
Pёr me fol gjuhёn Shqyptare,
Me nje za, system tё ri …
Pёr gjithё shekujt nё Histori,
Bash njaj burrё pra, i Fishtjanё,
Prift i shenjtё Gjergji Lezhjanё,
Ai Lezhjanё, edhe Shkodranё,
Por Shqiptar me Tatё e Nanё,
U çue n’kambё nё Manastir,
Edhe Gjuhёn nisi fill…
Si me fol e si me shkrue,
Cillat germa me pёrdorue…!

N’germ t’Latinit ai kambёn e nguli,
Pse Europa, tha, asht me ne… !
Pёr gjithmonё Atme e atdhe…!
Pse Latini ai i biri i Zotit…!
Qysh nё kohnat e Ostrogotit…
N’Ilirisht ai me fol ka msue…
Edhe germat mir ka latue…
Se shumё rraj fjalёsh, tha, i ka marr,
Ne gjuhёn ton t’vjeter, ma parё.

 

Edhe u vu n’fill Historia…
Me ato fjalё tё shenjta tё tija,
U vendos Gjuha Shqyptare,
Larg prej zhiblave greko-sllave,
Larg ma shumё prej gijuhёs Arabe,
Shumё ma afёr Europёs atёhere…
Ku ai burrё, ai i biri i tё mirit,
Biri i Shqipes dhe i Ilirit…
Mendoj hollё pёr kёtё Atdhe
Pёr Europёn dha atё ide…
Pёr njё fillim e pёr bashkim…
Qysh tek germat qe janё pagzim…
Jane pagzimi i njasaj dashnie,
Janё pagzimi i njё ardhmёnie…!

******************

Por shkoj shekulli e filloj tjetri
Dhe Europёs n’bark i rrin Lepuri,
Pёr Shqypni e pёr Shqiptar,
Edhe pse Greku verdallё…
Sillet Tokёs e silet djerrit,
Bash si djalli brёnda ferrit,
Tuj thur plane e dhelpёni…
Bashk me Serb e me sllavi,
Si me djeg e me perzi…
Nё Kosovё e nё Çamёri…
Nё Mal tё zi e Macedoni…
Pёr me shue kёtё Shqiptari!

Se pёr Europё Greku e sllavi,
Nuk mёndojne, o mori Zanё,
Se shkoj shekulli e filloj tjetri,
E as sllavi e as Greku…
Jo, s’po i njohin germat e Europёs,
Por po u vlon njaj mall nё gji…
Prej ku nis ai Deti i zi,
E kah rrjedh vala me Dri,
Krejt Ballkanin der’matan detit
Krejt Mesdheut po due me thanё,
Deri ne Istria, Adrias matanё,
Kan njё plan e njё djallёzi…
Pёrmbi bjeshkёt nё Slloveni,
Don me i dal Danubit matanё,
E krejt njё botё po don me i thanё,
Si e pat pa c**** nё andёrr…
Me thirrё don, “bot-greko-sllave”,
Me hup don farёn e shqiptarve.

Eh, Europa spo don liri,
Pёr Shqiptar e nё Shqiptari,
Por po don dokrra n’breg t’hinit,
Siç pat ba mot mas moti…
Kundёr tё drejtёs qё na dha Zoti.

Unё spo dij ndoshta me ti rreshtue,
Por ai Gjergji krejt i pat shkrue,
Se kurr kta lkurёn s’kan me ndrrue,
As Europa pёr Shiptar…
As vetё Greku bashkё me sllav…

*****************

Por unё deshta moj bukuri,
Pёr me kjajtё pak sot me ty,
Se po t’shoh nё maje tё malit,
Me atё veshje krejt ne zi…
Me ato lot qё mi ke ndёr sy,
Kah po i sheh ato bjeshkёt tona,
Kah po e lshon synin kah Vlona,
Ku po derdhet vaj e gjamё…
Kur prej dallgёsh tё tёrbueme,
Po na mbyten bij e bija,
Vashat tona edhe rinia,
Veç tuj ik prej njaj mjerimit,
Prej mungesave pa kufi…
Ku ska punё, jetё as njerzi…
Ku ska shtet as qeveri…
Ku ka veç rrёna e tragjedi,
Ku ka vuajtje e vorfёni…
Ku mungon buka pёr fmi,
Mungon buka uji e drita…
E nё çdo leqe u asht zanё prita…°

****************

A thue Zanё jam tuj tё randue,
Edhe vajin jam tuj ta shtue?
Pёr çka Shqypnis bashkё jem tuj pa,
Si po vriten vllu me vlla,
E si po shahen e si po grinden…
Si ja luejne shoj-shojt gishtin…
Kur n’ballkan dhelpnat luejn bishtin…!

Por spo muj, vetem me tё lanё,
Mori Zanё e bukura Zanё,
More Dielli bashkё me Hanё,
Qё m’lshon rreze e mё jep jetё,
Kur tё shoh bjeshkёs pёrpjetё…
Kah mё ecё e kah je tuj m’pa,
E kah synin s’je tuj ma nda…

**********************

Eh, pra kaq gzim ti mё jep mue,
Sa ma thot kjo zemra e shkretё,
Se pa shpres unё skam me mbetё,
Se po t’shoh ty n’vёndet tona…
Ku po m’rrin me “Orёt e malit”,
Me tё bukurat “shtoju Zot vallet”,
E sado luft, vaji e potera…
Pёrbri jush u ka kalue…
Prap ju bashk keni qёndrue…
Pa u da e pa u trёmbun,
Veç tuj prit e tuj ndihmue…
Tuj i kjajt e tuj i vajtue…
Gjith njata qё ranё pёr atdhe,
Pёr njat komb, atme e fe,
Pёr me i pshtue gra e fmijё…
Pleq e t’lodhun, t’pa mundsi…
Per me ik, a me qindrue…!

Pra moj Zanё t’laça bekue!
Ty e krejt Zana e Ora…
Qё bashkoheni dora-dora,
Ku Shqiptarve u derdhet gjaku,
Ku familjeve u digjet pragu…
Pёr me i nimue, e me i forcue…
Mos me i lanё pёr me u largue
Prej atdheut as prej ksaj jete,
Pёr me u dhane nje vrudh tё ri,
Me qendrue e me u ringjallё…
Çdo tё keqje, pra, me i ba balle…

Der sa bota e gjytetnimi…
Ta kenё njoft vehten ma mirё,
Se gjytetni nuk don me thanё:
Pёr me shkel tjetrin me kambё!
As me i vra grue e fmi…
As me i rrah prindrit ndёr sy…
As me dhunue grue as motёr…
As me i djegun ship e votёr…
As me therun fmit ndёr djepa…
E me ua hup tё drejtёn kah jeta…!

********************

Ah` moj Zanё!
O shpirti i mendimit,
Ti mi ep zёmёr frymzimit,
Dhe mё ban mos me harrue,
Por krejt jetёn me kujtue…
Se edhe na vetё si Shqiptarё,
Do punё tё liga n’dor i kem marrё,
Tuj u lidh me Grek e Sllav…
Tuj i ba krushq e kumbar…
Besa shpesh, se jo fort rradhё,
Sidomos do krenё tё parё…
Qё krejt pa ditё e pa u kujtue,
Hypёn nalt nё atё pushtet,
Me ndihmёn e dreqit e tё sllavit-grek…
Sidomos shekullit qё shkoj,
Ku shumё nana atje vajtoj…
Prej marrveshjesh midis barbarve,
Kur vetё dreqi kje n’krye t’shqiptarve.

Besa prap sot asht njaj lloj shejtanit,
N’krye t’Shqypnisё, ku ma sparit,
E pin kafёn nё Athinё…
N’Beograd rrin n’tavolinё…
Tuj pi Xhin e tuj pa sinjora…
Kah i pёrdredhin njato tul-holla,
Kah ja u ban mezet, vetё “Nikolla”…
Kur n’Kosovё po derdhej gjaku,
E kur po i lidhej qafet laku,
Ekzistencёs sё Shqiptarve…
Kur u dogj gjithçka n’mes flakve…!

****************

Por moj Zanё po due me t’thanё,
Veç, mos ma merr shumё pёr mёrzi,
Pse po kjaj sot derte me ty…
Se qe besa, tash, sa mot-mot,
Tё kam lyp se ku me tё gjet,
Por unё larg sot kam qellue,
Edhe bjeshkve, kaher skam dalё,
Se aq kam mall pёr me tё pa,
Pёr me qesh e pёr me kja…
E me ti pa tё bukurit sy…
Atё fytyrё, oh, moj Hyjni…
Ndoshta dorёn kishe me ma dhanё,
Me ta puthё nji herё moj Zanё…
E te gjujt tu, ndoshta kishe me m’lanё,
Pёr me u ul e me u rrёfye…
Pёr çka jetёs pashё me sy…
Ndoshta keq dhe pa arsy…!

Ndoshta ftyra, tuj mё ndigjue…
Ndonjёherё ka me tё ndrrue…
Pёr çka mallesh ta diftoj…
Pёr çka ndoshta dhe e teproj…
E kur unё tё shoh nё sy …
Se mё vrahesh nё merzi…
Pёr ndonjё t’keq, qё ma ndigjon,
Njaty zёmra mё pikon…
Edhe lotin ke me ma pa…
Kur te kamёt ka me tё ra…
Pra nuk due me tё lendue…
Vrafsha vehtёn ti tuj mё pa…
Nё e thaça ndoj fjalё me t’keq…
As pёr Turk, as grek as shkja…
As pёr ata qё m’duken si dreq…
Nё ato fronet e Shqypёnisё,
Ku bajnё punёt e Greqisё…
Tё Greqisё e tё Sllavisё…
Tuj i ba njerzit me dek unit,
Me ju dhimt gurit e drunit,
Tuj ja u shtyp lirinё nё bark,
E tuj ja u marr fyrmёn ka pak…!

**********************

Por prap shpersa m’ban me besue,
Se unё ty s’kam me t’idhnue…
Me kto fjalё tё shpirtit tim,
Qё gjithё motёsh lypin ç’frim…

Po kuj ti thom ma par se ty ?
O ti puthsha vetull e sy,
Veç me rrezen e shikimit…
Siç ti puth ty ajo rrezja e Diellit,
Se unё “vocrrak” thonё, kam qёllue…
E nuk mundёm me tu afrue…
Pёrtej rrezes, ku ti shkon jetёn…
Nё ato vёnde e ato lendina…
Ku m’rrin ti o moj e mira…!

***************

Por, prap diçka s’mund t’rri pa t’thanё,
Se pёr kah shndrisin Diell e Hanё,
Si n’ketё botё e mё tjeter anё,
Unё nuk gjej jo tjetёr fjalё…
Veç po thom me shpirt e mall,
Se unё, ty due me tu fal !
Prandaj ty t` fali besimin,
Siç na e fali Zoti Diellin,
Siç na e dha jetёn me jetue,
Njashtu pra, a je tuj m’ndigjue?
Pra tё falem o mori Zanё !
Me gjith shpirt edhe kto fjalё,
Der’ sa fryma mue ka me mu ndalё!

**********************

Eh, kur t’mё ndali kjo frymё hyjnore,
Deh mori Zanё, ty t’kjosha « Nore » !
Pёr me u ndalё e i her me u kthye,
Me mi lshue tё bukurit sy,
Prej atje ku ti mё rri,
Edhe ndoshta dikuj me i thanё,
Per mё ardhё e pёr me mё kja…
Dy tri fjale e jo shumё za…
Veç me thanё, se njaj farё “Frymorit”,
I shkoj jeta pёr quk tё zorit…
Jo pёr buk as pёr pasuni…
Se nuk pat kёnё hobby e tij,
Por njajt shpirtin e pat si çudi,
Se iu dha me ambelsi…
Veç pёr fjalёt nё dashni,
Se pat ra n’dashni me Zana,
Dhe prej s’largut u pat drejtue,
Me shumё fjalё e me shumё malle,
Sa ja u ndali shpesh kangё e valle…
Fjalt e tij pёr me i ndigjue,
Pёr ç’ka shekujsh kje gatrrue,
Luft e zjarm kunder Shqiptarve,
Gjak e gjam prej dhunёs barbarve…!

