-- nga Zef Lleshi & Petrit PALUSHI

Shtëpia botuese "Onufri" nxori në qarkullim librin "Fjala në litar" (shkrime për Havzi Nelën).
Ky libër është një përmbledhje shkrimesh për martirin Havzi Nela, i cili u ndëshkua mizorisht me varje në Kukës, më 10 gusht 1988, dy vjet para se të përmbysej regjimi mesjetar komunist në Shqipëri. Në këtë libër janë përmbledhur shkrime të 43 autorëve:
Agim Morina, Agim Spahiu, Ahmet Selmani, Astrit Patozi, Bardhyl Londo, Besim Muhadri, Besnik Mustafaj, Bilbil Hereni, Fejzulla Gjabri, Granit Zela, Gjergj Leka, Gjovalin Kola, Halil Haxhosaj, Halit Shamata, Islam Dogjani, Kujtim Allaraj, Kujtim Morina, Lazër Stani, Maks Velo, Myftar Gjana, Nazif Dokle, Ndue Ukcama, Nermin Spahiu, Nimon Muçaj, Pal Doçi, Petrit Palushi, Prend Buzhala, Ragip Sylaj, Ramadan Musliu, Ramiz Gjini, Sabajeta Peposhi, Safet Sula, Shefqet Gjana, Shefqet Hoxha, Teodor Laço, Uran Kalakula, Vath Koreshi, Visar Zhiti, Xhevahir Spahiu, Yrjet Berisha, Zaide Noka, Zekeria Cana, Zyhdi Morava.
Në shkrimet e autorëve të sipërcituar portretizohet më së miri jeta e martirit të njohur Havzi Nela, refuzimi dhe reagimi i tij ndaj diktaturës komuniste, ndjeshmëria ndaj lirisë, jokonformizmi dhe njëkohësisht rebelimi ndaj një bote dhe kohe me mungesën totale të lirisë.
Në këtë libër janë përfshirë shkrime rreth figurës së Havzi Nelës të botuara kohë mbas kohe në shtypin shqiptar; veç kësaj, përfshihen edhe disa shkrime të përgatitura enkas për këtë botim.
Ky libër, përsëpari është një dëshmi, është një përkujtesë, është shenjë nderimi ndaj jetës dhe veprës së martirit Havzi Nela; njëkohshëm është edhe shenjë reflektimi mu në kohën ku ende ndihet mungesa e plotë e refleksionit politik, historik dhe kulturor mbi të shkuarën. Ky libër, veç të tjerash, përveçse është një përpjekje për të shmangur harresën, është gjithashtu sadopak edhe një trazim i ndërgjegjes. Libri është përgatitur për botim nga shkrimtari dhe studiuesi Petrit Palushi; me këtë rast po botojmë edhe parathënien e shkruar prej tij.



Libri i përkujtesës dhe reflektimit


-- nga Petrit PALUSHI

Poeti nobelist Pablo Neruda kur rrëfente për vdekjen e Frederiko Garsia Lorkës, ndërmjet të tjerave shënonte se, "Vrasja e Frederikos qe për mua ngjarja më e dhimbshme e gjithë kësaj lufte të gjatë dhe të tmerrshme. Spanja paskësh qenë gjithmonë një arenë gladiatorësh, një tokë e larë me gjak. Por vrasja e Frederikos e bëri atë edhe më të zezë, sterrë. Dhe, sa herë që e kujtoja këtë arenë vdekjeje, më ngjallej edhe kujtimi për luftën vdekjeprurëse, të vjetër disa shekuj, mes dritës dhe hijes". Vdekja tragjike e Lorkës kish ndodhur në vitin 1936.

Mbytja e të panënshtrueshmit Havzi Nela
Gjithsesi, historia vjen e gjallë, por me nota shumë të ashpra.
Më 10 gusht 1988, në Kukës u ekspozua një prej pamjeve më të mizorta dhe më të shëmtuara të pushtetarisë komuniste, një "arenë vdekjeje", siç qe shprehur dikur Neruda: këputja e frymës së Havzi Nelës, sfidantit të gjithkohshëm, njeriut me guxim të madh civil dhe i pajisur me frymën më të epërme të qytetarisë, me mbindjesinë e revoltës ndaj moralit të amoralshëm, ndaj normave të shformësuara të diktaturës. Pikërisht, mbytja e të panënshtrueshmit dhe jokonformistit Havzi Nela, ëndërrimtarit dhe luftëtarit të madh të lirisë, njeriut të profilizuar ndjeshëm tashmë si luftëtar antidiktaturë, më saktë, marrja e frymës së tij, qe një prej akteve më cinike të pushtetarisë komuniste, një primitivizëm dhe humbje e ndjeshmërisë deri në fijen më të imët.
Për fat të keq, n'ato vite, bashkëjetesa me të keqen, një lloj konformizmi i çuditshëm, qe kthyer pothuajse në një përditshmëri, qe shndërruar në psikikë, në një bashkëjetesë patologjike dhe liria, qe kthyer thjesht në një iluzion.

Krimi ndaj njeriut me shpirt të ndjeshëm
Krimi ndaj Havzi Nelës, ndaj njeriut me shpirt të ndjeshëm lirik, mësuesit, poetit, veprimi i mizortë i diktaturës ndaj tij m'u në prag të shpërbërjes dhe dekompozimit të saj, është pa dyshim, një nga dëshmitë më tronditëse se si mund të vepronte diktatura mbi njeriun që kërkonte liri dhe integritet, ndërsa, në tjetrën anë, është paraqitja e përnjëmendtë e fytyrës së terrtë të saj dhe një nga aktakuzat më të ashpra ndaj një regjimi primitiv nga më të egrit n'Evropë.
I njëjti prokuror që do të dënonte poetin Visar Zhiti
Ndërkaq, si për ironi, i njëjti prokuror që e dënoi atë më 1967, në dënimin e parë të tij, do dënonte edhe poetin Visar Zhiti më 1980. Visar Zhiti do të dënohej mu në atë ndërtesë të gjykatës ku Havzi Nela do të merrte dënimin e katërt dhe njëkohësisht më të mbramë në qershor të 1988-ës (pra, në qytetin e ndërtuar rishtaz për shkak të përmbytjes së atij qyteti që u bë zakon të quhej Kukësi i vjetër, qytet ku qe dënuar Havzi Nela për herë të parë në vitin 1967).
Mbasi qe dënuar për të parën herë me 15 vjet heqje lirie dhe për të dytën herë me 8 vjet, në dënimin e tij të tretë (internimi), në vendimin përkatës shënohej se internimi i fillonte me datën 26.9.1987 dhe i mbaronte me datën 26.9.1992. Kësisoj, pushtetaria komuniste ende e mendonte përjetësinë e vet, pra, e kish kthjelltuar mendjen të vazhdonte të ushtronte një mizori të përhershme, një lloj tiranie të tejmizortë në të gjitha stinët.

Mbytja e Havzi Nelës, dy vjet para se të shembej regjimi komunist
Por duhej të vinte dënimi i katërt, dënimi i mbramë dhe fatal për Havzi Nelën, një vit mbasi kish nisur odisejadën e internimit dhe ç'prej verës përvëluese të 1988-ës, ai do gjendej nën dhé, si për të shpëtuar gjithsaherë nga bota e mjegullt, e mbrapshtë dhe trazuese e të gjallëve, ndërsa, në tjetrën anë, në dhjetor të 1990-ës, lëvizja historike studentore shënoi fillimin e ndarjes së madhe me atë të kaluar të terrtë të mesjetës shtetërore, pothuajse më mizorja ndër regjimet e mbasluftës së Dytë Botërore në Evropë.
Është folur shpesh për Havzi Nelën se edhe për dy vjet dhe s'e mbërriti lirinë, por pakkush mund ta merrte me mend në atë gusht të përvëlimtë të 1988-ës, ose më saktë, në ditën e këputjes së frymës së tij, se liria kish qenë aq pranë. Aq pranë për të tjerët, por jo për të. Kur flitet kësisoj, duket se çdo fjalë për të tani sikur është një lloj shfajësimi ose plotësimi për humbjen e tij, në radhë të parë për humbjen fizike të parakohshme pas një jete të stërmundimshme, por njëkohësisht edhe për një humbje tjetër: ai s'arriti ta shihte lirinë, atë gjë për të cilën kish sakrifikuar së tepërmi.

Ekipi i krimit ndaj Havzi Nelës
Në anën tjetër, ndërkaq në këtë nëntor të vitit 2005, kur po përgatitet për botim ky libër, ekipi që realizoi shtatëmbëdhjetë vjet më parë krimin ndaj Havzi Nelës, ose, me fjalë të tjera, ekipi i krimit, ose ekipi entuziast i dënimit më të mbramë të tij, është pothuajse në të njëjtën lartësi detyre shtetërore si shtatëmbëdhjetë vite më parë, pavarësisht se është përmbysur regjimi i diktaturës. Afërmendsh, krejt natyrshëm të duket gjithashtu se në këtë Shqipëri të sotme, ka ndodhur prej kohësh përmbytja e moralit, që i mban njerëzit e këtij vendi ende të stresuar, sa ia vlen të besosh se ata ende ndihen fatkeqë në vendin e tyre.

Mungesa e pendesës
Për fat të keq, në rastin e Havzi Nelës, s'mund të flitet kurrsesi për pendesë ose, çështja mund të shtrohej pak si më ndryshe: përpjekja e jashtëzakonshme e atyre që projektuan dhe realizuan krimin ndaj tij për të shmangur me çdo kusht pendesën, si shenja më e parë dhe më e dallueshme për të fshehur krimin. Kjo gjë, pra mund të jetë e barazvlefshme me përpjekjen për të mbuluar përsëri krimin, si shenjë tjetër se ky lloj krimi kish ndodhur në tjetër planet dhe jo në një nga udhëkryqet e rrugëve të Kukësit, sikur ky krim të kish ndodhur në një kohë tjetër, ndoshta dhe para lashtësisë, por jo dy vite më parë se të rrëzohej diktatura dhe mbi shtatëmbëdhjetë vite më parë prej ditës së sotme kur po përgatitet për botim ky libër.
Kjo do të thotë kthjelltas se një përpjekje e nënzëshme për t'u justifikuar, e bën ende më absurde dhe cinike luftën e përhershme ndaj martirit Havzi Nela.
Kjo do të thotë gjithashtu se ekipi i krimit ndaj Havzi Nelës, thënë pak më ndryshe, ekipi i marrjes së frymës, duke mos shfaqur as shenjën më të vogël të pendesës, pa dyshim që fitoi mëvetësinë e plotë të një ekipi, që jo vetëm i kish kapërcyer edhe vetë ligjet më drastike të diktaturës, por edhe theu rekordin e mosvrasjes së ndërgjegjes dhe të mosreflektimit edhe në vitet e pasdiktaturës.