***************

Le tё thonё pra ajo vjatore…
Mori Zanё tё kam ra “Nore”!
Le t’mi kjajnё dertet e mija,
Se si zёmra mё pat gufue,
Pёr me shkrue e me kёndue,
Me u ndigjue deri n’kup te qiellit,
Krejt lavdite e njati tё mirit,
Krejt lavditё e Shqiptarisё,
Qysh nё kohet e Ilirisё,
E deri m’sot po due me thanё,
Asnja mangut mos me e lanё…!

Por me ja u thanё edhe tradhtarve,
Kriminelve edhe barbarve,
Mirё e mirё, me ja u kujtue,
Edhe atyne qё u dhanё jetё…
Diktatorve nё pushtet...
Nё Shqypni atje n’Tiranё,
Kur gjith kombi kishte gjamё,
Do kasneca, kalemxhi…
Si po i thonё vetit “gjini”,
Shkruen mashtrime e servilizma,
Tuj ja lan popullit nё fyt…
Tuj i shtyp e vrit e myt…
Pёr nji fjalё a njё shikim,
Vrap nё burg e pushkatim…

Ata, Fishtёn e patёn çvarrosun,
Raksionar, seç na e tiposen,
Edhe eshtnat n’Kir ja hodhёn,
Veç se Zoti ja pshtoj dorёn,
Njat tё djathtёn e bekue,
Qё historinё vetё e pat shkrue…

E ata, kalemxhi servila,
Qё sot po lehin ne intervista,
Nёpёr botё e gjithkah janё…
E shqiptarёt « tё çmёndun »i thrrasin,
Se pёr lirinё sot po bёrtasin!

Jo, po don ata servila t’botёs…
Me ja mbush mёndjen Europёs,
"Se shqiptaret faje po kane",
E po shajnё e akuzojnё…
Gjith shqiptarёt qё luftojnё,
Pёr liri e demokraci,
E tё drejta nё gjytetni…

Nuk po u bahet vonё aspak,
As pse lahen vllaznit nё gjak…
Veç po kqyrin se ku me u ul…
Me ndёj strukun porsi pulё,
Kalemxhijt servil te Enverit…
Edhe krenёt atje n’Tiranё…
Qё po vjedhin e po hanё,
Pasunitё e gjithcka po zanё…!

*********************

Pra moj Zanё, o Yll e Hanё,
A i nigijon dertet e mija…
Se edhe lodhё tё kam, po drue…
Por, me mё falё, moj kjosh bekue!
Ti qё fal vetёm dashni…
Falma mue, pra kёtё mёrzi !
Pёr kto derte e pёr kto fjalё…
Qё po mё zjejnё si det me valё…
Mrёna Shpirtit, pra, mё ka pushtue,
Gjith ky mall me fol me ty…
E me ti pa tё bukurit sy!
Veç nё ty e kam besimin,
Ty, qё rrezja ta puth synin,
Nё, ma t’parёn rreze tё diellit,
Kur mallnueshem, ti, mi shkon qiellit.
Pra kah tё sillesh kah Shqypnija,
Mi mbaj nё mёndje kto fjalёt e mija,
E m’ua thuej burrave e grave,
Edhe rinisё t’bukur shqiptare…
Thueju pra prej “Zanit tё Zёmrёs”,
Prej ktij zani qё del sё largu…
Ku m’flet shpirti e mё flet vargu,

Merrni pra shpirt e arsye…
Edhe fjalёn e vёrtetё,
Pёr tё njoftё e me dallue,
Midis tё mirve, me nda tё ligёn,
Me u lidh me fisnikri…
Pёr njerzi e pёr shqiptari,
E me dal prej servilizmash,
Duertrokitjesh nёpёr salla,
Pёr me vu huj nё kolltuk…
Maskarej apo hajdut…
Pra me dijtё e me gjykue,
Pёr me vu nё krye tё vёndit
Ata burra e ato gra,
Qё prej zotit janё krijue
Pёr me pas shpirt e njerzi,
Pёr çdo grue plak e fmijё…
Pёr çdo fasht, qytet e shpi…
Shqiptarisё me i dhanё gjallni!

*****************

Tash moj Zanё unё jam tuj dalё,
Prej ktij vargut, nga kto fjalё,
Veç, pashё njat Zot qё na ka krijue,
Kah do t’shkojsh mos me m’harrue!
Se kjo shpres qё kam nё ty,
Mё mban gjallё, e mё shkon mёrzi,
Mё ban trim e mё ban bujar,
Ma ndez zёmren porsi zjarr,
Mё jep shpirt, frymё edhe shpresё,
Sa thom: Kurr s’mё len tё vdes!

Se, njё shpresё me u pa me ty…
Mё rrin nё mёndje e mё rrin nё sy,
Kah do shkoj, nё udhёt e mija…
Nё çdo rreze e bukuri…
M’ban sikur, po tё shoh ty…
Pra, ti je, nё shpirtin tim,
Si njё fllad qё mё jep freskinё,
Si njё mall qё mё mban gjallё…
Je si prekja gjithё magji…
Si butsia e fjalёs shpirtnore…
Qё m’merr grykё e mё mban pёr dore.
O vallzofsh moj Zanё ndёr shekuj,
Nёpёr bjeshk e ndёr lendina,
Edhe bukur ty tё shkoftё moti,
E unё tё paça o moj lum e mira!

Esse nga Ndue Dedaj

Kënga ka shpalosur vdekje nga më të çuditshmet, epike, legjendare, monumentale; nusja që murohet (vetëflijohet) në kala, ura; zanat, që i ngrijnë krushqit e i kthejnë në cungje; vdekja e dhëndërit nga shkelmi i kalit ditën e dasmës, le pastaj vdekjet nga luftërat, epidemitë shfarosëse, ku prapë ka mbetur gjallë vetëm një grua shtatzanë, nga është ringjallur përsëri fisi i shuar. Vdekja kryesisht të pazakonta, gjithnjë me një fill apo element tragjik të evidentuar. Por dhe vdekje të paralajmëruara, te pritshme, si ato për gjakmarrje. Ka vdekur një njeri, por kanë vdekur dhe disa njëherësh, siç ka “vdekur” (në gojëdhënë) dhe një fis apo fshati i tërë. Ky është “bilanci” i baladave tona. Por vdekja e Nusës së vdekur të kësaj esseje është tjetër nga ato. Kënga kushtuar saj na paralajmëron se ka ndodhur ajo që “Qaf s’ka tjanun kurr në këtë dhe”.

Cila është, pra kjo vdekje, që nuk ka ndodhur më parë, asnjëhëre? Ku ka ndodhur, kur, në ç’rrethana? Eshtë e vertetë apo legjendë?

Trualli ku u ngjiz balada. Gjeografia e tragjikes
Balada është realiste, fakti real. Zezona ka ndodhur jo dikur larg në mugujt e shekujve, por pasi kanë kaluar dy dhjetëvjeçarë të këtij shekulli (XX), pikërisht në vitin 1924, në lagjen Shtuf të Kaçinarit të Mirditës. Për Shtufin gojëdhëna thotë se “qe më të dalmit fare”, nga një epidemi, dhe ringjallja e fisit ndodhi vetëm pse një grua me barrë në bark, në kohën e kataklizmës, kishte qëlluar tek prindërit e saj... dhe ajo kishte lindur djalë! Një fshat që kishte rilindur nga barku i një gruaje. Sgurisht një mrekulli folklorike më vete. Unikale dhe kjo. Ndoshta Dila e Nikollë Gjok Brungës, burrë i përmendur i maleve dhe i Kanunit, do ta kishte dëgjuar gojëdhënën për fshatin e saj. Ishte një vajzë e urtë mirditore, 17 apo 18 vjeçe, që do të martohej atë verë, në Livadhëz të Oroshit. Tregon plaku i Mnelës Llesh Marka Lleshi 81 vjeç, i cili kishte marrë pjesë vetë në atë dasëm, ndonëse i vogel:

Nusja do të martohej te Nikoll Gjin Gjoka. Krushk i parë ishte Prend Ndue Koka, i përmendun i bajrakut të Oroshit, krahas Çup Kol Skanës. E ama e cucës (nuses), Cena, mendoi se cuca-nuse asht t’u ba “sutzën” (ritin e të qarit), megjithëse kishte qenë e sëmurë ato ditë, por nuk kishte qenë ashtu. Në kullë flisnin peshëm. Pala e nuses ngulte këmbë se ajo nuk mund të dilte nuse atë ditë, ashtu e sëmurë rëndë, kurse krushqit (pala e mikut) ngulte në të vetën “se nuk dalim gjallë prej këndej pa nuse.” Sherrin (dilemën) e zgjidhi i ati i Dilës, i cili tha: “Nuk mund t’i ndalet nusja mikut.” Kishte parasysh kanunin, që në paragrafin 44 sanksiononte prerë “Krushqit e marrin nusen me qenë tu dekë.” Dhe kështu Nusja do të vihej përudhë, për në shtëpinë e dhëndërit të ri, disa male përtej, por jo sa në legjëndë “plot nëntë male a nëntë zalle”, madje do të kapërcehej vetem një zall, ai i Kalorit, nëse do të arrinte ta kapëcente dhe atë e gjallë. Gjithnjë duke udhëtuar mbi Kalin e Vdekjes, që ishte krejt një kalë i zakonshëm. Do të përshkoheshin leqe, monopate, qafa, gryka, ura, tempuj të shenjtë, një reliev i ashpër, shkëmbor, një dekor gri, në sfond bjeshkët e epërme të Kaçinarit.

Balada e nuses së vdekur
Rrefimtari ynë i moshuar dëshmon: “Krushqit u nisën heret. Thanë: “Në qoftë se nusja na vdes (ishin të vetëdijshëm për gjëmën, por të pafuqishëm ta ndalonin) pa shkue të kisha e Shëngjergjit (Gjunalë), do të kthejmë e ta varrosim në fshatin e vet. Në të kundërt do të varroset në fshatin ku do të nusëronte”. Kjo qe marrëveshja e parë. Por pa shkue të kryqja e Gjakonit në Shëngjergj, Dila-nuse, gjysmë e gjallë gjysmë vdekur, gjeti forcë dhe iu drejtua krushkut të parë: “N’oret tane Preng Ndue Koka.” Kjo do të thoshte se ajo nuk mund të qendronte më mbi kalë. E qetësuan më fjalë, i freskuan ballin, që i digjej nga të nxehtit, por nuk u ndalën. “Zbritën Pallënës së Kalorit, nusja e hipur mbi kalë, nën duvakun mbytës e ata krushqit, më këmbë. Shtëpia e Pal Ndocit dhe pak metra më poshtë Zalli i Kalorit. Nusja sapo kishte dhënë shpirt. E bekoi Mrika, krushka që e shoqëronte, duke i bërë kryq me qiri. Mrika ishte e motra e Dom Prend Brungës, i afërt i Nuses…”

Tani fillonte udhëtimi më tragjik i bërë ndonjëherë. Një karvan krushqish, që ngjitej tërmales së Livadhezit me një nuse të vdekur në shalë të kalit. Dhe jo pak, por plot dy orë ashtu. Ishte kapëcyer legjenda dhe gjithçka. Ata njerëz, që deri dje kishin qenë pa andralla kësisoj, krejt të zakonshëm nëpër punët e tyre të bujqësisë në katund, befas ishin kthyer në përsonazhe të çuditshem të një drame të paimagjinushme, që as mund ta kishin përfytyruar. Ata tashmë nuk i besonin as vetes, hapave që hidhnin, këngëve. Kush i kishte nisur nëpër atë shkreti dhe ku po shkonin ashtu pa krye? Kujtonin fatin e krushqve të vrarë, po ajo s’kishte qenë asgjë para gjendjes së tyre. Shumica ishin burra të moshuar dhe kishin fëmijë, mbi atë kalë përfytyronin vajzat e tyre, që mund të kishin dasëm pas një jave a pas një muaj. Jo, ata nuk ishin të zotët ta ndalnin as fatin e zi të vajzave të tyre, nëse ai ishte i parathënë. Mund të shqiptonin vetëm se “kështu paska qenë shkrue.”

“Ndaleni kangën, kthejeni në vaje…”
Kush qe ai që dha këtë urdhër të papritur? A mund të urdhërohet një dasëm të kthehet në mort? Ç’po ngjiste në Livadhëz të Oroshit atë ditë? Mos ishte çmendur ajo, që i printe korit të grave? Por kishte qenë “sihariqi”, ai që kishte komunikuar të pabesueshmen-vdekjen e nusës në rrugë, ai sihariq që zakonisht krushqit e dërgonin sipas zakonit për të njoftuar ardhjen e tyre të gëzueshme. Sakaq u shfaqen siluetat e krushqeve kryeulur. Prena e Çup Prengës nga Kalori ia mori e para këngavajit; nusja prapë ishte nuse dhe në vdekje, siç kishte qenë në jetë. Kënga ishte fine, humane e ndjerë, ndryshe nga zakoni që kishte qenë i pamëshirshëm. Njëherë kënga kishte qenë djepi i Dilës, tash po bëhej dhe varri i saj. Sigurisht dekori tani ishte krejt i zi, dhe simboli i tij ishte padyshim “duvaku i zi”, që kishte zevendësuar të kuqin, që nga ai çast fatal pa mbërritur në Zall të Kalorit.

“…Dasma u kthye në mort dhe dasmorët në mortaxhinj. Të nesërmen e kanë varrosur te Kisha e Shmetrit në Bukmirë. Ka ardhur dhe Dom Prend Brunga e ka salikue vorrin. Erdhën dhe njerëzit e shtëpisë së saj. I ati deshi që të futej në dhe “nuse” me sringla, xhup, kryq, i “vjehrri” jo . Por ditën fitoi urdhëri i heshtur i të jatit, natën thuhet se nusja nuk do të mund t’i shpëtonte një fati dhe më te keq… (Zhvarroset nga vjehërria për ta rivarrosur pa teshat e nusërisë!) Kjo si për ta bërë me një përmasë legjendare.

Balada e nuses së vdekur

Përsëri rreshta për “gjeografinë” e tragjikes
“Cucën vashë”, siç do ta cilësonte më vonë balada, nuk do ta ketë qetësuar atë natë as shushurima e ëmbël e përroit, që rridhte përvajshëm aty ndanë shtëpisë së saj. Dita e nesërme, që ishte ditëdasma e saj, i vinte turbull parasysh, ndoshte dhe si një ditëvdekje. Mëngjesi, që e kishte bërë nuse, do ta përcillte me disa “vaje” të pazakonta, pra, po qahej (ishte zakoni) dhe pse ajo po bëhej nuse. Sigurisht burrat në kullë këndonin kur martohej vajza (në rastin e saj nuk do të shkonte çiftelia në sofër dorë më dorë sa të ngjiste diku, tek ndonjëri që ia thoshte “grykëhollës” me dy tela.) Ishte vajzë e padalë nga katundi i saj, kështu që nuk do te njihte mirë dhe viset e afërme. Ajo do të ngjitej mes krushqve të panjohur termales thikë të Shkallës se Keqe, që të nxirrte paksa nën Shterë, ndërsa motivet e pazakonta do të ishin në “përtej” udhë. Eshtë falur ngrykaz me njerëzit e shtëpisë, pa mundur të hedhë sytë nga babazoti i moçëm, Rrapi në qendër të Kaçinarit, ku ishte dhe kisha me varret, as nga Ura Nredi. Një forcë mbinjerëzore e ka mbajtur shtatin e saj drejt në këmbë, pastaj mbi shpinën e kalit, pa u rrëzuar si një shtatore e bardhë në këmbët e tij. Ajo e dinte se do të vinte një çast që do të rrëzohej përdhe (si një kauzë pa adresë), por le ta shtynte sa më shumë atë. Kushedi ç’ka menduar vetimthi asaj copë udhe kaluar mbi Kalin e Vdekjes. Përrallat e fëmijërisë tashmë nuk ishin krejt përralla, as gojëdhanat. Aty poshtë ishte Laku i Kuq (në Qafë-Shpardh). Po përse i kuq? Nga gjaku i një nuseje. Kishte qenë dimër larg. Nusja kishte dalë mes suferinës, kishte mbledhur drutë dhe ishte nisur për në shtëpi, por i kishte rrëshqitur këmba e kishte shkarë në humnerë megjithë barrën e druve në kurriz. Laku ishte skuqur nga gjaku i saj dhe më vonë qe thirrur “Laku i Kuq”. Kishte mbetur si një monument i atij rasti tragjik. Erërat e largëta të Munellës, që kryqëzoheshin aty me simotrat e tyre të bjëshkeve të tjera kanë vënë kujen për një çast, sepse në atë vetmi nuk kishte gra për vaje... Ashtu erërat, që kishin dhe një qafë të tyre (Qafë-Erzën) kishin qenë vajtojcat e para dhe të Nuses së Gurit të Nuses (Fan) e të nuseve të tjera të legjendave.

Nusja ka vazhduar udhën, por flijimi ka qenë ndoshta kryemotivi i asaj dite. Nuk e kuptonte se pse duhej që të flijohej njeriu ashtu? Përse kishte aq shumë flijime? Qafë-Vorrëz (përsëri aty) gojëdhana thoshte se qenë vrarë mes tyre dy lagje krushq, nga që nuk kishin pranuar t’i lëshonin rrugën njëra-tjetrës. Kanë mbetur si degë të thara lisi vetem dy nuset qyqe te shkreta. Ndoshta ishin 22, ndoshta 26 varre në atë qafë, pasi krushqit shkonin 11 a 13. E pra nuk dihej koha e lëgjëndës, më e vonë së koha e zanave, sigurisht. Asnjë sherr nuk kishin bërë në atë gjysmëbjeshkë e gjysmëvrri ata burra, që të dilnin zanat e trazuara e t’i kthenin në gurë ata, e kuajt e tyre në cungje. Të kishin qenë punëtorë gurorje ato dy lagje burra nuk do te kishte ndodhur asgjë, por tragjedia kishte ndodhur, pikërisht, për faktin se atë ditë nuk kishin qenë njerëz të zakonshëm, por krushq...

Pak pa mbërritur në Zall të Kalorit ka besuar se nuk do të vdiste pa freskuar ballin me ujë të ftohtë, e ka dëshiruar fort mbërritjen sa më parë në breg, por nuk ka qenë e thënë. Ato njëqind metra befas i janë bërë një mijë... Nuk ka patur forcë të ulej nga kali, duke shpërfillur atë udhëtim cermonial pa fund, të flakte duvakun e rëndë dhe stringlat e të vraponte për një çast si në fëmijërinë e saj krejt e lirë dhe e shpenguar. Ndoshta ashtu, do të kishte mundur t’i shpëtonte vdekjes, pasi fëmijërija mund të ruante ende një magji të rrallë, që njeriu e humbiste në moshë të madhe. Duhej të ktheheshe prapa teje me një fuqi hynore që të mund t’a zije atë magji. Por i gjithi ky ndoshta ishte thjesht një iluzion... Duke u ulur Kodrës Short e ka vështruar rrjedhjen e kaltër të lumit, por dhe rrugën që vinte nga Shkodra për në Orosh. Njëri nga krushqit ka treguar serish një nga ato baladat për Qafat e Vorreve, kësaj here në Fregën. Sikur e sillte lumi frushullimën e legjendave... Kështu ka ardhur çasti kur ajo nuk ka menduar më dhe ata nuk kanë folur. Dita ishte thyer në mes si të ishte lis e ta kishin gjuajtur rrufetë papritur.

Balada e nuses së vdekur
Kënga e Cucës Vashë, një nga motërzimet e baladës
Ngjarja e ndodhur ka bërë bujë të madhe. Rapsodët kudo kanë shpejtuar të skicojnë relievin e ngjarjes. Arkitektura e tragjikës është ndërtuar thjesht në vargjet. Eshtë shkruar e kënduar një baladë e thekur. Rapsodët sikur janë vënë në garë. Thuhet se të parin variant të “Këngës së Nusës së Vdekur në Udhë” e ka shkruar prifti dijetar dhe poet Dom Prend Suli, mik i priftit të Brungës. Por dhe ai ka nënshkruar “Populli”. Pas disa vjetësh kënga është kënduar gjer në 4 variante në një shtrat kohor prej mëse 70 vjetësh, në një gjeografi që rrok të paktën krejt Mirditën e vjetër e vendet me mirditas të ramë në Shkodër, Lezhë etj. Eshtë dëgjuar në Kaçinar, Orosh, Kthellë, Gojan, Gomsiqe, qindra kilometera larg.

Në vitet 80 një bard i folklorit të ri (Ndue Lleshi) nga Kaçinari e ka përpunuar këngën dhe dy nuse nga këto anë e kanë kënduar me madhështi në Festivalin e Gjirokastrës në vitin 1988. Dhe më pas nuk ka pushuar balada. Një grup folklorik i Lezhës ka ngritur tani në skenë një nga variantet e hershme të baladës, dhe tash ajo është kënduar dhe përtej kufijve, në Kosovë, Gjermani, Ulqin etj. Po mbushet shekulli e balada e Nuses së Vdekur nuk ka shterruar. Përherë në një shtrat të ri, ku është dhe ai i vjeteri. E ka kënduar gjyshi në vitet ‘30, i biri në vitet ’60 dhe nipi në vitet ’90. Zakonisht e kanë kënduar vajza dhe gra. Balada pra është duke “ecur” për tu bërë njëshekullore. Sigurisht është interesant ky fakt, në kohët moderne, kur folklori shpesh ndjehet si i braktisur...

Mësuesi dhe folkloristi Gjergj Shabani në rubriken “Prej folklores se Mirditës” të revistës “Kumbona e së Diellës”, të marsit 1943, boton një variant të baladës nën titullin “Kenka e cucës vashë” me shënimin “Ndodhje e vjetit 1924”, por që nuk duhet të jetë varianti më i mirë artistikisht. Sidoqoftë mbledhësi i saj ka meritë, pasi ka lënë të botuar një relike të rrallë folklorike, që prej 60 e ca vjetësh. Ai nuk na thotë se ku e ka mbledhur, nga kush e hollësira të tjera, çka tani do te ishin me interes. Të gjitha motërzimet e kesaj balade nisin me vargun “ I tan Shtufi ashtë mbledh në kuvend.” Edhe kënga e mbledhur nga Shabani nis: “Na u mblodh Shtufi, bajn kuven.” Vargu i dytë vazhdon me qortimin e vetvetes “si me ba këte punë pa mend.”