Havzi Nela nuk arriti të bëhej 55 vjeç.
Ai gjithashtu nuk pati mundësi t'i jepte kujt lamtumirën, as nuk i dha kush lamtumirë, në orën 2 të pasmesnatës të 10 gushtit 1988, por, edhe me mungesën e një lamtumire të dyanshme, për të nuk erdhi harresa; sakrifica atë vetëm sa e lartësoi, e vendosi aty ku mund të zënë vend vetëm martirët. Ai nuk mundi t'i shpëtonte mbytjes, por mundi t'i ikte humnerës mortore të harresës; me një qetësi dhe krenari gati-gati sublime, mundi të ikte nga libri i të vdekurve të gjithmonshëm.

KUR TE VDES
nga Havzi Nela



Kur te mesoni se kam vdeke,
Kur te thoni: "Ndjese paste!"
A e dini se cfare kam hjeke
Une, poeti zemerzjarrte?

Kur te pyesni: "Ku e ka vorrin?"
Kur t'kerkoni me ma gjete.
Thoni: " Ai urreu mizorin".
Thoni: "Dheu s'ka me e trete".

Thoni: "Ai e deshi jeten,
Jeta n'vuetje e dermoi".
Thoni se ka mbrojte te drejten,
Grusht tiranesh nuk duroi.

Thoni: "Desh, kerkoi lirine,
Si skifter ne fluturim,
Provoi prangat, t'errte qeline,
Per te mjeret leshoi kushtrim".

Thoni: "Drite ai kerkoi,
E vete drite nuk pa me sy"
Thoni: "Per njerzine kendoi,
E per vete mbajti zi".

Thoni se e qerroi terri
Thoni: "Dielli nuk u ngrohu".
Thoni se e trishtoi tmerri
E te shtypunit i tha: "Cohu!"

Kur te vije, te cele pranvera,
Kur bilbili nis me kendue.
Mbi vorr tim me gur'e ferra,
Nji tufe luleme ma leshue.

Prekni vorrin,mos ngurroni,
Kush ka linde, ai ka me vdeke,
Veten ju kur t'a ngushelloni,
Thoni:"Gjalle kurkush s'ka mbete!"

______________________
m. gashi

Nga:Sejdi PEKA

Kaluan plot 20 vjet,kur ne nje dite Gushti te vitit 1988, qyteti i vogël i Kukësit u gdhi me një pamje të trishtuar.Në njërin nga sheshet kryesore,komunistët kishin varur në litar poetin disident Havzi Nela. Një autor i huaj ka shkruar se, “është me të vertetë fatkeqësi që njeriu të jetojë në një vend që është i pamëshirshëm ndaj njerzve të aftë dhe që dallojnë”. Poeti ishte një njeri që dallonte dhe kjo ishte arsyeja që regjimi komunist e kishte vendosur në grykën e pushkës.

Si demokrat, patriot dhe atdhedashës, ishte i pari që ndjente dëshirën për të qenë i lire në një vend të lire. Por fatkeqësisht poeti jetoi në një kohë që ishte e vështirë të jetonin martirët si ai. Jetoi dhe vdiq si hero në kohën e diktaturës komuniste. Në atë ditë të nxehtë gushti u ndodha në Kukës, si sot 20 vjet më pare. Po shkoja në drejtim të axhencisë së autobusëve. Ecja ashtu i shkujdesur duke menduar se vështirë do të kishte vende në të vetmin autobus rrangallë që udhëtonte në drejtim të Krumës. Kur më del përpara syve një pamje makabër; një trekëmbësh dhe një njeri i varur në litar. Një parullë ku ishte shkruar me gërma kapitale “Havzi Nela, armik i partisë dhe i popullit”. Trupi i poetit lëkundej mbi trekëmbësh nga një erë e lehtë që zbriste nga lugina e Drinit. Kalimtarët e rrallë largoheshin me vrap të tmerruar.

Ramiz Alia, me kriminelët e tijë komunist edhe në grahmat e fundit po kafshonin si egërsirë trupin e Atdheut. U afrova por nuk mund të mbaja lotët. Më dukej se edhe mali Gjallica ishte përkulur në atë shesh ogurzi përpara trupit të pajetë të Havzi Nelës. Dy pika gjaku i zbrisnin buzëve të holla. Disa policë, pis të zinj, lëvrinin si krimbat, të gufosur se diçka kishin bërë. E kam njohur Havzi Nelën në Krumë në vitin 1962. Kishte ardhur si mësues. Në Krumë, në vendin tim të lindjes, familja jonë jetonte në gjendje internimi dhe ca më keq akoma. Me mua njerëzit e kishin të ndaluar të flisnin. Sipas komunistëve unë isha i biri i armikut të popullit. Kishim qenë të burgosur, të internuar, ishim kulakë dhe mua nuk më lejonin të vazhdoja shkollën. Lexoja shumë libra, ishte i vetmi ngushëllim dhe prehje e imja. Në qendër të fshatit, atëherë ka qenë një bibliotekë e vogël, afër një mulliri, ku përgjegjës ishte Imer Muja, një djalë i ri me shpirt antikomunisti, të cilin e kisha shumë mik. Një ditë ai më njohu me Havziun. Filluam të bisedojmë dhe të shkëmbenim libra me njeri tjetrin. Trajtonim tema të ndryshme dhe u bëmë miq. I vinte keq prej meje, për gjendjen e vështirë në të cilën ndodhesha dhe më jepte kurajo se ditë të mira do të vinin për të gjithë shqiptarët. Shpesh më recitonte poezitë e tij, ku pasqyrohej jeta e vështirë dhe falsiteti i propagandës komuniste nëpërmjet figurave letrare, me një mjeshtëri të rrallë, duke iu shmangur spiunëve që përgjonin kudo. Për një kohë të shkurtër në Krumë, Havziu kishte bërë shumë miq.

I sjellshëm me kolektivin e shkollës, i dashur me nxënësit e tij mospërfillës ndaj pushtetarëve komunistë, ishte mjaft superior karshi tyre dhe respektohej nga të gjithë shokët që e rrethonin. Por në të njejtën kohë dallonte edhe në mes të miqve të tij për thjeshtësinë e vlerat intelektuale. I pajisur me cilësi të jashtëzakonshme, shquhej për talentin e tijë politik. Komunistët shikonin tek Havziu një “njeri të rrezikshëm” dhe me të vertetë atë mundet ta ndalonte vetëm vdekja në rrugën që kishte nisur, te behej i pavdekshem në rrugën e vështirë të lirisë dhe demokracisë. Është i pari që ka shkruar poezi për Kartën e Helsinkit e të drejtave të njeriut, që në atë kohë njihej shumë pak nga shqiptarët. Më kujtohet se Havziu zbulonte kontradiktat në veprat e teoricienëve marksistë që aq shumë reklamoheshin në atë kohë. Engelsi - më thoshte Havziu - në librin e tij “Origjina e familjes, pronës private dhe shtetit”, shkruan se me lindjen e familjes,pas komunitetit primitiv, lindi prona private. Prona private është e lidhur me familjen në atë mënyrë saqë pa prone private nuk mundet të ketë familje. Nga ana tjetër komunistët i kanë shpallur luftë pronës private, pra në të njëjtën kohë luftë edhe familjes. Duan të na zmbrapsin prapa në disa mijëra vjeçarë. Nuk ka pë t’u ndërtuar kurrë socializmi, as komunizmi.

Teoria marksiste është një utopi”. Në vitin 1963 Havziu u largua nga Kruma. U ndamë me lot në sy duke i shtërnguar dorën njeri tjetrit. Më erdhi keq që nuk kisha patur mundësi që ta ftoja në shtëpinë time as për një kafe. Ishte e pamundur të vinte dikush për vizitë në shtëpinë tone. Më duket se e transferuan në fshatin e tij të lindjes në Kollovoz. Më vonë dëgjova se u dënua nga gjykata e Kukësit, pas arratisjes në Jugosllavi në vitin 1967. Qendrimi i tij burrëror përpara atij gjyqi famëkeq, bëri jehonë dhe u end gojë më gojë, në rrethet e Kukësit, Hasit, Tropojës dhe më gjerë. Në vijën e kufirit kur po kalonte për në Jugosllavi së bashku me nusen e tij të re, Lavdijen, kishte lënë një letër të shkruar me fjalët lapidare: “Shqipëri e dashur, po të lë me zemër të plasur”.

Këtë letër pasi e kishin gjetur rojet e kufirit, kriminelët komunistë, e kishin arkivuar në dosjen hetimore dhe po e përdornin si armë të fuqishme kundër poetit. Në fjalën e tijë përpara gjyqit ai do të deklaronte se ishte antikomunist dhe kundërshtar i vendosur i diktaturës. Prokurori do ta akuzonte si bashkëpunëtor të UDB, por Havziu me guximin që tejkalonte kufinjtë e qëndresës i përgjigjet se “kjo është një gënjeshtër. Ju jeni bashkëpunëtorët e UDB-së jugosllave. Komunistët serbë më dorëzuan tek ju, se ju jeni bashkëpunëtorët e tyre”, do të deklaronte poeti në atë gjyq që e denoi 25 vjet burg. Sot pas 20 vjetëve, fjalët e poetit antikomunist bëjnë apel se dosjet duhen hapur. Këtu vertetohet katërcipërisht veprimtaria kriminale e ish-Sigurimit, e bashkëpunimit me UDB-në jugosllave në krime kundër popullit si në rastin e Havzi Nelës. Vitet kaluan. Poeti përshkoi kalvarin e gjatë të vuajtjeve në burgun komunist. Ish-të burgosurit politikë në të katër anët e Shqipërisë, ata që kanë ndarë në mes tyre kafshatën e bukës dhe vuajtjen, e kujtojnë me respekt djaloshin e vendosur në idealin e lirisë dhe të demokracisë. Ai u vra nga bisha komuniste në pragun e lirisë me 10 Gusht 1988, pikërisht atëherë kur ëndrra e poetit po bëhej realitet, kur akujt e diktaturës kishin filluar të shkrinin në të gjitha vendet e lindjes. Këtu në Shqipëri, kasta kriminale enveriste, “bijt’ e Stalinit”, me Ramiz Alinë në krye, bënin si gomari në ëndërr dhe nuk donin të pranonin shembjen e komunizmit.