“Thue se viti s’kish tjetër ditë”?!
“Na erdhën krushqit natën e Sh’Mris/Fli po i çoishin Perendisë...”, vazhdon kronika e dhimbshme. Pastaj protesta kanunore e tyre: “E duam cucen në ditë të caktueme/ Asht bi rodi, s’asht e lshueme!” Po vajza ndërkohë në kthinën e saj i lutej të atit me lotët që i rridhnin “parë e parë”, duke i thënë se shtati i saj ishte bërë si qiriri në “atë lumterë” (shandan). Burrat e fisit ishin “vra” në fytyrë por nuk mund të vendosnin asgjë pa fjalën e të zotit të shtëpisë. Po të urdhëronte ai do të bëhej luftë”. Por “lalë Nikolli” lëshon fjalët “Gja me zort krushkut s’i nalet”... duke nënkuptuar se mes tyre si fis dhe miqve do të mbretëronte paqja. “Po i përcjellim pa farë fjalët.” Poeti popullor vazhdon me përshkrimin e gjendjes së nuses tek ngrihej nga shtrati për të kërcyer mbi kalin e nuserisë:

“Më kamë s’qendroite, i dridhej shtati”
...
“Vesh e mbath për bukuri
Ja dha zoti një hijeshi
Xhup e strengla e xhurdi pushi
Vathë e pare sa kërkushi...
E shtrëngoinë, i venë duvakun,
sa memze e kcejka pragun.
Kur ka dalë Dila prej shpis
Lamtumirë i thotë shoqnis.
Kur u fal me rob e shokë:
“ma nuk shihna na në këtë tokë...”

Dhe krushqit u nisën, duke lënë pas vajin e brimën që kishin marrë fëmijët... “A thue s’kishte viti tjetër ditë” duhet të ketë qenë vargu i parë qortues i grave tek po përcillnin nusen, “nji lule të re.” Por dhe mallkimi i pashprehur për diçka të papërcaktuar që kishte “urdhëruar” fatin tragjik të bijës së tyre. Më pas ky varg famoz do të ishte pjesë e çdo këngë për nusen, pasi Nusja e Shtufit ka tashmë një “antologji” të sajin.

“Sa shum’ krushku shkoka Zallit”
Ata ishin 11 a 13 krushq, por poeti, në stilin e baladave legjendare, i zmadhon me qëllim përmasat brenda hapsirës së të madhërishmes.

“Sa shumë krushku shkoka zallit,
Nusja fshinte gjersën e ballit
Nuk janë gjersë që vijnë prej së xeti...”

Pikërisht në këtë ecje te hutuar, Nusja thërret:

“Ndalu i hërë ti krushku i parë!”

Nuk ka ndodhur ndonjëherë më parë që nusja të flasë me krushqit, aq më tepër të urdhërojë të parin e tyre. Ajo kërkon që ai t’i “degjojë një fjalë”:

“Dhanrrit gjall s’ia shkel oborrin
Në lterë të Shën Metrit e due vorrin!”

Krushku i parë e ka pritur gjatë gjithë rrugës këtë “fjalë” amanet, por tani nuk u ka besuar veshëve. Ka shpresuar se mos ajo “histori” do të mbyllej disi në paqe e jo ashtu. Por tashmë nusja, që i ka “ardh shpirti me dalë” nuk e pushon ligjërimin, duke dhënë amanete, të paktën vdekjen ta kishte të “bukur”, nga që jetën nuk e pati të tillë.

“Prap po flet e mjera vashë”
Lalë më ban kryq se jam tuj dekë
E të mos dhemet deka eme,
M’i len strenglat pa m’i hjekë,
se unë do të jes për emën të motit...”

Pas kësaj gjithçka ka marrë fund tragjikisht. Vdekja e kobshme nuk është ndalur dot nga ata burra të sertë.

…Karvani i krushqve ka ecur e ecur, udhë pa fund. Vetëm zogj vajtimtarë që ikin e vijnë furishëm. Ata krushq, në të vërtetë, tashmë po ngjiteshin, por u ngjante se po fundoseshin e fundoseshin thellë e më thellë, në një si gropë, që u përhihej si një varr i stërmadh. Deri pak më parë shtatorja e bardhë që tash qëndronte mbi vigj ishte një krijesë e gjallë si ata. Sigurisht shumë gjëra i kishin shkuar asaj nëpër mend ato ditë. Zhaurima e dasmës, nata e parë e martesës, veshtrimi disi i papërcaktuar i dhëndërit të ri, pastaj foshnja që do të lindnin, që nuk guxonte ta ledhatonte. “Paç fat, bija ime”, dukej se kishte shqiptuar ajo, pastaj i kishte ardhur për të qeshur me atë fjalë që i kishtë shqiptuar si pavetëdije. Kur kishte hipur mbi kalë, ai i qe dukur një kalë fluturues, që nuk shkonte për tokë, por që shpejtonte të fshihej mes reve. Ka psherëtirë thellë dhe ka dashur të pështyjë neverinë; nga pamundësia për të pështyrë përtokë, ka “stërpikur” me pshërëtimën e saj kurrizin e djersitur të kalit, shamitë e mëndafshta, tepër të shtrejta të blera ndo në Pazar të Shkodrës, e ndo në atë të Gjakovës…

Në fillim karvani i krushqëve të saj kishte qenë gjysmë i dehur, gjysmë i qeshur, gysmë i trishtuar, thjeshtë nga misioni i asaj dite, i të qënit krushq. Më pas krushqit kanë harruar të qeshin, të flisnin, fjalët iu ishin lidhur fort pas kockës së gjuhës. Pushkët në krah e në brez nuk i ndienin, e shumta si një mish i huaj, ku i stërgjatur pakuptim. Ç’kishin gjanëm ato armë kur nuk mund të vrisnin vdekjen e një vashe nuse? Ç’kuptim kishte më tej burrëria, nderi, trimëria? Kështu mes përsiatjesh kanë mbërritur tek Guri i Nuses nga vështrohet kulla që i kishte nisur krushqit një natë më parë.

“Lajmi korb qenka tuj ardhë
Dekun nusja n’kalë të bardhë...”

Lajmi i “sihariqit” ishte i zi si korbi. Të parin atë e nuhati gjyshja e dhëndrrit, nënë Prena, që urdhëroi kthimin e dasmës në mort:

“Ndalnje kangën, kthejeni në vaj”!

Kishte ndodhur në Mirditë, ajo që nuk qe dëgjuar kurrë mbi dhe, vdekja e nuses ditën e dasmës së saj.

“Në mort kthehet dasma e nuses së re
Qaf s’ka kurrë në këtë dhe.”

Kronikat e kuvendit në oda, a në hijen e Lisave të Shpalit, në rrugët e Shkodrës a Gjakovës, mes princëve e konsujve të huaj, udhëtarëve nga Europa që vinin me laps në dorë të shkruanin “gjëmat” dhe burrënitë e maleve, nuk kanë reshtur për disa kohë. Pikërisht, për atë që kishte ndodhur ajo e padëshiruara, e panjohura, unikalja. Lajmi pra, nuk kishte mbaruar atë ditë në shtëpinë e dhëndrrit, por fill kishte shpejtuar të trondiste malet, kullat, kreshtat, njerëzit, që të habitur pyesnin: “Çfarë? Ka ndodhur, çfarë nuk ka ndodhur kurrë mbi dhe? Po si? Po pse? Po ku?

Ishte viti 1924...
Në Qafë-Vorrëz të Kaçinarit gjenden Gurët Rreshet, si një karvan krushqish të ngrirë... a të vrarë, në krye dallohet Guri – Krushk pak më i madh, pastaj të tjerët ashtu si i ka zënë afshi i zanave a “pushka” a stuhia e papritur e dimrit. Nusja mbi Kalin e Vdekjes ndoshta i ka parë ata gurë – varre, ata gurë – krushq, apo thjesht gurë – gurë, pa u përpjekur të gjejë aty simbolikën e tragjikes, që në rastin e tyre mund të ishte thjesht një përqasje formale...

Varianti i baladës së mbledhur e botuar nga Gj. Shabani ka 63 vargje dhe të tjerët afesisht kaq. Asnjeri prej tyre në librin e folklorit. Si eshte e mundur? Dhe pse ajo eshte unikale?!...

1992 – 1996

Gjergj Elez Alia

--------------------------------------------------------------------------------

Trim mbi trima kishte qënë gjithmonë Gjergj Elez Alia. Vjetë e vjet ai i kishte dal zot truallit të të parëve, ia kish mbrojtur nderin .Kish luftuar me topuz e shpatë kundër armiqve të derdhur këtej nga deti e nga toka për të shkelur vendin, për t'a dhunuar e zhveshur. Dhe të gjithë këta armiq Gjergj Elez Alia i kish shtrirë përtokë pa frymë. Por në luftrat e shumta me dhunonjës të shumtë trimi ynë kishte marrë nëntë plagë në shtat dhe tani kishte nëntë vjet që dergjej në kullë. Atë e kishin harruar të gjithë dhe e kishin lënë në dorë të fatit. Nuk e kishte harruar vetëm e motra që i rrinte ditë e natë mbi krye. I lante plagët me ujët e gurrës nëntë vjece, ia shpëlante me lotët e syve të saj, i terte gjakun me flokët e ballit; shtatin ia lidhte me shamitë e nënës, ia hijshonte me petka e moçme të tatës; armët e brezit ia rendiste mbi krye. Sepse kur i shihte armët pranë, bacë Gjergji e ndjente zemrën ende të ngrohtë, i ngjallej një fill shprese. Ai i duronte si burrë dhembjet e plagëve kur i ndërronte motra shtatin.Vetëm një dhembje nuk e duronte dot Gjergji. Dhembjen për motrën e dashur të varrosur së gjalli pranë tij, në kullën e lartë, që t'i mjekonte plagët, të përkujdeseshe për të. Kjo dhembje e shtrinte Gjergjin si të vdekur, pa frymë. E motra e Gjergjit s'kish patur kurë çaste gëzimi. Ndërsa shoqet e saj gëzonin të ritë e tyre, kishin dashuruar, ishin martuar kishin lindur fëmijë, ajo rrinte gjithnjë mbyllur në kullë pranë Gjergjit të sëmurë.

Kështu kaluan të nëntë vjetët. Vitin e nëntë u hap e mori dhenë fjala gjëmëmadhe se kish dalë nga deti një bajloz i zi, trim i fortë e i prapë, më i lig nga gjithë bajlozët e tjerë që kishin shkelur gjer atëherë truallin tonë. Ky bajloz i prapë i kishte hedhur vendit një rreng të rëndë; çdo derë ti jepte një dash të pjekur, çdo vatër ti dërgonte një vashë të njomë Bajlozi vriste ditë për ditë, digjte javë për javë një krahinë. Kishte vrarë aq kreshnikë sa tani askush s' kish zemër t'i dilte përpara e t'i priste hovin, sepse topuzi i tij ishte shumë i rëndë, shpata e tij ishte shumë e mprehtë dhe shigjeta e tij përshkonte tej e tej trupin e kreshnikut. Kështu tërë vendi lëndonte nën thundrën e tij.

Gjergj Elez Alia s'dinte gjë; ai dergjej në shtrat si i vdekur e i pakallur në varr. Askush nuk vinte t'i qante brengën e ti kërkonte ndihmë sepse e dinin se s'kishte forcë as të dilte tek pragu i derës. Kur i erdhi rradha shtëpisë së Gjergjit që t'i jepte Bajlozit haraçin, dashin e pjekur dhe motrën, kjo, motra, qau me lot dhe u ankua dhe nëmi

- O vëlla , po qysh na harroi neve vdekja e s'na mori

Nëna e tata kalben të vdekur nën blir.

Shtati i vëllait kalbet së gjalli brenda në shtëpi.

Shtati i motrës do të bjerë në duart e balozit të zi ...

Pse vallë nuk shëmbet kjo kullë të na zërë brenda të vdekur ?

Pse s'bëhet gërmadhë kjo shtëpia jonë ?

Vdekja është më e ëmbël moj e zeza nënë se sa jeta pa nder.

Atëherë Gjergji u zgjua, shikoi përreth e s'dinte ç'kishte ndodhur. Kish ndjerë që i ishte lagur fytyra dhe kish pandehur se kulla i ishte rrënuar aq shumë sa ia shtinte shiun brenda. Zemra iu bë copë, shikoi motrën; dy vija lotësh ia përshkuan faqet e tretura. Dhe nga pikëllimi mallkoi kullën;

- Hej, u nxifsh moj kulla ime! Të mbuloftë

fund e krye lemashku. Paç banorë brevën e gjarprit!

Si më lëshove ti kaq shpejt pikat e shiut brenda në shtrat ?

Motra ia fshiu me dorë të dredhur lotët e i tha:

- Jo, more vëlla, nuk bie shi përjashta e nuk pikonçatia e kullës.

Ty të kanë lodhur fort plagët e shtatit dhe shkretia,

prandaj s'di ç'flet; sytë e mi pikojnë lot vëlla !

Atëherë Gjergji i shtrëngoi dorën me atë pëllëmbën e thatë, i lëmoi ëmbël fytyrën, e shikoi me ata sytë e mallit dhe i foli me zjarr, si nuk kish folur kurrë:

- Pse qan moj motër ? Pse ma thyen kaq shumë zemrën ?

Shtati im ka nëntë vjet që po kalbet së gjalli.

Në këta nëntë vjet Gjergji yt s'ka pasur kurrë pushim e

ka fërfëlluar gjithnjë si ai gjethi i ahut në faqe të shullërit.

Vallë a s'ke pasur të hash e të pish në këta nëtë vjet ?

A s'të ka mbajtur ty vëllai me të veshur e të mbathur ?

A të ka rënduar ndonjëherë me fjalë ?

Apo tu mërzit vëllai dhe të ka lindur dëshira të martohesh e ta braktisësh ?

Atëherë motra, ia mori dorën, ia vuri mbi ballin e saj dhe iu përgjigj bukur:

- Oh vëlla ! Kaq shumë të paska mërzitur vuajtja që më flet kështu ?

Hyfsha gjallë nën dhè në më shkon mendja për t'u martuar.

të ngrënë e të pirë kam patur mjaft vëlla.

Edhe të veshur e të mbathur kam pasur mjaft,

Kurrë s'më ke rënduar me fjalë si sot.

Unë ty të kam tatë, ty të kam vëlla.

Po sot bacë Gjergji dua të qaj një brengë të madhe.

Si nuk t'u përkëmb vallë shtati në këta nëntë vjet që të dalësh gjer te praku i derës ?

Si nuk u tha motra jote - e thaftë vera !

Po qysh të duroj unë e zeza turpin e ti shkoj bajlozit në derë ?

Kur dëgjoi këto fjalë, bacë Gjergji i harroi të nëtë plagët e shtatit, i harroi të nëtë dhimbjet dhe brofi drejt e më këmbë sikur të mos paskësh lënguar kurrë në shtrat: i hollë, i gjatë, ashtu siç kishte qënë dikur trim mbi trima. I tha së motrës:

- O motër, merr tani gjogun e luftës e zbrit shpejt deri tek nallban vëlami.

I thuaj: " Të dërgon falmeshëndet Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj hekuritë farkuar e thumba trunxhi, se do ti dalë bajlozit në shesh të burrave ".

Po s'desh të ma mbathë gjogun nallban vëlami,

hipi sërish e shko në derë të nallban dashamirit.

Vajza i hipi gjogut, e ngau shpejt, zbriti në qytet e shkoi drejt tek nallban vëllami.

- Puna e mbarë o nallban vëllami !

- Mbarë paç, moj vashë e largët !

- O vëllam, të dërgon falëmeshëndet bacë Gjergji t'ia mbathesh mire gjogun

me patkoj hekuri të farkuar e thumba trungji,

se do t'i dale baljozit në shesh të burrave.

Mirëpo në këta nëntë vjetët, që kur Gjergji ish varrosur së gjalli breda në kullë, nallban vellami e kish harrur fare vëllazërinë e vjetër. Ai nisi t'i flasë së prapthi së motrës së bacë Gjergjit.

- Po të m'i falësh - tha -moj vashë, ata sytë e ballit,

unë do të shpëtoj Gjergjin tënd:

do t'ia mbath mirë gjogun e do t'ia bëj të fluturoje si era.

Motra e Gjergjit ia ktheu me zemërim:

- C'po thua ashtu, o nallban, tu thaftë goja ?

un pandeva se pata ardhur në derë të vëllamit,

po e shoh se paskam rënë në derë të magjypit.

Këta dy sy unë ia kam falur një hërë e përgjithmonë

nënës e tatës që kalben nën dhè,

ia kam falur Gjergjit tim që kalbet me nëntë plagë mbi dhè !

Kaq i tha motra e Gjergjit nallban vëllamit që e kish

harruar vëllazërinë dhe i ra kalit e shkoi te nallban dashamiri.

- O nallban dashamiri - i tha - të dërgon falëmeshëndet

bacë Gjergji, t'ia mbathësh mirë gjogun me patkonj të

farkuar dhe me thumba trungji,

se do të dalë të luftojë me bajlozin e detit.

Nallban dashamiri s'ia bëri fjalën dy po ia mbathi kalin mirë e bukur si për vete.

- I thuaj - tha - falëmeshëndet bacë Gjergjit e daltë faqebardhë në luftë.

- Rrofsh e qofsh o nallban dashamiri !... - ia ktheu vasha.

Mbrëmanet vajza u kthye në shtëpi dhe gjeti Gjergjin tek po priste nën hijen e blirit

: i veshur e mbathur me armët pranë. Ai kishte mposhtur dhimbjen e shtatit për të ruajtur nderin e shtëpisë së vet e të gjithë vendit për hakmarrje.

C'bëri Gjergj Elez Alia ?

Ia dërgoi falëmeshëndet Bajlozit të detit dhe i tha :

- Unë s'kam vashë për ty o bajloz !

Deshtë e vathës nuk i kam majmur për ty.

Kam vetëm një motër në shtëpi po nuk ta jap dot

se s'ka kush të më lidhë plagët e shtatit.

Pra të pres të dalësh në dyluftim në shesh të burrave.

Kur zuri drita të zbardhë majat ata të dy, Gjergji dhe Bajlozi i detit dolën kaluar në fushë të luftës dhe zunë t'a thumbojnë shoqishoqin me fjalë. Bajlozi ish veshur me parzmore të rënda hekuri, kish vënë në kokë përkrenare celiku ish armatosur me

këpucë të rënda dhe shpatë të gjatë dhe kalin e kish ngarkuar me pllaka hekuri. Tundej dheu ku shkelte. Sapo pa Gjergjin të ligur e të tretur, kaluar mbi gjog, bajlozi qeshi me të madhe dhe i thirri :

- Nga varri qenkë ngritur o Gjergj!

Pse më ke nxjerë kot bre burrë në fushë të luftës ?

A nuk e di ti se mua më thonë bajloz deti ?

Unë kam shembur nga kali shumë kreshnikë dhe i kam dërguar në botën tjetër.

Ty do të shemb me gishtin e vogël !

Gjergji ia ktheu bukur :

- Mirë po thua o bajloz të lumtë goja !

Vërtetë unë kam nëntë vjet që kam marrë udhën e varrit

se kam nëntë plagë në shtat, po pa arritur ende në varr

ti më ktheve prapë, sepse ti më ke kërkuar motrën

përpara se të më kërkosh dyluftimin,

ke kërkuar berat përpara se të kërkosh barinë,

unë kam ardhur këtu të tregoj se ç'na thotë kanuni i të parëve tanë;

të mos lëshojmë gjënë para se të lëshojmë armët,

të mos i japim kurrë motrat bajlozit para se të vritemi me shpatë në shesh të luftës.

Bëhu gati bajloz se të ka ardhur dita e fundit. Këtu i thonë Gjergj Elez Alia.

I lëshuan kuajt vrap në fushën e luftës tym më tym . Bajlozi i prapë mori në shenjë i pari dhe hodhi topuzin . Gjogu i Gjergjit përkuli të dy gjunjët dhe u ul. Topuzi i rëndë i bajlozit i fluturoi Gjergjit mbi krye dhe u ngul tutje dymbëdhjetë pash thellë nën lëndinë. Pluhuri u ngrit dymbëdhjetë pash lart. Kur i erdhi rradha Gjergjit e hodhi bukur topuzin e vet dhe e qëlloi bajlozin në shteg të ballit. Bajlozi u përkul dhe u gremis i vdekur. Kur u gremis u tund tërë fusha. Kali mori arratinë . Gjergji nxori menjëherë shpatën e mprehtë dhe ia ndau kryet nga trungu. Kryet ia vari në modhë të shalës. Trungun ia hoqi zvarë për këmbe nëpër fushë përmes ferrash dhe drizash dhe ia hodhi në një përrua. Gjaku i bajlzoit të zi rrodhi nëpër përrua, nxiu gjithë lumin. Tre vjet rresht vendi rreth e qark kundërmoi erë kërme...

Si e vrau bajlzoin e zi , trimi u kthye fitimtar në shtëpi, mblodhi gjithë shokët e u tha : -pa dëgjoni o shokët e mi, falë ju qofshin kullat e mia, falë ju qofshin gjithë paret e mia, falë ju qoftë gjithë malli dhe gjëja ime, amanet motrën e Gjergj Elez Alisë.

Dhe trimi u hodh të përqafonte motërzezën që e priste me gëzim. Të dyve zemrat u pushuan përnjëherësh. Vëlla e motër ranë përdhe të vdekur. Vdekje më e lehtë dhe më e ëmbël s'ish parë kurrë. Shokët vajtuan me gjëmë të madhe, hapën pastaj një varr të gjerë sa t'i nxërë të dy vëlla e motër të përqafuar. Varrin e rrethuan me një muranë të bukur që të mos harrohej kurrë se sa shumë e kishte dashur vëllai motrën dhe motra të vëllanë, të mos harrohej trimi i madh Gjergj Elez Alia, që mbrojti nderin e vet dhe të shtëpisë dhe që shpëtoi vendin nga dhunat e bajlozit të zi. Mbi krye shokët u mbollën atyre të dyve një bli të bukur, atje pushon ngaherë zogu i verës...

Kur nisi të dushkohet mali qyqja qëndroi mbi muranën e varrit të ri se e gjeti blirin të tharë. Fluturoi mbi sarajet e zeza dhe e gjeti tërë kulmin të shëmbur përdhe. Atëherë zuri vend në një dritare dhe i tha me përbetim shtegtarit që shkonte udhës:

- Dëgjo o shtegtar i malit, në qofsh duke kënduar

kur të afrohsh kësaj ane pushoje këngën tënde,

në qofsh duke qarë kur të afrohesh kësaj ane



shtoje dhe më shumë vajin e gjëmën.

Unë kërkova bjeshkë më bjeshkë,

verova verim më verim,

mjerova shtëpi pas shtëpije

por kërkund nuk e pashë një trim si Gjergj Elez Alia.

Të gjitha shkuan e vanë,

Gjergj Elez Alia vdiq, motra e dhembshur vdiq,

kulla e lartë u shemb dhe murana e varrit s'njihet më,

as kulla e dikurshme,

po doli kënga që shkon si një yll drite nëpër shekuj

për të kënduar trimërinë e vëlait dhe dashurinë e motrës,

fismërinë e shpirtit të madh shqiptar

dhe kënga nuk vdes kurrë....