Krimineli Fehmi Abdiu, që sot bën “drejtësinë” në gjykatën e lartë dhe i dekoruar me medaljen “Naim Frashëri të klasit të pare”, nga Presidenti i Republikës, ka deklaruar se “dënimin me vdekje të Havzi Nelës e ka dhënë me ndërgjegje të plotë”. Po, xhelati komunist e vrau poetin me ndërgjegje komuniste. Me ndërgjegje vret ujku, gjarpëri, kanibali, me ndërgjegjen e qenies që i takon. Sigurisht urdhri për të vrarë poetin ishte i Ramiz Alisë,por ai që vret është njëlloj kriminel si ai që jep urdhërin për të vrarë. Ndërkohë një tjetër firmëtare e atijë vendimit të kobshëm është edhe gjyqtarja e atëhershme Fatmira Laskaj, deri para pak ditësh Kryetare e Inspektoriatit të Lartë për Deklarimin e Pasurive, si për çudi edhe kjo e dekoruar këto ditë nga Presidenti “për merita të veçanta”. Po a vritet poeti o njerëz, a vriten vargjet e lirisë? A mundet të ndalohej Dielli që po lindëte në gjithë Europën? Ja këta ishin ata, xhelatët komunistë mediokër, që nuk besonin tek zoti dhe as demokracia.

Paradoksi i realitetit të sotëm në Shqipëri është se kriminelët e djeshëm, bashkëpunëtorët më të zellshëm të ish-Sigurimit janë konvertuar. Kameleonët kanë ndryshuar ngjyrën. Armiqtë e djeshëm të lirisë marrin dekorata nga Presidenti i Republikës. Mesazhet e Amerikës dhe Europës “për dënimin e krimeve të komunizmit” po injorohen në mënyrë sistematike duke rrezikuar seriozisht në rrugën e vështirë të demokracisë. A thua të jetë mungesë informacioni për Presidentin të marrin dekorata; Skënder Breca, prokurori që dërgoi përpara pushkatimit në vitin 1979, Xhelal Koprenckën, Fadil Kokomanin dhe Vangjel Lezhon, për “fajin” e vetëm se kanë patur guximin t’i shkruajnë letër diktatorit Hoxha? Po për Fatmira Laskajn e dinte Presidenti jonë i nderuar se kishte dënuar me varje në litar Havzi Nelën? Rastësi është vallë dekorimi i Njazi Jahos, Xhevat Hanës e co, ata që dënuan në mënyrën më barbare njerzit që aspironin për demokraci? Po Fehmi Abdiu që nuk tundet nga karrikja në Gjykatën e Lartë “nga reforma në drejtësi”. Po Diana Çuli, deputetja me “zërin si të qyqes” në Parlamentin shqiptar, bashkëpunëtorja që dërgoi përpara pushkatimit poetët Vilson Blloshmi dhe Genc Leka, tani na jep ne shqiptarëve “të urtë” leksione për demokracinë.

Si këta kameleonë ka me mijëra që kanë hyrë në politikën shqiptare dhe po i bëjnë gjëmën demokracisë. Prandaj politika dhe sidomos e majta ish-komuniste e frikësuar dhe e terrorizuar nga “hapja e dosjeve”, ia dolën përsëri të injorojnë dhe të sabotojnë rezolutat e KE dhe rekomandimet e Amerikës dhe Europës, dhe hapjen e dosjeve ta fusin edhe njëherë tjetër në “kalendat greke”. Dhe kriminelët e djeshëm na thonë se ata “paskan zbatuar ligjet e kohës”. Por ne ish-të përndjekurit politikë u themi këtyre “konstitucionalistëve të pazëvendësueshëm të shkollës staliniste”, se diktatura ndryshon nga demokracia pikërisht në faktin se diktaturat kanë ligje të shkruara që nuk zbatohen, por zbatohen urdhrat. Jo rastësisht Aranit Çela kur dënonte njerëzit nxirrte mbi tavolinë “veprat e diktatorit”. Ndërkohë demokracia funksionon në zbatimin absolut të ligjit.

Sot në Shqipëri demokracia është seriozisht e rrezikuar nga kriminelët e diktaturës që dje u kanë vënë litarin në grykë martirve të lirisë dhe sot japin leksione për demokracinë. Poeti Petrit Palushi,i cili ka përgatitur për botim poezitë e Havzi Nelës,në parathënjën e librit “Pa një ditë lumnije”, botuar në vitin 1996 shkruan se: “emisarët komunistë nuk kanë shfaqur as pendesën më të vogël për atë që kryen me mizori mesjetare. Janë monstra të tilla që kurrsesi nuk mundet t’i zërë gjaku”. Ndërkohë Kadareja shkruan për këto monstra se“janë nga raca që flenë me ndërgjegje të përgjakur”. Si bleta që mbledh nektarin e vyer në korijet me lule shumëngjyrëshe shpateve të malit të Gjallicës, Petrit Palushi ka mbledhur poezitë e Havzi Nelës, të shpërndara në fletore dhe në copa letrash të zverdhura nga koha. Në poezinë “Më mire me mbyllë sytë”, nga burgu famëkeq i Burrelit në vitin 1977, Havzi Nela shkruan në kulmin e dëshprimit: “Më mire me mbyllë sytë/Më mire zemra t’më pushojë/Më mire mos me pa më dritë/Kur harbuti t’më mundojë. Poeti në birucën e ftoftë dhe me lagështi të burgut e kujton Nënën e tij me poezinë: “Po o Nanë, po”. “Po, o Nanë po, përsëri në emër të ligjit jam arrestueE duert m’i kthyen prapa policët e zinjNë hekur me tutjus m’i kan ngujue.Por poeti e gjen shpëtimin në kurajon dhe në luftën kundër diktaturës:Deri kurë durim,deri kurë ma shpresëJo,jo, këto fjalë mos m’i thoni,këto fjalë nuk i dueMe durim dhe shpresë nuk dua të vdesSe jeta dhe vdekja duhën meritue. Poeti si njeri me zemër të madhe nga qelia skëterrë e burgut,me mendjën dhe ëndrrën e tij fluturon si zog i lire dhe i këndon me mallë vendlindjes, i këndon lirisë; i këndon dashurisë që e kishte lënë të mjerë atje në Lumën e tij të dashur, gjen kohën dhe i këndon jetës që e deshi aq shumë. Poetit i qan zemra për Kosovën e robëruar në atë kohë. Në poezinë “Nusja e flamurit”, poeti shkruan: Lavdi çikës kosovareSi një shqerrë si një manareI del tankut i thot ndalRritet,ngrihet si një malPër Kosovën RepublikëLëshohem,ngjitem,nuk kam frikëJam shqiponjë me krahë e fletëEdhe ngjitem deri tek retë.

Politika shqiptare as nuk e ka vënë ujët në zjarr për të përkujtuar martirin e vargjeve të lirisë në 20 vjetorin e rënjës së tijë si hero. Instituti i Ish-të përndjekurve politikë, me shkresën nr.295 prot.dt.07.05.2003, i ka propozuar ish-Presidentit Moisiu, dekorimin e Havzi Nelës me titullin “Nderi i kombit”. Por propozimi ka rënë në vesh të shurdhër. Në vesh të shurdhër ka rënë edhe një propozim tjetër po nga ky institut drejtuar Presidentit aktual të Republikës. E gjithë jeta e Havzi Nelës është përpjekja titanike e një poeti, e një intelektuali të pashoq në historinë tone kombëtare, e një njeriu që luftoi gjithë jetën kundër komunizmit si fatkeqësi kombëtare, për një Shqipëri të lire dhe demokratike. Nga ana tjetër, varja në litar e poetit në pragun e lirisë nga kasta kriminale e Ramiz Alisë, përbën rastin e vetëm makabër në të gjithë Europën ish-komuniste. Historianët, intelektualët, institucionet shtetërore, Parlamenti i Shqipërisë, duhet të vlerësojnë veprën e këtij heroi. Jeta e tij plot vuajtje dhe sakrifica në emër të lirisë është një simfoni, një mesazh për brezat e sotëm dhe ata që do të vijnë. Luma që e lindi është krenare për birin e sajë. Populli shqiptarë duhet të bëjë atë që të ulin kokën me turp kriminelët komunistë që e vranë Havzi Nelën. Askush më tepër se ai nuk e meriton ngritjen e monumentit te tij në një shesh të kryeqytetit.


Biligoa e nerume ju lumet per keto shkrime qe kujtohet Mesusi i gjuhes Shqype, Poeti e patrioti squar Havzi Nela.
katunari Plak

Besim MUHADRI


Jetëshkrim


Poeti kryengritës, nga Kollovozi i Kukësit, Havzi Nela (1934 - 1988), ishte njëri nga ata që s`u pajtua asnjëherë me të keqen, që solli dhe po e sillte vazhdimisht regjimi komunist në Shqipëri gjatë viteve të sundimit të tij(1945-1990) Këtë të keqe ai e kishte vërejtur që herët. I lindur në Kollovoz të Kukësit, në këtë fshat të humbur të Shqipërisë së "Veriut", atje afër "qytetit verior" të Kukësit, Havzi Nela, poeti i ardhshëm, që herët u ballafaqua me vuajtjet dhe padrejtësitë, të cilat u mundua t'i sfidonte në forma të ndryshme. Pasi që kishte kryer Shkollën Pedagogjike në Shkodër, ai fillon punën në rrethin e Matit, por u bënë shkak disa vjersha që iu gjetën, të cilat siç duket ishin të "papëlqyera" për pushtetin dhe pushtetarët e asaj kohe dhe pushohet nga puna. Pasioni i të shkruarit poezi nuk shuhet te djaloshi, i cili vazhdon të shkruajë vazhdimisht në formën e tij, pasion ky që përswri bëhet shkaktar i përjashtimit të tij nga Universiteti, ku kishte filluar të ndiqte studimet e larta. Në këtë kohë qi punon mësues në Has dhe Lumë, por njëkohësisht vazhdon studimet me korespondencë.