Legjenda e vorrit të Ashikut



Dashuria legjendare që ka arritur deri në ditët tona jo si baladë por si tregim mban titullin “Vorri i Ashikut”. Fabula është e thjeshtë, ajo e dy të rinjve të dashuruar që preferojnë më mirë të vdesin se të braktisin njëri-tjetrin. Ngjarja sipas historianit lokalizohet në një fshat të komunës së Pezës. Me pak fjalë historia është kjo:

“Një djalë i ri punonte si hyzmeqar tek një bojar, i cili kur dikton se ky i dashuronte vajzën e tij e fejon të bijën me një djalë tjetër. Kur hyzmeqari merr vesh se e dashura e tij po martohej i shfaq bojarit dashurinë për të bijën dhe i kërkon dorën e saj. Bojari refuzoi dhe e dëboi hyzmeqarin megjithëse ky e paralajmëroi se ata nuk ndaheshin nga njëri-tjetri edhe sikur të vdisnin. Kur erdhi dita e dasmës dhe krushqit morën nusen, gjatë rrugës u shfaq djali i dashuruar i cili u thotë krushqve: “O krushq të mirë. Nusja që keni në kalë është e dashura ime. Ne i kemi dhënë besën njëri-tjetrit të mos ndahemi kurrë”. Nusja ngre duvakun dhe thotë “O burra trima. Unë nuk jam nusja juaj por e këtij çunit trim. Krushqit mbetën të habitur por nuk u tërhoqën, mbasi zakoni e donte që ta shpinin nusen me doemos në shtëpinë e dhëndrit ku kishte filluar dasma. Por kur krushqit u nisën, djaloshi qëlloi mbi nusen e cila ra e vdekur në tokë. Pastaj djaloshi tha: “Tani na martoni të dyve bashkë këtu dhe i qëlloi vetes”. Krushqiti varrosën të dy bashkë në të njëjtin varr. Dhe në të vërtetë historiani thotë se në një pikë anës rrugës së Kavajës, në afërsi të Ndroqit, ndodhet edhe sot një varr i njohur me emrin Varri i Ashikut (Varri i dashnorit) dhe pranë tij gjendet një rrap shumëshekullor. Por ka edhe variante të tjera të legjendës që ngjan si histori e vërtetë, që lidhen me një gjakmarrje mes dy familjeve që i ndan ato.

Ymer Agë Ulqini

Ymer Agë Ulqini ishte djalë në lule të moshës. Të sotmen u martua të nesërmen i erdhi kartë nga mbreti: "Ti Ymer agë Ulqini të nisesh e të shkosh në luftë se po na sulmon armiku ... "Kjo kartë ishte e zezë, e hidhur se ndante trimin nga vasha. Po Ymer Aga ishte ushtar nuk e bëntë fjalën dysh. U ngrit, shaloi balashin, ngjeshi armët, shkoi u la shëndenë miqve, shokëve, nënës e atit, pastaj vajti e ia tha vashës: Moj vasha ime, mua më dërgon mbreti fjalë të shkoj në luftë e duhet të nisem.
- Merrmë dhe mua me ty Ymer Agë -, i thotë vasha.
- Jo vashë nuk të marr dot, se atje i thonë luftë e lufta është për burrat. Unë dua të më japësh besën se nuk do të martohesh e do më presësh derisa të kthehem.
Më thuaj sa do të më presësh ti mua moj vasha ime ?
- Do të të pres nëntë ditë
- Nëntë ditë janë pak moj vashë, udha ime është e gjatë dhe lufta është e gjatë, se kjo luftë bëhet në dhe të largët. Në më do siç të dua të më presësh nëntë vjet e nëntë ditë. Si të shkojnë të nëntë vjetët e të nëntë ditët e unë të mos kthehem ti vashë martohu e trashëgohu se kështu qënka thënë, atëherë unë s'do të jem gjallë.
Vasha psherëtiu
- Mirë Ymer Agë do të të pres nëtë vjet e nëntë ditë.
Kështu e lidhën fjalën ata të dy. Ai të shkojë në luftë, ajo të presë nëntë vjet e nëntë ditë. Ymer Aga i la shëndenë vashës, i hipi balashit e shkoi me zemër të ngrohtë në luftë. Kali ikte e linte prapa një re pluhuri që ngrihej në udhë. Kalorësi nxitonte të arrinte sa më shpejt në luftë. Trim ishte Ymer Agë Ulqini por armiku ishte i madh e i shumtë. Që në përpjekjen e parë të tij iu turrën mizëri kalorësish
të veshur me hekur. E qarkuan dhe e qëlluan me shpatë, Ymer Aga luftoi si burrë, shtriu përdhe shumë burra, plagosi shumë të tjerë po në luftë e sipër i vranë balashin. Sa ia vranë balashin Ymer Aga luftoi në këmbë gjersa iu thye shpata. E zunë rob e hodhën në burg brenda në kështjellë. Qarkuan nga të katër anët me gurë mure të lartë dhe e mbajtën derë për nder se kishte qënë trim dhe trimi nderohet kudo. Aty në dhe të huaj në burg shkojnë ditët e bëhen javë, shkojnë javët e bëhen muaj, shkojnë muajt e bëhen vjetë. Një dy, tre, më shumë...
Mirëpo Ymer Agë Ulqini e ka zemrën të ngrohtë sepse vasha i ka dhënë fjalën ta presë në shtëpi nëntë vjet e nëntë ditë. Ai ha bukë, pi verë, qesh, ju jep zemër shokëve i bie ciftelisë. Dëgjon bija e mbretit të huaj e çuditet.
C'është ky njeri - thotë - që s'tutet se është burg brenda në burgun e kështjellës.
- Eshtë Ymer Agë Ulqini - i thonë.
- Të fortë e paska zemrën.
- Të fortë e të ngrohtë se është shqiptar, me fjalën e tij e me këngën e tij i forcon e i ngroh edhe të tjerët, shokët. Po në të vërtetë Ymer Aga e ka zemrën të ngrohtë e syrin zjarr. Pret që mbreti i tij të dërgojë shpërlblesë, ose shkëmbesë që ta lirojë. "Domosdo" - thotë Ymer Aga - "mbreti do të dërgojë të më lirojë se unë kam luftuar kaq vjet për të. Ia kam dëgjuar gjithnjë fjalën, ku më ka dërguar kam vajtur, ku ka dashur kam luftuar..."
Po Ymer Aga nuk di se mbretërit i harrojnë njerëzit që u kanë bërë shërbime. Edhe mbreti i tij e ka harruar fare. Atij si bëhet vonë se ka e s'ka Ymer Aga në këtë botë. Se Ymer Agën e pret vasha në shtëpi, se Ymer Aga kalbet në burg. Mbreti bën kokrrën e qejfit në sarajet mëdha buzë detit, ha e pi e ndërron gratë, dërgon të tjerë në luftë që të vriten e të bien rob. Hajde, hajde na shkojnë të nëntë vjetët. Afrohet dita e zezë. Pas nëntë ditësh do të martohet vasha e Ymer Agës, siç e kishin lidhur fjalën bashkë. Atëherë Ymer Agës i ftohet zemra, i shuhet syri, nuk ha më bukë, nuk pi më verë, nuk i bie ciftelisë . Cuditen gjithë shokët e pyesin çka e pse rri i mekur . Ai nuk përgjigjet , qëndron në heshtje kokëvarur i pikëlluar. E bija e mbretit që s'ia dëgjon më këngën pyet njerëzit:
- C'ka Ymer Aga që s'po i ndihet zëri ?
Ymer Aga i thonë - ka ditë që s'po ha e s'po pi, s'po vë gjumë në sy e s'po i bie ciftelisë.
- Ma thërrisni këtu Ymer Agën!
I vete Ymer Aga së bijës së mbretit.
- C'ke ti Ymer agë ? - e pyet e bija e mbretit . Pse s'ha bukë e pse s'pi verë, pse si bie ciftelisë.
Ymer Aga pëshon e ia kthen:
- Nuk ha dot e nuk pi dot, moj bijë e mbretit, as ciftelisë nuk i bie dot. Kam parë një ëndërr të keqe.
- C'ëndër ke parë Ymer Agë?
- Kam parë shtëpinë të nxirë e të shembur, babanë të vdekur e të harruar, nënën gjallë por të verbuar. Edhe kam parë se vasha ime po martohet. Unë veç një natë kam ndenjur martuar me vashën time, të nesërmen më erdhi kartë të nisem për luftë. U nisa, luftova e rashë rob. Ne kemi bërë me besa besë që vasha të më presë nëntë vjet e nëntë ditë. Si të shkojnë nëntë vjetët e nëntë ditët ajo të martohet e trashëgohet. Të nëntë vjetët shkuan, tani po shkojnë dhe të nëntë vitet. Të falem moj bijë e mbretit, a nuk i thua babait të më lëshojë për ca ditë, të shkoj në shtëpi sa të flas me vashën e pastaj të khehem prapë në burg.
- I them Ymer Agë por im atë, mbreti, kërkon nëntë qese aspra që të lëshojë.
- E ku ti gjej unë këto nëntë qese moj bijë e mbretit.
Unë kam nëntë vjet që jam rob i zënë ...
- C'më lë ti peng mua o Ymer Agë që të të lë të shkosh ?
- Të le besën time o bijë e mbretit .
E bija e mbretit e di se Ymer Aga është shqiptar dhe se shqiptari vdes dhe nuk e shkel besën. i Thotë:
- Ngrihu Ymer Agë, shalo kalë dorinë e për tri ditë arri në Ulqin.
Shokët e Ymer Agës fillojnë e qajnë:
- Mjerë ne Ymer Agë po shkon e na le vetëm!
Ymer Aga kthehet e u thotë:
- C'keni o shokë që po qani? Në qofsha gjallë do kthehem prapë. Këtu një orë e më parë do presim bashkë si ta kemi të thënë. Të mirëmbetshi.
- Udhë e mbarë Ymer Agë, dalsh faqebardhë!
Shalon ai shpejt kalë dorinë, i hip e merr vrapin drejt për në Ulqin. Kali ikën si shigjetë , lë pas një
vrazhdë pluhuri që ngrihet lart. Mbetën prapa male e fusha, dalin përpara male të tjera, fusha të tjera.
Vrapo dori që të arrijmë të bukurën përpara se të martohet. Ik e ik e ditë e natë me shkumë të kuqe në gojë ... Doriu është i këputur, Ymer Aga është i drobitur. Veshët i buçasin por të dy shkojnë e
shkojnë ... Për tri ditë e tri net shkojnë në vend. E ja tek zbardh Ulqini i bukur shqiptar, buzë detit
tonë ...
- Ah, Ulqin, Ulqin tërë jetën të kam pasur në zemër. Nëntë vjet të kam parë natë përnatë në ëndërr. Nëntë vjet kam dashur që të puth dheun. Valët thyhen njëra pas tjetrës në breg. Era fryn e fortë. Përsipër fluturojnë pulëbardhat... Ja tek nxin shtëpia e Ymer Agës. Ai shikon si nëpër gjumë. Jam a s'jam këtu, i është tharë gjuha për një pikë ujë. Qëndron në një krua që të lahet e të pijë, aty gjen të ëmën plakë. Ai e njeh ajo se njeh.
- Mirë se të gjej o e mira nënë!
- Mirë se vjen o rob i zënë!
- Ku më di ti se jam rob i zënë?!
- Nga flokët e gjata që të varen supeve. Nga na vjen ti o rob i zënë?
- Vij nga ajo e zeza Spanjë!
- A mos e ke parë Ymer Agën tim? A mos ke dëgjuar ndonjë fjalë për të? E kam parë sot e tri javë moj e mira nënë. Ymer Aga u vra, vetë e lava, vetë e qava e të shtatëzën ia ndava. Plaka nis vajin e vajton, Ymer Aga e bën zemrën gur e nuk i rrëfen të vërtetën. i thotë:
- C'jan ata njerëz që nxijnë tej moj e mira nënë? C'janë këta topa që po bien kodrave?
- Janë krushqit e atij qenit Veli Pashës që kanë marrë nusen e po shpien në shtëpi. Topat që bien janë topat e dasmës.
- C'nuse kanë marrë moj e mira nënë?
- Nusen e tim biri , të Ymer Agës ...
Ymer Aga i bie kalit e u del krushqve përpara.
- Mirë se ju gjej o krushq dasmorë
- Mirë se vjen , o rob i zënë. Nga na vjen ti , o rob i zënë?
- Nga ajo e zeza Spanjë
- A mos e ke parë Ymer Agën apo mos ke dëgjuar ndonjë fjalë për të?
- Kam tri javë që e kam parë. Ymer Aga u vra. Vetë e lava e vetë e qava e të shtazan ia ndava.
Krushqit gëzohen, qeshin; nusja qan nën duvak ...
Ymer Aga hidhet e thotë:
O krush o dasmorë! Ymer Aga më ka lënë një amanet: t'i them nja dy fjalë kësaj vashe.
- Thuj tri e sa të dush, o rob i zënë
Ymer Aga i afrohet koçisë dhe pyet nusen:
- A e njeh Ymer Agën, moj vashë?
- Si ta njoh e mjera unë e mjera nje natë të fjetur, nëntë vjet pa pjekur .. Ajo e zeza nënë me pat thënë se ka një shenjë në llërën e djathtë, që ia ka kafshuar kali Ymer Aga përvesh llërën e djathtë e i tregon shenjën. Nusja e njeh, gëzohet. I zbret koçisë, hedh mbi krye duvakun e nusërisë e u thotë krushqeve:
- udhë e mbarë, o krush bujarë, se unë po marr burrin e parë! Ky është Ymer Aga im. Burrë e kisha e burrë e kam për jetë e mot!
Ymer Aga e hedh në vithe të doriut edhe shkon drejt në shtëpi. Kthehet pastaj edhe sjell nënën.
Të nesërmen i hip prapë doriut edhe merr udhën e Spanjës. "Ti, dori, të më zbardhesh faqen, se i kam dhënë fjalën bijës së mbretit! "Ulqini i bukur shqiptar mbetet persëri prapa. Kali vrapon ditë e natë...