Pasionit të të shkruarit poezi i pagoi "haraçin"


Të shkruarit poezi te Havzi Nela ishte bërë tani një pasion i pashuar, ndonëse për këtë vazhdimisht ai po paguante një "haraç" të madh. Është fundi i viteve gjashtëdhjetë, kur në Shqipëri po bëheshin "reforma" të mëdha, të cilat populli me dhimbje po i përjetonte. Është koha kur jo rrallë njerëzit nuk pajtoheshin me ato që po ndodhnin. Kolektivizimi i përgjithshëm i vendit, mbyllja e institucioneve fetare, ndërrimi i veshjes dhe luhatja nga traditat vendore dhe emitimi i një ideologjie të huaj dhe shkatërruese për vendin dhe kombin mbarë, janë ato me të cilat nuk pajtohet dot mësuesi dhe poeti Havzi Nela. Në shenjë mospajtimi me atë që po ndodhte me vendin e tij, ku diktatura komuniste, si një hijenë e përshfaqur vdekjeje po gllabëronte shpirtin e tij. Me zemër dhe shpirt të vrarë, më 27 prill të vitit 1967, ai vendos të braktisë vendin. Po ku të shkojë? Vendos të kalojë kufirin dhe "zbret" në Kosovën e shkallmuar nga një diktaturë tjetër, madje edhe më shfarosëse. Poeti po e braktiste atdheun me zemër të plagosur, të cilën brengë e shpreh përmes dy vargjeve të shkruara, të cilat i lë peng pranë piramidës kufitare.


Mbytja me vetmi vrasëse dhe varja trishtuese në mes të qytetit



Por, ikja nga atdheu dhe kalimi ilegalisht në Kosovë, qe një tjetër fatalizëm, një tjetër mallkim për poetin dhe mësuesin Havzi Nela, sepse atë e kthejnë sërish në atdhe, ku tani e pritnin pesëmbëdhjetë vite në burgun e Spaçit, të njohur për temerret e tij, por edhe në burgjet dhe kampet e tjera të asaj kohe, ku ridënohet për shkak të qëndrimit të "pandreqshëm" të tij. Por, edhe dalja nga burgu, më 1986 dhe internimi dhjetëmuajsh në malet e Arrnit, nuk sollën ndonjë kënaqësi për poetin dhe mësuesin e papërmirësuar për pushtetin komunist që po jepte grahmën e fundit, sepse aty ai mbytet në një vetmi vrasëse. Pa kaluar as dy vjet, vjen një çast që trishtoi zemrat dhe shpirtrat e atyre që e duan jetën. Vjen një çast që trandi shpresat se mund të ndodhte diçka e rëndësishme në shtetin e lodhur e të nemitur nga diktatura pesëdhjetëvjeçare komuniste. Është koha kur duke mos u ngopur me të gjitha ato vuajtje, me të gjitha ato tortura ndaj tij, pushteti jep urdhër për të varur poetin. Është ky një urdhër makabër, ashtu siç ishte vetë sistemi dhe njerëzit që e udhëhiqin atë. Dhe varja ndodhte, jo më larg se në vitin 1988, atje në qendër të "qytetit verior" të Kukësit. Vetëm dy vjet para se të binte regjimi i egër komunist. Ishte një akturdhër për varje, për të trishtuar të vërtetën që kishte marrë udhën e daljes në dritë pas gjithë asaj errësire të tmerrshme që kishte gllabëruar e trishtuar vendin për pesëdhjetë vite me radhë. Atje, në qendër të qytetit verior të Kukësit, po varej poeti, simboli i fjalës së lirë dhe i dashurisë së pashuar, luftëtar për një liri të ëndërruar. Dhe " ai, më sa duket, pasi kishte humbur çdo shpresë se do të mund të jetonte, po ndërronte jetë, duke përswritur vetëmëvete katër vargje që po i fisnikëronin për herë të fundit shpirtin e tij të lodhur, që po sosej nga çasti në çast", do të shkruajë studiuesi letrar, kuksiani Petrit Palushi, duke cituar katër vargjet e poetit, në të cilat shpërfaqet parandjenja e një akti të tillë makabër, por jo të vetëm në historinë e diktaturës komuniste në Shqipëri:


Kur të pyesni :"Ku e ka vorrin?"

Kur t`kërkoni me e gjetë,

Thoni:"Ai e urreu mizorin"

Thoni:"Dheu s`ka me e tretë".


Dhe është ky një mesazh për një vdekje të parandier nga poeti që po përjetonte diktaturën dhe të këqijat e saj, të cilat ia shkaktonin njerëzit që i shërbenin me aq përkushtim kësaj katrahure kombëtare: Poeti e kishte ndier një akt të tillë, sepse nuk priste ndonjë të mirë pas të gjitha atyre vuajtjeve të shkaktuara me dekada të tëra mbi të, mbi atë shpirt që nuk bindej dot të thyhej. Dhe është pikërisht kjo pathyeshmëri që atij i shkakton vdekjen e dhimbshme, aspak të natyrshme, ashtu me varje në mes të qytetit, për të trishtuar dhe frikur shpirtrat e tjerë, m'u në kapërcyell të shekullit njëzet. Poeti qëndron i varur atje në mes të qytetit, ndërsa njerëzit e shikojnë dhe nuk guxojnë ta thonë asnjë fjalë, por ashtu në heshtje shprehin pikëllimin dhe habinë e vogël se si kishte ngjarë. Poeti, ashtu i varur, valëvitej në shtyllën e vdekjes, por në atë kalvar vdekjeje qëndronte pathyeshmëria deri në amshim, përballë qyqarllëkut të pushtetarëve dhe "komisarëve" të errësirës mesjetare që ua kishte pushtuar shpirtërat.


Poezia që buronte thellë nga shpirti i sfilitur i poetit të persekutuar


"Të gjitha këto që i shkrova deri këtu, me vjet të tana kanë qëndrue në tru dhe duke i përswritur me vetëveten, me kokë nën jorgan, ose në vende ku isha ma i vetmuem, kam mund me i ruejt në kujesë. Gati gjysma janë krijue me mend, pa përdorë laps dhe janë rimue me anë të gishtave". Janë këto fjalët e poetit Havzi Nela, që të tregojnë më së miri kushtet dhe rrethanant e krijimit të poezisë së tij, e cila buronte thellë nga shpirti i sfilitur i tij. Është forma dhe metoda e të shkruarit poezi burgu, nëpër të cilat përplaset frymëzimi i poetit Nela, që ndrydhej e trishtohej në përplasje kohe. Me vite të tëra vazhdoi ky ankth, kjo metodë e të shkruarit. Laboratori poetik i Havzi Nelës ishte qelia dhe errësira e saj që ndriçohej nga farfuritjet e vargjeve që ndrydheshin e shtrydheshin në mendjen e tij. Ishte vetmia dhe jorgani që mbulonte kokën e poetit kur përswriste ato për të mos i harruar. Kjo ishte një metodë e imponuar nga kushtet e një burgu të rëndë, të paparamenduar nga mendja e njeriut. Është një metodë dhe formë krijimi, për të cilën duhet folur e shkruar më gjatë. Kështu krijuan edhe poetë të tjerë të Shqipërisë së asaj kohe si Visar Zhiti, Jorgo Blaci etj., të cilët provuan burgjet dhe "fajtor" për këtë ishte pikërisht poezia që ata shkruanin dhe letërsia që kultivonin, në të cilën rrugë ishin nisur dhe s`ktheheshin dot prej saj.

"Në këto ditë që mora guximin t`hedhja në letër, sigurisht që jam nxitue dhe për ma tepër duke hedhë sytë sa majtas - djathtas se mos kam tërhequr vëmendjen e shokëve që i kam fare pranë". Është edhe një tjetër anakronizëm. Poeti shkruan nxitueshem dhe frikohet nga "shokët" se mos tërhiqte vëmendjen e tyre. Athua pse e gjithë kjo frikë. Athua pse i gjithë ky nxitim. Pse kaq shumë frikë e nxitim përnjëherësh nga vështrimi dhe "zbulimi" nga shokët. Poeti ngutej për diçka dhe kishte frikë se nuk do ta kryente punën e tij të nisur tash e njëzet vite, punë e nisur dhe e fshehur brenda vetëvetës në mendje, duke e përswritur për të mos harruar. E tani kishte frikë nga shokët që mos ta vërenin që ta dënonconin, sepse prapë mund të binte në burg. Vargjet e ruajtura në vetëvete për njëzet vite, burgjeve dhe qelive ai dëshiron t`i hedhë në letër, në fletore, që një ditë t`i qesë në dritë. I shkruan ashtu pa respektuar dot gjuhën letrare, sepse për një gjë të tillë nuk ka kohë poeti, sepse "u lodha së mbajtuni në mendje", do të thoshte ai në fletoren e tij të parë.


Trishtimi nga mungesa e lirisë


Në libërthin "Asnjë çast lumnije" të Havzi Nelës, të përgatitur e të redaktuar nga studiuesi Petrit Palushi, lexuesi ka para vetes vetëm një tufëz poezish, nga të gjitha ato që kishte shkruar e që i kishte ruajtur plot sakrificë në vetëvete. Janë gjithësej nëntëmbëdhjetë krijime që përbëjnë një libërth dhe një shtegëtim letrar të poetit Havzi Nela në tehun e jetës e të vdekjes, që luftojnë për ta mundur njëra-tjetrën. E tillë është edhe poezia "Kur të vdes", një poezi me një titull ndjellakeq, por real. Poeti këtu e ndien vdekjen "para kohe", ndonëse një gjë e tillë i rrinte pranë:


Kur të mësoni se kam vdekë,

Kur të thoni:"Ndjesë pastë!"

A e dini se çfarë kam hjekë

Unë, poeti zemërzjarrtë ?


Është një poezi e tëra e mbështjellë me realitetin fiktiv që kishte shoqëruar poetin gjatë gjithë kohës. Një poezi që transmeton mesazhin poetik dhe jetësor të poetit që e deshi lirinë, që e deshi jetën, që deshi dritën dhe stinën më të bukur të jetës, por që kurrë s`i përjetoi vetë.


Thoni: Dritë ai kërkoi,

E vetë dritë nuk pa me sy

Thoni: "Për njerëzinë këndoi,

E për vete mbajti zi".


Janë këto vargje dhe të tjerat që shprehin më së miri angazhimin njerëzor të poetit që dergjej burgjeve plot vetmi dhe torturë, të poetit që kishte frikë nga "shokët" kur hidhte në letër vargjet e ruajtura në mendje. Poetit që provoi prangat dhe errësirën e qelive, duke lëshuar kushtrimin për të mjerët, nga të cilët dronte se edhe varrin do të kishin frikë t`ia preknin e t`ia vinin ndonjë lule.