Po ç'na ndodh andej, në atë të zëzë Spanjë? Mbreti se dëgjon e se sheh Ymer Agën. Pyet e i thonë se Ymer Agën e ka lëshuar e bija që të kthehet në vendin e vet. Ai thërret sakaq të bijën e i shfyen:
- ç'u bë Ymer Aga robi ?
- E lëshova unë o im atë, që të takohet me vashën e tij se do t'ia merrte dikush tjetër. Më dha besën: për tri ditë vjen prapë. Sot mbarojnë të tri ditët e do të kthehet. mbreti zemërohet.
- Jo të gënjeu nuk do të kthehet!
Jep urdhër t'i presin kokën së bijës në krye të shkallëve.
Prit o im atë, gjersa të ngryset, se Ymer Aga do të kthehet medeomos. Ai se shkel besën
- Jo, kush shkon nuk vjen prapë. Është si zogu i kuvlisë: posa ia hape, iku...
Do të kthehet se me ka dhënë besën.
- Besa është një fjalë, dhe fjalën e merr era. Atë e shkelin dhe mretërit.
- Mbretërit e shkelin, Ymer Agë shqiptari nuk e shkel, o im atë... Në atë çast dukej tej një kalorës që vjen vrapë, duke lënë mbrapa një fashë pluhuri. Sa të mbyllesh e të hapësh sytë, kalorësi hyn në portë të kështjellës. I zbret kalit të shkumëzuar dhe i falet së bijës së mbretit:
- Rrofsh e qofsh, moj bij' e mbretit! e mbajta besën. Unë vajta e u ktheva. Rob isha, rob jam prapë.
Mbreti e shikon i çuditur nga kryet e shkallëve e thotë
- Ymer Ago shqiptar , ti paske qënë me të vertetë burrë i besës! Të lumtë!
pastaj kthehet e u jep urdhër rojeve:
Ymer Agën ta lironi të shkojë ku të dojë. Burrë qënka e burrë qoftë! Lëshoni dhe të nëntë shokët që ka

Zogu I Zi Nga Legjenda Ne Legjende

Kur pyet per toponimin Zogu u Zi, shume njerez rrudhin krahet e shume te tjere shprehen me nenqeshje. Fundja, si ky ndertimi i sotem, qe shume e shohin dhe e jetojne me dhimbje e shume me qeshje e nenqeshje. Me dhimbje te vegjelit qe kalojne ne kembe a makine e me qeshje ata qe i kalojne siper ne ajer.

Per te hyre ne legjenden e Zogut te Zi, pyetem disa persona nga Tirana e hershme, qe dhane disa variante te toponimit Zogu i Zi. Disa tregues e lidhin me kohet e reja, por duket se nuk eshte krejt ashtu. Dy nga tregimet popullore shkojne ne kohe te hershme, te pakten para shekullit 15 te. Nder legjendat e njohura te kesaj treve jane ato per Kroin e Shengjinit (ne krye te Fushes se Aviacionit, mes Rruges se Durresit e asaj te Kavajes), Vorrin e Ashikut (ne Ndroq), Kodren Shenbu (ne Farke), etj. Flitet per popullime e shpopullime te vendit ku sot eshte qyteti i Tirane, ashtu sic flitet per popullime e shpopullime ne fshatra, sa “kalonte macja cati e m’cati”.

Legjendat jane thurur ne menyre te tille, qe duket se sjellin ze nga thellesia e koherave, ze qe merret ne konsiderate aq sa e lejon legjenda. Legjenda ben punen e vet si krijimtari e si kujtese popullore, sigurisht jo jashte cdo realiteti. Keshtu psh, nuk mund te thuret legjende per kala, pa patur mure a rrenoja, nuk mund te flitet per vendbanim, pa patur varre (tuma). Ndersa per burime e kroje thuren legjenda rreth lindjes se burimit dhe shterrjes se ujit. E keto te dyja jane ne qytetin e Tiranes. Keshtu, ne Kalane (e re, po i themi), jane gjetur mure nen toke shume me te hershme se Kalaja e sotme. Ose u gjeten varre kohet e fundit kur u zgjerua Unaza e Tiranes (mes Zogut te Zi e “21 Dhjetorit), ku aty afer eshte dhe Mozaiku). Pra, kemi te bejme me nje truall qe kane banuar njerez shume me perpara se mendohej.

Ne kete grup legjendash, brenda nje realiteti, hyn edhe legjenda e Zogut te Zi. Ne nje reviste te vitit 1942, flitet per nje cezme, qe kishte te gdhendur nje zog. Pikerisht te kjo cezme duket se del dhe toponimi i Zogut te Zi. Cezmen e mbajne mend edhe banoret e sotem. “Ka qene nje krua, i ndertuar me gure. Ne nje gur ishte gdhendur nje zog, i gdhendur ne nje gur te zi. Ky eshte fakt. Ne kete krua vinin e mbushnin uje shume familje qe banonin rretheqark. Edhe nje krua tjeter ishe nga ana e Fushes se Aviacionit te sotem, qe i thonin Kroi i Shnjinit. Une e di se nga zogu qe ishte gdhendur ne gur te zi, i mbeti Zogu i Zi”, tregon nje banor.

Balada “Ku po knon nje zog i zi”

Gojedhena e Zogut te Zi, hyn ne ato gojedhena qe flasin per dhimbje, pra jane baladeske. Duket se kenga balade, “Sec po knon nje zog i zi”, sillet rreth ketij toponimi. Dalim te treimi popullor. “Aty ku sot i thone Zogu i Zi, ka qene nje cezme. Ishte e ndertuar me gure dhe aty mbushnin uje shume familje. Kroi kishte nje histori te vjeter. Aty kish ndrru jete nje djale i ri. E varrosen aty.

Thone se ishte nga nje fshat i Tiranes, me duket nga Ahmetaqi. Nje vit rresht nana e vet vinte nga larg e qante mbi vorrin e tij, qe thone se pas nje viti vdiq. Pas ajo s’ishte ma, vinte e ulej mbi ate vorr nje zog i zi. Edhe deri vone asht knue nje kange: “Ku po knonte zogu i zi?/ N’shpine te vorrit djalit ri”. Nga ky fshat erdhen njerez dhe ndertuan nje cezme me gure te zi, ku gdhenden persipri nje zog. Keshtu ketij vendi i thane Zogu i Zi, prej ketij zogu qe gdhenden mbi cezme. Keshtu m’kane thane”. Keto pohon nje banor qe e ka patur shtepine afer kesaj cezmje. Sido qe te jete, krijimi flet per nje lidhje mes reales e ireales.

Ka mese nje arsye thelbesore ne mistifikimin e zogjve si simbol te fluturimit, lirise dhe paqes. Baladat dhe legjendat e “perdorin” zogun per te kryer detyrat njerezore, pasi ai ka nje favor: ata “shfrytezojne” lirshem ajrin. Por meqe ata shkembejne vendndodhjen e tyre midis tokes (botes tokesore) dhe ajrit (botes qiellore). Ne mjaft legjenda ato simbolizojne dhe “ndermjetesin” midis botes fizike e shpirterore.

Ndermjet llojeve te ndryshme te zogjve, “zogu i zi” ze nje vend te vecante ne krijime popullore, ne legjenda e mite te kulturave te ndryshme. Ne kulturen popullore zogu i zi eshte konsideruar dhe si pasqyrim i shpirtit, i dhimbjes, i loteve, i veshtiresive, etj. Per kete arsye ai eshte perdorur dhe si simbol per te deshmuar jo vetem per jeten e sotme, por dhe ate te pertejme. Ne nje kenge te mbledhur ne fshatin Ahmetaq, vargjet e para te saj jane: Ku po knon nje zog i zi?/ N’shpine te vorrit djalit ri/ Ka po shkoni ju shokt e mi?/ Ka po shkoni e ka po veni,/ Nanes time mos i defteni.

...E zeza si ngjyre epitet, nuk eshte vetem te zogu, po te kafshet, endrrat, peri, njeriu, guri, puna, hija etj. Ndonjehere edhe vija e zeze, qe duket si pe i varur ne qafe te nje shpendi, sic eshte laraska. Kujtojme pyetjen e motres se nente vellezerve: “ Moj laraska me penin e zi,\ A m’i ke pa nante vllaznit e mi? Ose te Kenga e Ymer Ages: “As buka s’me hahet,\ as vera s’me pihet, se kam pa nje anderr t’zeze,\ Nje anderr t’zeze per mu,\ se gruja m’asht martu”.

Ne kohet e vona toponimi “Zogu i Zi”, filloi te lidhet me nje klub prostitucioni, qe u ngjan moteleve te sotme, por qendroi per pak kohe (deri ne 1944). Ne kete tregim thuhet:
“Tirana ishte e vogel. Shtepite shkonin deri ku jane sot ambasadat. Prej aty, ku sot kalon rruga e Durresit, fillonte nje perrua i vogel qe derdhej ne Lane. Rruga e Durresit ishte me nga ana e Fushes se Aviacionit, pra jo ku asht sot. Ne breg te ketij perroi ishte nje klub. E mbaj mend, nje ndertese me shkalle perjashta per t’u ngjitur ne kat te dyte. Kati i pare sherbente edhe per kafe edhe per ushqim. Ne kat te dyte hynin ata qe kishin pare shume dhe pinin te shoqeruara me femra. Kati i dyte kishte anekse per te ba qejf. Bash per kete arsye filluan t’i thone Zogu i Zi”. Ne kete klub kishte edhe shqiptare, por me kete pune merreshin ma shume te huajt, vecanerisht italianet qe punonin ne Tirane. Atehere ndertohej qendra me minisrite e sotme dhe rruget e Tiranes, ku tekniket dhe inxhinieret shumica ishin te huaj”.