Havzi Nela, që vuante nga mungesa e lirisë jo vetëm krijuese, nuk trembej dot nga vdekja për këtë liri. Ai nuk kishte shpirt robi që të bindej për gjithçka. Nuk duronte fjalët poshtëruese, fjalët fyese, të cilat mund të binin më tepër se mallkim. Këtë qëndrim poeti e shpreh në mëse një poezi. Prandaj, këtë mesazh ka edhe poezia "O liri, o vdekje", apo edhe poezia "Ma mirë le t`i mbylli sytë", në të cilat mospajtimi me fyerjen, poshtërimin, janë qëndrime të prera të poetit që më parë pranonte të thonin njerëzia se vdiq, por shkoi me nder, se i rrëzuem (kupto:poshtëruar) përgjithmonë. Këto vargje poeti i sajon në burgun e Burrelit më 1977, në ato momente kur përballej me torturat dhe poshtërimin që i bënin gardianët dhe komesarët e diktaturës.

Kur lëxon poezitë e burgut të poetit Havzi Nela të kapë trishtimi, një trishtim që të tronditë. Aty do të përballesh me një realitet që kishte ndodhur, me një përjetim të drejtpërdrejtë. Ndryshe nga poezia e burgut e Visar Zhitit, e cila është një poezi që e ndien burgun dhe peshën e rëndë e të tmerrshme të tij, por që shprehshmëria e saj është ndryshe, pa urrrejtje, në poezinë e Havzi Nelës ka më tepër urrejtje, më tepër mosdurim, më tepër drejtpërdrejtshmëri dhe kacafytje me realitetin brutal të jetës:


Jo or jo, njëzet vjet burg nuk u mjaftuen,

S`u ngopën ushunjëzat, xhelatët mendjemarrë,

Më ndoqën kamba-kambës, lakun m`a shtrënguen

Më ndoqën gjithë jetën, pse jo deri në varr


(Nuse më dhanë robninë)


Kjo poezi shpreh brengën e poetit për atë që ekzekutorët i dhuruan atij, duke e lënë fillikat vetëm, duke e sterilizuar dhe duke e lënë edhe pa fëmijë. Këto vargje poeti i shpalos në Arrën, ku pushteti e kishte dërguar për ta mbytur me vetmi, por që s`mund ta thyente dot:


M`hoqën përgjithmonë të shtrenjtën, lirinë,

M`i hoqën të gjitha, kot kam mbetur gjallë.

Shtëpinë m`a rrënuen, nuse më dhanë robninë,

Më lanë pa vajzë e djalë, më lanë të qaj me mall.

(Nuse më dhanë robninë)


Ndonëse i mbytur vetmi dhe vuajtje të shumta shpirtërore e fizike, poeti, megjithatë jeton me të mirat, jeton me pathyeshmërinë e tij, e cila siç shihet i jep një trohë ngushëllim, sa për të mos thënë "një trohë dëshprim të përmbajtur". Liria tek ai ndihet vetëm atëherë kur e kujton vendlindjen, kur e kujton të kaluarën e lavdishme të vendlindjes. Duke i kënduar vendlindjes, në mes këngës dhe vajit dëshpërues, poeti mundohet të shprazë vrullin dhe flakën e ndezur të krenarisë që i ngjallë qëndresa dhe pathyeshmëria nëpër shekuj e vendlindjes dhe njerëzve të saj, tashmë të katandisur keq. Janë ato vende, ata emra të vendlindjes, si Kalaja e Dodës, Luma plakë, Gjallica dhe të gjithë ata shkrepa e male, ato lugina e gryka, ku nëpër kohë u zhvilluan beteja kundër pushtuesve në ato luftëra për identitet e integritet kombëtar e njerëzor, të cilat poetit në mes errësirës së qelisë, burgjeve të Spaçit, Rrëshenit, Burrelit, humbëtirave të Arrnit etj, i ngjallin një diçka të bukur, një diçka të dinjitetshme, siç është liria, për të cilat poeti përdor metaforat më të bukura, më të zgjedhura:


"Flamuj t`gjallë në lufta t`rrepta,

Hijerandë, simbol lirie !"

Janë këto malet dhe shkrepat e vendlindjes së poetit, të cilat të kujtojnë vargjet e Naim Frashërit që i thurte atje larg në mërgim me atë shpirtin e mërguar. Po atëhere ishte një tjetër kohë, kohë e pushtimit, ndërsa poeti i këndonte të gjitha atyre, duke hymnizuar malet e kodrat, çukat etj., por tani në kohën e Havzi Nelës, cila kohë ishte që ai të mallëngjehej aq shumë. Kjo ishte një anakronizëm i llojit të vet, që është shpjeguar sa herë. Poezia e poetit bëhet më e fuqishme, kur dihet se n`çrrethana u krijua ajo. Poeti bëhet një hymnizues dhe i përmallshëm për një diçka të kaluar që i shëmbëllen me të bukurën, me madhështoren, e cila u mbyt nga grotesku dhe nga e shëmtuara e kohës "moderne". E kohës që po mbyste edhe atdheun e poetit, ku bëhej lufta e klasave, vrasja e njerëzve dhe e fjalës së lirë. Prangat e diktaturës shtërngoheshin e shtërngoheshin deri në këputje jete. Ndahej vëllau me vëlla dhe gjaku shprishej çdo ditë e vendi ishte dhe "po mbyllej me spiunë" që të përcjellin si hije të prapta. Dhe këtë poeti e shihte përditë, sepse edhe përballej atje në errësirën e qelisë. Andaj, në një moment ligësie e siç duket edhe humbje shprese për diçka të mirë që mund të ndodhte, poeti bën thirrje për vajtim:


Eni gjithë s`bashku, le të shpallim zinë

Me gjamë e me kuje t`a vajtojmë Shqipërinë


(Eni të vajtojmë Shqipërinë)


Ky është kulmi i dëshprimit të poetit të dëshpëruar e të mbetur pa shpresë. Poezia e Havzi Nelës "Eni të vajtojmë Shqipërinë" të kujton poemthin e Pashko Vasës "O moj Shqypni" , të shkruar këtu e njëqind vjet më parë. Këtu duhet të bëjmë një paralele, për të shikuar Shqipërinë e atëhershme me të kohës së Havzi Nelës. Cili ishte ndryshimi i katandijes së Shqipërisë së atëhershme me të tanishmen dhe a kishte të drejtë poeti Nela ta bënte një ftesë të tillë për vajtim? Natyrisht që arsyet ishin të shumta që ai të bënte këtë ftesë: Nuk është vetëm ana personale e vujatjes dhe e persekutimit të poetit nga pushteti dikatorial, i cili vendit nuk i sillte asnjë të mirë, prandaj as poetit të syrgjynosur, por është edhe ana e përgjithshme që u pa më vonë me syrin e një realiteti krejt tjetër. Poezia ftesë për të vajtuar në Shqipërinë, e Havzi Nelës, është edhe një ftesë për të ngritur zërin dhe për të luftuar për dinjitetin e Shqipërisë "së rënë përdhe" e të thyer krahësh. Të Shqipërisë së përgjakur e të lidhur ndër pranga ashtu sikur vetë poeti. Kjo është një nga poezitë më të goditura, më të brumosura me atributet e një krijimi dinjitoz, pavarësisht nga klithmat dhe shprazjet e shumta të poetit mbi ata që i bënin këtë gjëmë Shqipërisë.

Por edhe në mes asaj errësire, në mes atyre klithmave e gjamës, poeti Havzi Nela në shpirtin e tij fanitte shpresën e fitores, kur dëgjonte për gjërat e madhërishme që ndodhnin. Është viti 1981. Ngjarjet në Kosovë atij i ngjallin asociacionin e fitores dhe të krenarisë, gati të humbur. Atë asociacionin e shikuar në vargjet për vendlindjen në të kaluarën e lavdishme të saj. Këtë e shpreh më së miri poezia "Nusja e flamurit", në të cilën poeti i këndon çikës kosovare që mbi tankun serb ngjitet sikur shqiponja duke valëvitur krahet pa asnjë frikë:


Lavdi çikës kosovare

Si një shqerrkë, si jë manare.

I del tankut, i thotë "Ndal!"

Rritet, ngrihet sa nji mal!


Poezia e Havzi Nelës pati fatin e vetë poetit. Një fat të ndrydhur, fatin e një poezie që ende vazhdon të "ruhet" duke pritur një kohë më të mirë. Këto pak poezi të mbledhura dhe të botuara nga studiuesi i përkushtuar, Petrit Palushi, janë një rast i mirë për të mësuar për një proces të zhvilluar brenda dramës jetësore të një njeriu që e deshi atdheun dhe lirinë e tij, një dramë jetësore që tregon fatin e keq të një kolektiviteti të tërë dhe përjetimet e tij brenda një periudhe të caktuar të quajtur diktaturë. Dalja në dritë, qoftë edhe në këtë formë dhe këtë sasi, të jep shpresë se rrugëtimi i nisur shumë kohë më parë i krijimeve të poetit Havzi Nela do të arrijë cakun. Vetëm kur të kemi para vetes tërë opusin e tij krijues, mund të flasim më shumë dhe të japim ndonjë vlerësim më të kompletuar për poezinë e kijuar nëpër vite të poetit fatkeq, Havzi Nela.

Te dhena

1. Qani Panariti (përkthyes) pushkatuar
2. Dhimitër Falla (përkthyes) pushkatuar
3. Vincent Prenushi (poet) vdekur në burg
4. Myzafer Pipa (gazetar kritik) vdekur në hetuesi
5. Arshi Pipa (poet) burgosur
6. Et’hem Haxhiademi (poet, dramaturg) vdekur në burg
7. At Gjon Shllaku (kritik, gazetar) pushkatuar
8. At Mikel Koliqi (kompozitor) burgosur
9. At Don Kurti (etnograf, kompozitor) burgosur
10. At Anton Harapi (shkrimtar) pushkatuar
11. At Leon Kabashi (piktor ikonash) burgosur
12. Dom Lazër Shantoja (shkrimtar) pushkatuar
13. Dom Ndre Zadeja (dramaturg, poet) pushkatuar
14. Imzot Jul Bonati (përkthyes) pushkatuar
15. Terenç Toçi (gazetar) pushkatuar
16. Sem Mark Çuni (stilist) pushkatuar
17. At Aleksandër Sirdani (folklorist) vdekur në hetuesi
18. At Nikoll Gazulli (linguist) vdekur në hetuesi
19. Prof. Simon Deda (përkthyes) vdekur në burg
20. Padër Mark Harapi (shkrimtar përkthyes) burgosur
21. Padër Gjon Karma (folklorist) burgosur
22. Padër Pjetër Mëshkulla (poet, teolg) burgosur
23. At Marin Sirdani (historian) burgosur
24. At Konrad Gjolaj (shkrimtar) burgosur
25. Frat Gjon Pantalia (regjizor) vdekur në hetuesi
26. Pjetër Gruda (aktor) vdekur në kamp
27. Mark Dema (përkthyes) burgosur
28. Zef Zorba (përkthyes, regjizor) burgosur
29. Gjon Shllaku (përkthyes) burgosur
30. Ndoc Vasija (shkrimtar) burgosur
31. Koço Tasi (linguist) burgosur
32. Ghush Sheldija (folklorist) burgosur
33. At Viktor Volaj (studiues) burgosur
34. Luigj Filaj (muzikolog) burgosur
35. Marin Skanjeti (gazetar) burgosur
36. Akile Tasi (gazetar) burgosur
37. At Filip Mazreku (muzikolog) burgosur
38. Napolon Tasi (përkthyes) burgosur
39. Nikoll Dakaj (shkrimtar, kritik) burgosur
40. Filip Fishta (studiues) burgosur
41. Hazis Vrioni (përkthyes) burgosur
42. Jusuf Vrioni (përkthyes) burgosur
43. Amik Kacaruho (shkrimtar) burgosur
44. Mirash Ivanaj (linguist) vdekur në burg
45. Lazer Radi ( shkrimtar) burgosu
46. Sulejman Idrizi(linguist) vdekur në burg
47. Selman Riza (linguist) burgosur
48. Mitrush Kuteli (shkrimtar) burgosur
49. Qemal Draçini (kritik) vdekur në burg
50. Mysine Kokalari (shkrimtare) burgosur, vdekur në internim
51. Ramadan Sokoli (muzikolog) burgosur
52. Ndoc Nika (shkrimtar) burgosur
53. Mustafa Gërblleshi (shkrimtar) burgosur
54. Gjergj Bubani (gazetar) vdekur në burg
55. Zef Gruda (kompozitor) burgosur
56. Pashko Gjeçi (përkthyes) burgosur
57. Markensen Bungo (shkrimtar) burgosur
58. Dylber Starova ( muzikant) burgosur
59. Osman Bishqemi (shkrimtar) burgosur
60. Anton Frashëri (shkrimtar) burgosur
61. Nexhat Hakiu (poet) burgosur
62. Petro Marko (shkrimtar) burgosur
63. At Bernardin Palaj (shkrimtar) burgosur
64. Zef Leka (kompozitor) burgosur
65. Mithat Araniti (publicist, përkthyes)burgosur
66. Guljelm Deda ( gazetar, përkthyes) burgosur
67. Beqir Haçi (poet përkthyes) burgosur
68. Kasem Trebishina (shkrimtar) burgosur
69. Mark Ndoja (poet) burgosur
70. Gjergj Komnino (poet) burgosur
71. Kapllan Resuli (shkrimtar) burgosur
72. Nikolla Kote (përkthyes) burgosur
73. Pjetër Gjini (poet kompozitor) burgosur
74. Kin Dushi (shkrimtar) burgosur
75. Dhora Leka (kompozitore) burgosur
76. Uran Kostreci (poet) burgosur
77. Lekë Previzi (piktor) burgosur
78. Pjetër Arbnori (shkrimtar) burgosur
79. Leka Toto (dramaturg) burgosur
80. Nuredin Boriçi (poet) burgosur
81. Pano Taçi (poet) burgosur
82. Bajram Hyseni (poet) burgosur
83. Jorgo Bllaci (poet) burgosur
84. Trifon Xhargjika (poet) pushkatuar
85. Xhelal Koprëncka (poet) pushkatuar
86. Fadil Kokonami (gazetar) pushkatuar
87. Vangjel Lezho (gazetar) pushkatuar
88. Robert Vullkani (përkthyes) burgosur
89. Zhaneta Ogranaja (poete) burgosur
90. Mehmet Myftiu (shkrimtar) burgosur
91. Gramoz Omari (fizarmonist) pushkatuar
92. Anastasia Taçi (librare) burgosur
93. Mandi Koçi (kameraman) burgosur
94. Viktor Stratobërdha (regjizor filmi) burgosur
95. Genc leka (poet) pushkatuar
96. Vilson Blloshmi (poet) pushkatuar
97. Bedri Myftari (shkrimtar) burgosur
98. Zyhdi Morava (shkrimtar) burgosur
99. Visar Zhiti (poet) burgosur
100. Halil Laze (gazetar) burgosur
101. Daut Gumeni (poet) burgosur
102. Frederik Reshpja (poet) burgosur
103. Lluk Kaçaj (bas)burgosur
104. Milto Vako (dirigjent) burgosur
105. Kiço Venetiku (dirigjent) vdekur në burg
106. Krisanthi Venetiku (fotografe) vdekur në burg
107. Vangjush Tushi ( piktor) vdekur në burg
108. Edison Gjergo (piktor) burgosur
109. Ali Oseku (piktor) burgosur
110. Maks Velo (piktor) burgosur
111. Abdullah Cangoni(piktor) burgosur
112. Sadri Ahmeti (piktor) burgosur
113. Stavri Rafaeli (skenograf, tenor) burgosur
114. Minush Jero (dramaturg) burgosur
115. Mihallaq Luarasi (regjizor) burgosur
116. Sherif Merdani (këngëtar) burgosur
117. Fadil Paçrami (dramaturg) burgosur
118. Beqir Çela (poet) pushkatuar
119. Ahmet Golemi (shkrimtar) burgosur
120. Fatos Lubonja (gazetar) burgosur
121. Bashkim Shehu (shkrimtar) burgosur
122. Myqerem Janina (përkthyes) vdekur në burg
123. Dhimitër Lala (kameraman) burgosur
124. Dhimitër Furrxhi (aktor estrade) burgosur
125. Telat Agolli (artist cirku) burgosur
126. Havzi Nela (poet) varur
127. Ylber Merdani (poet) burgosur
128. Aleksandër Zeka (poet) burgosur
129. Jamber Marko (poet) burgosur
130. Gjergj Peçi (poet) burgosur
131. At Zef Simoni (poet) burgosur
132. Dom Frano Ilia (folklorist) burgosur
133. Dom Nikollë Mazreku (studiues) burgosur
134. At Zef Pëllumbi (shkrimtar) burgosur
135. Llazar Moreka (kompozitor) burgosur
136. Niko Kotani (redaktor) burgosur
137. Medi Prodani (kitarist) burgosur
138. Sotir Andoni (shkrimtar) burgosur
139. Mihal Zallari (publicist, përkthyes) burgosur
140. Visaroin Xhuvani (teolog, linguist) burgosur
141. Zef Mala (drejtor i biblotekës) vdekur në burg
142. Fotaq Filipeu (muzikant) burgosur
143. Astrit Delvina (shkrimtar) burgosur
144. Gani Skura (poet) burgosur
145. Fatos Mero Rrapaj (folklorist) burgosur
146. Eqerem Biba (përkthyes) burgosur