Nga ky tregim shume qeshin nenqeshin. Duket se ky tregim eshte jo vetem i vone, por nuk eshte as ne ate nivel, sa te krijoje nje toponim te kesaj permase. Koha e shkurter e funksionimit, mendesia kolektive per objekte te tilla, si dhe ndryshimi i krejt pamjes se relievit ku ishte ky klub, bejne te mendosh se toponimi s’ka lidhje me klubin. Me pas dihet se per klube te tilla as qe mund te behet fjale, te pakten publikisht. Kujtesa popullore zakonisht nuk i regjistron objekte te tilla, aq sa t’i jape gjithe vendit rretheqark emrin. Kujtojme, psh, kioskat qe u ngriten neper parqe dhe s’u mbeti as nami e nishani. Nisur nga ky arsyetim, toponimi Zogu i Zi eshte shume me i hershem, lidhet me nje dhimbje, qe u perjetesua per shume kohe me simbolin e zogut te zi te vendosur ne nje krua.

Shpendi i zi, simbolika e tij e ngjyres se zeze, ka hyre ne literaturen popullore, (sigurisht qe e ka pervetesuar dhe ajo e kultivuar nder shkrimtare te vjeter e te rinj) si ndjelles here i se keqes e here i mbaresise. Zogu i zi, (korbi, fajkoi etj), shfaqet shpesh si simbole te izolimit, lajmit te keq, erresires e misterit. Ne shume raste shihet si simbol i te keqes, mekatit dhe djallezise (ne saj dhe te ngjyres se zeze).

Nga ana tjeter nuk mungojne dhe perdorimet e tij te mehershme si simbol i shpreses e rilindjes. Mitet e hershme flasin me teper ne favor te kesaj te fundit. Studimet e kesaj fushe tregojne se simboli negativ per zogun e zi (p.sh. sorra e korbi) eshte i vonshem. Kjo eshte ndikuar me faktin e ndodhjes se tyre ne vendin ku kishte kufoma, pas lufterave te pergjakshme e te pabarabarta ne lindje ne perendim te Evropes. Ndersa aspekti pozitiv i kesaj simbolike kushtezohet nga faza te hershme te gjuetise ne toke dhe peshkimit ne det. Ne fazat e mevonshme te komuniteteve buqesore dhe tregtare gradualisht ka marre terren simbolika negative, aq sa aktualisht, zogu i zi i shfaqur ne endrra konsiderohet si tersllek e ndjelles fatkeqesie.

Realiteti i sotem po e tregon kete, qe, se paku per nje 13 muaj rresht, kur kalon ne kete vend “te dalin zorre e mushkeri jashte”.
Duket se telashet ketij vendi nuk po i ndahen. Ndoshta nga shperdorimi i simbolikes se zogut te zi. Nga sa thame, zogu i zi si shpend mund te merret si ta duash. Gjithsesi, ai nuk ka zene rruge, as nuk ze. E thene ndryshe, sipas kesaj simbolike, mundesite jane per te shfrytezuar shansin e kesaj simbolike ne favor te se mires se pergjitheshme.

Dr. Fejzulla Gjabri - Koha Jone

Besa e Kostandinit


Gjashtë e gjashtë dymbëdhjetë,
Doruntina trembëdhjetë !...

Ish njëherë e një mot një nënë shumë e mirë i kish dymbëdhjetë bij të hijshëm. Të trembëdhjetën kishte një bijë të bukur mbi shoqet të gjitha, që ia thoshin Doruntinë .
Vasha u rrit e u bë për tu martuar. Mirëpo nga bujarët e atij vendi askush nuk e gëzoi. Të gjithë e dëshironin askush s'guxonte ta zërë nuse, sepse nuk e ndjente veten të zotin për ta marrë për shoqe. Atëherë na vjen një trim i largët; i mirë, i hijshëm, i fisëm dhe nis dërgon shkesë dallëndyshen që t'a
kërkojë Doruntinën nuse. E ëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit e mëdhenj nuk donin t'ia jepnin, sepse trimi ndonëse i mirë e i fisëm, ishte nga një vend shumë i largët. Vetëm i vogli, Kostandini donte.
- T'ia japim zonja mëmë - thosh ai - se trimi është i mirë. Më ka hyrë në zemër.
- Kostandin biri im, cfarë po thua ti kështu? - ia kthente e ëma. Aq larg do ma shpiesh Doruntinën time? Se në e daça për gëzim, për gëzim nuk do t'a kem; se në e daça për helm, për helm nuk do t'a kem.
- Të jap besën zonja mëmë, se kur t'a duash ti Doruntinën, qoftë për gaz qoftë për helm, vete unë e
t'a sjell!.
Mëma dhe të njëmbëdhjetë vëllezërit u bindën: e vluan dhe e martuan Doruntinën me trimin e largët. Bënë dasmë nëntë ditë. Të dhjetën trimi mori nusen e shkoi tek dheu i tij i largët. Mëma e vasha qanë me lot kur u ndanë ...

... Shumë luftra u luftuan atë mot te dheu ynë, se kish ardhur i huaji t'a shkelte e t'a pushtonte. Të
dymbëdhjetë vëllezërit dolën të luftojnë për vendin e tyre dhe u vranë një pas një të gjithë.
Kur iu vra djali i parë, mëma psherëtiu e tha:
- Biri im unë nuk kam helm e nuk do të të qaj, sepse ti re për dheun tënd e më mbeten dhe njëmbëdhjetë bij të tjerë për luftë.
Kur iu vranë gjashtë, që të gjashtë trima e të dashur, ajo derdhi vetëm nga një lot për secilin e bëri vetëm nga një vajtim. Po kur nisën t'i vriten dhe të tjerët, mëmës iu këput zemra dhe lëshoi një psherëtimë të madhe sa uturoi tërë vendi:
- Mjerë unë, ç'helm i madh të mos kem Doruntinën pranë në këtë zi që më mbuloi shtëpinë!.
Kur u vra djali i fundit, Kostandini, mëma shkuli leshrat e bardha e thirri:
- Bobo, ç'vdekje, e nëmosura vdekje! Ti më more dymbëdhjetë bij e tani kush mund ta dijë a s'ma ke
marrë edhe bijën time të vetme, bijën time të dëshiruarën!
Kur u gdhi e shtuna e të vde*****, mëma vajti te varret e të bijve. Dymbëdhjetë djem kish pasur,
dymbëdhjetë varre kish tani... Mbi çdo varr ndezi nga një qiri e bëri një vajtim, po mbi varr të Kostandinit ndezi dy qirinj dhe bëri dy vajtime, qau me ngashërime dhe thirri tre herë:
- O biri im! O biri im! O biri im!...
Edhe tri herë të tjera:
- O Kostandin! O Kostandin! O Konstandin!
Pastaj u shemb përdhe, pushtoi gurin e varrit e u trua:
- Kostandin, o biri im, ku është besa që më dhe, se do ma sillje Doruntinën, tët motër? Besa jote vdiq bashkë me ty e kalbet në varr të zi!
Kështu tha dhe e lau gurin me lotët e syve.
Në mesnatë Kostandini u ngrit nga varri. Guri i varrit u bë kalë i zi si nata. Edhe dheu i zi u bë shalë e zezë si nata. Rrotulla që mbante gurin u bë fre i argjendtë. Trimi i hipi kalit, u përkul përpara, uli kryet dhe i ra me shporet. Kaptoi si frymë male e fusha, hodhi lumenj e përrenj, la prapa katunde, kodra , pyje...
Kostandini arriti te shtëpia e motrës kur kish dalë dielli. Ajo ndodhi ditë e kremte. Në shesh, përpara shtëpisë, gjeti të bijtë e të motrës, nipërit e tij, që loznin e vraponin pas dallëndysheve, I pyeti:
- Bij të zemrës, ku është zonja, mëma juaj?
- Kostandin, o zoti lalë, - i thanë ata - mëma jonë po hedh valle në fshat, atje tek bëhet dasmë.
Kostandini shkoi shpejt tek vallja e parë, pa një luzmë vashash të bukura tek këndonin e vallonin dhe tha me vete : "Të bukura jeni, moj vasha, por për mua nuk jeni, sepse unë s'jam nga kjo botë...". Dhe u afrua të pyesë:
- Gëzuash, o vasha të bardha! A është me ju Doruntina, motra ime?
- Shko përpara trim, se do ta gjesh tek kërcen hareshëm veshur me petk të ndritshm kadifeje.
Kostandini vajti tek vallja e dytë dhe u mat të pyesë përsëri, po Doruntina e pa vetë dhe i thirri:
- Kostandin, o im vëlla!
Dhe iu afrua e përqafoi.
Kostandini i tha:
- Doruntinë, motra ime! Eja të shkojmë. Të do zonja mëmë në shtëpi!.
Më thuaj vëlla, si të vij unë atje? Po të më dojë për gaz , do të vete të marr stolitë më të mira, por po të më dojë (mos qoftë e thënë) për helm, do vete të vishem me të zeza.
- Eja motër, ashtu si je!.
E mori në vithe të kalit. Kali ikën si shakullimë. Ata kapërcejnë si në ëndërr male e fusha, pyeje e kodra, lumenj e përenj. Hëna e yjet kanë shtangur lart e shikojnë me të drojtur.
Gjatë udhës, motra e pyet vëllanë:
- Kostandin, vëllai im, përse shpatullat e gjëra të janë mbushur me myk?
- Doruntinë, motra im , shpatullat mi ka mbuluar tymi i shkluhave në luftë. Se në vendin tonë u bënë luftra të mëdha, erdhën armiq të na shkelin dhe ne të gjithë dolëm të luftojmë.
- Kostandin, vëllathi im, përse flokët e derdhura i ke gjithë pluhur?
- Doruntinë motra ime, gjatë udhës kishte shumë pluhur dhe mi pluhrosi flokët.
-Kostandin vëllathi im, përse vëllezërit e mi të bukur si drita, s'kanë dalë përpara të na presin?
- Doruntinë, motra ime, ndoshta janë në lodër e s'presin të vemi sonte.
- Kostandin vëllathi im, përse dritaret e shtëpisë janë mbyllur sot krejt?
- Doruntinë motra ime, i kemi mbyllur se fryn erë e fortë e dimrit nga deti.
Kur arrinë pranë kishës, Kostandini i tha motrës:
- Ti shko përpara se unë dua të hyj të përgjunjem!
Kostandini shkoi e hyri prapë në varr të zi. Kali u bë prapë gur, shala u bë dhè dhe freri i argjendtë u bë rrotullë. Dhe përsëri reth e qark zotëroi heshtja e vdekjes.
Ndërkaq Doruntina ngjiti shkallët dhe trokiti gazmend në derë.
- Mëmë hapma derën!
- Kush je ti që trokëllin aty tek dera?
- Hapma zonja mëmë - Jam jot bijë Doruntina.
- Ikë tutje nga ke ardhur o vdekje e shkretë. Ti mi more të dymbëdhjetë bijtë e tani ke ardhur të më
marrësh dhe mua që të mos e shoh më Doruntinën time!
- C'po thua ashtu zonja mëmë? Nuk ma njeh zërin? Besa zonja mëmë, jam unë vetë, Doruntina jote.
- Ngul gishtin tek vrima e kycit që të ta shoh e të t'a njoh.
Doruntina nguli gishtin e vogël tek vrima e kycit - atë gisht të hollë e të bardhë. Mëma ia njohu sakaq e i hapi derën.
- Kush të solli këtu, o zemra ime?
- Më solli Kostandini, im vëlla.
- Cili Kostandin, moj bijë? Kostandini im ka vdekur bashkë me të njëmbëdhjetë vëllezërit e tjerë. U vranë në luftë...
Dhe si rinin të dyja,
njëra tek praku e tjetra në derë,
plasën si qelqi me verë...