Tirana Observer

Zyhdi Morava: S'e lejoj hapjen e dosjeve të shkrimtarëve

Dorina TOPOLLAJ

Për kreun e shkrimtarëve të Shqipërisë, çdo njeri që ka jetuar në pluhurnajën e diktaturës nuk ka dalë pa u bërë pis sadopak. E nga kjo nuk bën përjashtim edhe Lidhja e Shkrimtarëve, e cila sipas Zyhdi Moravës, në kohën e diktaturës ka qenë institucioni ku është bërë presioni më i madh lidhur me dosjet, me intrigat, e me spiunimet e njëri-tjetrit. Por për të mirën e letërsisë e të shkrimtarëve ai ka marrë një vendim. "Sa të jem unë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk do t'i jap askujt dhe s'do lejoj kërkënd të merret me të kaluarën e shkrimtarëve, të cilët s'kanë funksione politike dhe shtetërore", deklaron kreu i Lidhjes së Shkrimtarëve. Në një intervistë për gazetën "Tirana Observer", ai komenton ndjesën e shkrimtares Diana Çuli, përse mendon se s'duhet të hapen dosjet e shkrimtarëve dhe çfarë dosjesh ekzistojnë në arkivin e Lidhjes.
Shkrimtarja dhe deputetja Diana Çuli kërkoi ndjesë publikisht për përfshirjen e saj në çështjen e dy poetëve të pushkatuar nga regjimi Genc Leka dhe Vilson Blloshmi. Si e komentoni ju këtë ndjesë?
Unë kam venë re që kohët e fundit, për arsye që nuk mund të shpjegohen saktësisht, bëhet shumë zhurmë për faktin që Diana Çuli në vitin 1976 ka bërë ekspertizën e disa poezive të Genc Lekës, dhe ajo që më habit paksa është amplifikimi i hershëm që i bëjnë këtij fakti media, qoftë e shkruar, qoftë dhe ajo vizive. Të krijohet përshtypja sikur Diana Çuli duhet kryqëzuar a thua se te Diana mbaron gjithë kriminaliteti i 45 viteve diktaturë. Në këtë që do them, nuk marr përsipër të bëjë avokatin e Diana Çulit, por si qytetar dhe si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve kam për detyrë të bëjë avokatin e së drejtës dhe së vërtetës. E vërteta në rastin konkret është se me këtë problem jam marrë, në vitin në '93, mos gabohem, kam botuar një shkrim tek gazeta "Tribuna Demokratike" nën nxitjen e vëllait të Vilson Blloshmit, i cili më solli disa materiale të nxjerra nga arkivat dhe me publikimin e atij shkrimi, në fakt mua, më dukej se i shërbeja zbulimit të një fakti shumë të hidhur, pushkatimit të dy poetëve Genc Leka dhe Vilson Blloshmi, por njëherësh kam qenë dhe shumë i tronditur para se ta botoja. Më trondiste vdekja e dy poetëve në moshë të re dhe shumë të talentuar, sepse ndërkohë kisha lexuar dhe poezitë e tyre, që ishin shumë të mira. Kaluan pastaj shumë vjet dhe kohët e fundit është marrë një fushatë kundër Dianës dhe ku përjashtohen dy të tjerët, të cilët, ndryshe nga Diana, kanë qenë shumë më të ashpër në atë që kanë shkruar. Përjashtohen Koçi Petriti dhe Myzafer Xhaxhiu. Në qoftë se tre njerëz kanë bërë të njëjtin veprim, në të njëjtën kohë, dhe ky veprim cilësohet si i dënueshëm, unë mendoj se nuk duhet të veçohet njëri nga tjetri. Në qoftë se sulmi i ndërmarrë kohët e fundit ndaj Diana Çulit bëhet për arsye politike, kjo le të jetë përgjegjësi e politikës, dhe shtypi, një shtyp dinjitoz, mendoj unë, nuk duhet ta amplifikojë në këtë fare feje siç e ka bërë deri tani. Kam dëgjuar se ajo ka kërkuar falje publike, unë e vlerësoj jashtëzakonisht këtë gjest qytetar të saj, sepse në fund të fundit ajo ndjen një farë dhimbje, për mos thënë pendimi, por nga këndi im i shikimit, Diana po aq sa ka një mëkat, po aq është dhe viktimë. Është viktimë e presionit të Sigurimit të Shtetit që e ka detyruar atë në moshë fare të re të bëjë këtë gjë, që e kanë bërë në të njëjtën kohë burra në moshë më të madhe dhe akoma nuk kanë kurajën civile dhe qytetare siç bëri Diana, të dalin publikisht dhe të thonë: "Zotërinj, i kërkoj falje familjes së filanit. E kemi bërë këtë veprim ,këtë gjest, i cili ka ndikuar negativisht në jetët e tyre". Unë këtë gjest të Dianës e vlerësoj shumë. Kam dëgjuar sërish se vëllai i Vilson Blloshmit, Bedri Blloshmi ka shkruar në një gazetë ku ka thënë që "unë nuk e fal atë". Unë nuk arrij ta kuptoj këtë shprehje. Kur thua nuk e fal, lind pyetja çfarë do t'i bësh? Kur një grua të kërkon ndjesë, unë mendoj se do jesh jo fort normal të mos e pranosh ndjesën e kësaj femre, pavarësisht se çfarë të ka shkaktuar. Në një kohë kur flitet për pajtime gjaku, ku shumë njerëz janë pajtuar. Në rastin konkret, Diana nuk i ka gjak kurrkujt. Duke qenë se jam tërësisht i informuar në këtë pikë, akt-ekspertiza që ka bërë Diana Çuli për poezitë e Genc Lekës dhe akt-ekpertiza që ka bërë Koçi Petriti për poezitë e Vilson Blloshmit dhe akt-ekspertiza që ka bërë Myzafer Xhaxhiu për përkthimet e Vilson Blloshmit, le t'i quajmë sikur janë krim, por ky krim arrin deri tek neni agjitacion propagandë, i cili dënohej me 10 vjet burg. Pra të tre këta persona nuk kanë gisht në vrasjen e këtyre poetëve me atë që kanë thënë. Për atë, që ata kanë ndikuar që poetët të marrin maksimumin 10 vjet burg, kjo është një përgjegjësi morale dhe Diana këtë përgjegjësi e vuan dhe ka kërkuar ndjesë publike. Përse i pushkatuan, po e them për ata që nuk e dinë dhe për brezin që është më i ri. Fill pasi gjykata e Librazhdit i dënoi me 10 vjet burg për agjitacionin dhe propagandë hyri në mes Partia, e cila kishte interes që këta djem të talentuar, me pasione të mëdha letrare, të ekzekutoheshin të hiqeshin nga qarkullimi sepse ishin bij të familjeve të deklasuara. Bij të familjeve nacionaliste. Pikërisht këtu sekretari i Partisë të Librazhdit në atë kohë, i cili, me siguri kishte marrë udhëzime nga lart, ulërin dhe bërtet me të madhe dhe thotë: Ç'keni bërë, duhet që ata të pushkatohen dhe inskenuan në mënyrë të llahtarshme një nen, atë të sabotimit ekonomik, i cili kishte 25 vjet burg deri në pushkatim. E parë në këtë këndvështrim, Dianës nuk mund t'i thuhet, siç shkruhet nëpër shtyp, që ke vrarë dy poetë, qoftë dhe Koçi Petritit, qoftë dhe Myzafer Xhaxhiut. Mëkati i tyre, faji i tyre arrin deri tek dënimi agjitacion e propagandë. Kështu që i vëllai i Vilson Blloshmit apo ndonjë tjetër që thotë "unë i fal, unë s'i fal", e para, është punë e tyre, por nuk ka të drejtë morale as ligjore të thotë se më ka vrarë vëllain, por ma ka dënuar me burg. Në qoftë se ai apo ata janë kaq të vendosur sa të mos falin njeri, dhe unë i mbështes në këtë drejtim, le t'i marrin me radhë, le të krijojnë dosje, le të hedhin në gjyq gjyqtarin dhe prokurorin e Librazhdit të asaj periudhe, hetuesin apo hetuesit që u morën me këtë punë dhe inskenuan nenin e sabotimit ekonomik, prokurorin e përgjithshëm në atë kohë, krye hetuesin e përgjithshëm në atë kohë, sekretarin e parë të Librazhdit në atë kohë, kryetarin e Komitetit Ekzekutiv të Librazhdit në atë kohë, kryetarin e Gjykatës së Apelit në atë kohë, kryetarin e Gjykatës së Lartë në atë kohë dhe sekretarin e Presidiumit të Kuvendit Popullor, i cili firmosi mos faljen e jetës së këtyre djemve që kishin një talent të jashtëzakonshëm në fushën e letrave. Unë mendoj se ky cikël duhet mbyllur. E para, një herë ajo ka kërkuar ndjesë, e dyta është një shkrimtare shumë e mirë, e treta është nënë, e katërta është bashkëshorte. Le të merren me ata që përmenda pak më parë. Kjo do të ishte dinjitoze si për familjarët e tyre dhe shumë të tjerë që janë të interesuar që drejtësia të vihet në vend.
Cili është opinioni juaj si kreu i Lidhjes së Shkrimtarëve, a duhet të hapen dosjet e shkrimtarëve?
E kam dëgjuar shpesh këtë ide, që shkrimtarëve duhet t'u hapen dosjet, në një kohë që në Parlament akoma diskutohet hapja e dosjeve personave që duhet t'u hapen dosjet, dhe nuk është marrë asnjë vendim për këtë punë. Dëgjojmë nëpërmjet televizione e media akuza të ndërsjella nga të dy forcat e mëdha politike. Të majtët dhe të djathtët akuzojnë njëri-tjetrin për krime në kohën e diktaturës dhe përmendin një seri pseudonimesh. Unë jam shumë dakord, dhe them sot, e kam thënë edhe me kohë, që në vitin 1991, tek gazeta "Republika", që dosjet duhet të hapeshin jo të hapen. Ka një ndryshim shumë të madh, sepse kanë kaluar 15 vjet. Në qoftë se themi që të hapen dosjet, unë jam deri në atë masë që është kërkuar në Parlament. T'u hapen dosjet qeveritarëve, parlamentarëve, të gjithë atyre që kanë poste drejtuese, të gjithë atyre që nga pozicioni që kanë mbrojnë ligjin, bëjnë ligjin, bëjnë moralin, mbrojnë moralin e kështu me radhë. Dhe kjo s'ka ndonjë efekt të madh. Ndërsa për hapjen e dosjeve të shkrimtarëve, e para, në rastin e 60-vjetorit të Lidhjes së Shkrimtarëve, në mbledhjen që bëmë, kam thënë: "Jam i vendosur që duke filluar nga sonte do të mbyllet hermetikisht porta e së shkuarës së Lidhjes së Shkrimtarëve dhe Artistëve të Shqipërisë prej nga vazhdimisht çlirohet gazi karbonik i së keqes që është bërë në atë kohë. Të hapet dera e së nesërmes, një derë ku të vijë oksigjen jete i marrëdhënieve miqësore me njëri-tjetrin." Në kohën e diktaturës Lidhja e Shkrimtarëve ka qenë vendi ku është bërë presioni më i madh lidhur me dosjet, me intrigat, me spiunimet e njëri-tjetrit, këto tashmë dihen. Në qoftë se do të hapen dosjet e shkrimtarëve të asaj kohe, veprimi i Diana Çulit do të duket shumë minor në krahasim me ç'është bërë këtu. Dihet se të punoje në Komitetin e Partisë duhet të ishe me një biografi shumë të pastër politikisht, flas do të ishe "i yni", siç thuhej, dhe ishte e njëjta gjë po të punoje në Lidhjen e Shkrimtarëve, duhet të ishe me biografi të pastër, duhet të ishe i devotshëm për të shërbyer diktaturës, duhet të ishe i "i yni", siç të quanin ata oficerët e Sigurimit të asaj kohe. Unë jam i vendosur që në Lidhjen e Shkrimtarëve të mos zbulohen gjirizet e së djeshmes. Le ta fillojnë hapjen e dosjeve me mua. Unë jam kryetar i këtij institucioni dhe kam përgjegjësi morale, dhe dosjen time le ta hapin që nesër. Por shkrimtarët e tjerë që nuk janë funksionarë shteti, që nuk bëjnë pjesë në Parlament, që s'kanë poste drejtuese, do t'u hapen dosjet vetëm atëherë kur do t'i hapen dosjet gjithë popullit shqiptar.
Z. Morava, çfarë informacioni keni ju për ekzistencën e dosjeve të shkrimtarëve në Lidhjen e Shkrimtarëve? A keni gjetur ju të tilla dosje?
Në qoftë se bëhet fjalë për dosjet të Sigurimit, unë nuk kam gjetur dosje të kësaj natyre. Por që ato kanë ekzistuar, është më se logjike, sepse këtu ka pasur një operativ Sigurimi dhe ai fiks për këtë punë ishte. Për t'u hapur dosje shkrimtarëve, për t'i provokuar, për t'u bërë presion atyre, siç na bënë presion edhe neve që hëngrëm burgun. Ky operativ ka përgatitur këto dosje.
A ruheshin këto dosje në arkivin e Lidhjes?
Nuk e di ku ruheshin, se në atë kohë nuk kam qenë anëtar i Lidhjes së Shkrimtarëve. Por dosje të kësaj natyre nuk ekzistojnë në Lidhjen e Shkrimtarëve. Në qoftë se këto dosje kanë qenë në Lidhjen e Shkrimtarëve dhe aktualisht nuk janë, dhe dikujt i intereson për të ditur se ku janë, ma do mendja se detyra e medias është që të kapë, të investigojë, të pyesë me radhë kryetarët paraardhës. Unë deklaroj se dosje të kësaj natyre në Lidhjen e Shkrimtarëve nuk kam gjetur dhe nuk ekzistojnë.
Shkrimtari Ismail Kadare deklaroi në një intervistë për emisionin "Opinion", se një pjesë e arkivit është zhdukur...
Kadare mund të dijë disa gjëra më tepër se sa unë, sepse ai ka qenë atëherë në Lidhje, ka qenë, mos gaboj, në kryesi, nuk jam i sigurt, hynte dilte si gjithë anëtarët e tjerë të Lidhjes. Unë thashë, atëherë nuk lejohesha të kapërceja pragun e derës së Lidhjes e jo më të hyja brenda dhe të dija këto gjëra që di Kadareja. Por në qoftë se është e vërtetë që Kadareja thotë se kanë ekzistuar dosje dhe janë prishur, mua më duket se media ka buçitur gjatë se edhe dosjet më të rëndësishme që kanë qenë në arkivin e Ministrinë e Brendshme edhe ato na qenkan zhdukur. Pastaj, ma do mendja, edhe njëherë po e nënvizoj, që këto dosje nëse ekzistojnë diku, le të gjenden, le t'i shërbejnë historisë së Lidhjes së Shkrimtarëve. Por nëse ato i kërkojnë për t'i përdorur, për t'ia përplasur turinjve njërit apo tjetrit të kaluarën, unë edhe njëherë po them, nga ajo e kaluar askush s'ka dalë puritan. Me përjashtime jashtëzakonisht të rralla. Kjo gjë nuk do t'i shërbente as letërsisë shqipe, as jetës së shkrimtarëve, as të nesërmes. Unë, si kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, sa të kem mandatin nuk do të lejoj të ndodhë kjo gjë, sepse nga kjo s'vjen asgjë e mirë.
A ka dosje në Lidhjen e Shkrimtarëve, që janë procesverbale të plenumeve apo mbledhjeve të kryesisë ku kritikoheshin shkrimtarët?
Po. Nuk e di nëse janë të plenumeve apo të kujt janë, por zakonisht në mbledhjet e kryesisë mbaheshin procesverbale. Rastësisht në një zyrë kam parë një stivë dosjesh të kësaj natyre, gjithë pluhur, e kam hapur njëherë. Kam parë në procesverbal, "filani u ngrit e tha për filanin", dhe e mbylla menjëherë. S'pata pikë kurioziteti për ta lexuar më tej. Më krijoi një pështirosje. Me siguri këtu janë procesverbalet. Nuk kam treguar ndonjë interesim të madh për të dërguar dikë për t'i pastruar pluhurat, sepse është njësoj sikur të kalosh në një rrugë shumë të pastër, të marrësh bajgat e një kali, e t'i ruash e t'i konservosh diku në një cep të kësaj rruge. Ato le të jenë atje. Nëse një shkrimtari do t'i duhen për të bërë historinë e Lidhjes së Shkrimtarëve, le të vijë dhe të bëjë çfarë të dojë. Por edhe njëherë nënvizoj, sa të jem unë kryetar i Lidhjes së Shkrimtarëve, nuk do t'i jap askujt dhe s'do lejoj kërkënd të merret me të kaluarën e shkrimtarëve, të cilët s'kanë funksione politike dhe shtetërore. Atyre që u dhimbsen shkrimtarët e Shqipërisë, le të kthejnë sytë nga gjendja e mjerueshme financiare në të cilën ata jetojnë. Kjo do t'u shërbente më mirë shkrimtarëve, letërsisë shqipe, personalitetit të shkrimtarëve dhe Shqipërisë. Sepse, duam apo s'duam, shkrimtarët janë udhëheqësit shpirtërorë të një kombi. Në qoftë se në diktaturë u bë një presion aq i madh ndaj Lidhjen e Shkrimtarëve, u bë pikërisht që ky zë i fuqishëm i udhëheqjes shpirtërore të këtij vendi të rrinte sus, dhe, përveç presionit, dhunës, burgut, ishte përdorur edhe kjo mënyra e ndyrë e sherrit dhe e spiunimit midis njëri-tjetrit. E nënvizoj edhe njëherë, se nuk besoj që të ketë ndonjë njeri që kaloi në këtë pluhurnajë e të ketë dalë pa u bërë pis sadopak.

Havzi NELA

PSE te lidhen pa dal n, cak
pse ti derdhen ,kob,e gjak
pse ti mbshtjellen,rrugt me lak

pse ta thyen at pend per dhe
pse ta pren moshen e re

pse te ndan prej diell e hane
pse t larguen prej shqipni nane




poeti xhelal ferizi nga mitrovica

Tragjikja e jone eshte e pafund


1. Fehmi Abdiu, kryetar i gjukates se larte 1988, aktualisht kryetar e gjukates kushtetuese

2. Agim Hoxha, kryetar i gjykates se rrethit Kukes viti 1988

3. Nikollaq Helmi, prokuror i rrethit Kukes ne vitin 1988


Ekzekutimi dhe procesi

15 qershor 1988, ora 5.30 e mengjesit arrestohet ne fshatin Brekije. Ora 9 e paradites te po kesaj date dergohet ne degen e puneve te brendshme ne Kukes dhe ne oren 12 nis procesi hetimor. Perfundon hetimi me 21 qershor1988. Me 22 qershor formulohet vendimi, denim kapital Me 25 qershor ben ankim prane gjykates se larte. Me 16 korrik1988 kjo e fundit le ne fuqi vendimin e gjykates se rrethit Kukes, denim kapital. 10 gusht 1988 pas mesnate ne oren 02, ekzekutohet. Trupi i tij i varur qendron deri ne oren 11 te dates 10 gusht ku pas kesaj ore mbyllet ne magazinat e policise. Me 11 gusht ora 1 pasmesnate, trupi i pajete futet ne toke.




Gruaja e Havzi Neles: Abdiu te varet si burri im
Milazim Halili Kukes - Lavdija ende rron me kujtimin e Havzi Neles. Bashkeshortja e poetit disident nga Kukesi te varur me vendim gjykate ne vitit 1988, vazhdon te gelltise vuajtjen qe i ka shkaktuar ngjarja e 14 viteve me pare. Nuk eshte per hakmarrje personale por thote se ata qe dhane vendimin ndaj tij per varje duhet te zhduken te pakten nga skena politike dhe publike. Ketu gruaja qe pervec humbjes te se shoqit mban mbi shipne edhe 15 vjet burg e ka fjalen per Fehmi Abdiun, kryetarin aktual te Gjykates Kushtetuese i cili firmosi varjen e tij si kryetar i Gjykates se Larte. Nuk pelqen ti permende emrin duke e quajtur "ai_, megjithate Lavdija kerkon prere te vetmin shpagim: te varet ashtu sic vari burrin tim Havziun. Per mua ai duhet te kaloje ne ndjekje penale. Me e pakta te shkarkohet dhe kete ia kame kerkuar edhe forumeve te ndryshme thote gruaja qe fati i keq e deshi te mos kishte asnje femije me burrin e dashur.

Kush eshte mesuesi dhe poeti Havzi Nela?

Lindi me 24 shkurt 1934 ne fshatin Kollovoz te rrethit Kukes. Mbaroi shkollen fillore dhe te mesme ne rrethin e lindjes ne nje varferi te tejskajshme per te vazhduar me vone institutin ne Shkoder ku perjashtohet me vize te kuqe. Per here te pare fillon punen si mesues ne Plan te Bardhe te Matit, ku dhe aty perjashtohet nga mesuesia per krijime letrare "te denueshme" ne ate kohe per te vazhduar dy vjet sherbimin ushtarak. Me vone mbaron Institutin e Larte ne Shkoder me korrespondence. Punon si mesues ne Krume, Lojme, Shishtavec deri ne fillim te vitit 1967 ku transferohet ne Topojan ku nga ky vend fillon pjesa me dramatike e Havzi Neles dhe familjes se tij. Me 20 prill 1967, ne prani te mijera veteve ne Shishtavec, kundershton hapur tre tezat e dala nga pushteti i atehershem per: kolektivizimin, prishjen e xhamive dhe nderrimin e veshjeve duke thene se "Populli eshte i semure, tre gjilpera menjehere nuk e sherojne por e shkaterrojne". Qe nga ajo kohe, Havzi Nela eshte ndjekur dhe persekutuar nga sigurimi i shtetit, pushteti popullor i asaj kohe qe shoqerohet me nje serial dosjesh voluminoze per 30 vjet me radhe duke nderruar pothuajse te gjitha burgjet e vendit ku gjithnje e me shume i shtuan urrejtjen dhe forcen e kundershtise ndaj diktatures, deri me 10 gusht 1988 ku denohet me varje ne mes te qytetit te Kukesit. Vendimi per ekzekutimin me varje te Havzi Neles eshte marre nga gjykata e rrethit Kukes ku me pas eshte pasuar nga gjykata e larte me kryetar Fehmi Abdiun dhe me vule perfundimtare nga Kryetari i Presidiumit te Kuvendit Popullor Ramiz Alia.

DOSJA E ZEZE

Dosjet 13532/1 dhe 13532/A, te cilave iu referuam, kur i hap te duket se brenda tyre fillon te levize lemshi i gjarperinjve. Dosje tmerri, vdekje. Me 24.6.1988 fillon gjyqi i trete i Havzi Neles. Kete here hetimi ka qene teper i shkurter, vetem 7 dite. Perse ky nxitim kur njerezit qendronin ne hetuesi deri ne 2 vjet?

Ne faqen 2 te dosjes 13532/A "Per ceshtjen penale 60", gjyqtari Agim Hoxha shkruan dy dite para gjykimit se "duke pare ceshtjen ne kompleks, interesin e partise ne rreth si dhe perhapjen e veprimtarise armiqesore ne rrethin e Kukesit, duhet te jepet denim kapital. Qe t'i sherbehet me mire parandalimit te veprimtarise armiqesore ne rreth, duhet t'i jepet si menyre ekzekutimi: vendimi me vdekje e varje, ku mund te ekspozohet i denuari.

Probleme organizative te gjykimit: Ceshtja do te gjykohet ne sallen e gjykates, pasi nuk ka interes te behet para popullit ne Topojan. i pandehuri, si armik i betuar, mund te agjitoje edhe ne gjyq".

Dosja 13532/A Gjyqtari



Agim Hoxha

Pas pretences se prokurorit Nikollaq Helmi ku kerkohet varje ne litar, i pyetur se c'ka per te thene, ai pergjigjet shkurt: Nuk kerkoj asgje nga gjykata, pretenca e prokurorit te zbatohet". Nderkohe te njejtin vendim kishte dhene edhe gjykata e shkalles se larte qe dretohej nga Fehmi Abdiu, pas apelimit ne kete gjykate nga Havzi Nela.

Ora 02 e dates 10 gusht 1988, ishte ora e tmerrshme qe ndali zemren e Havzi Neles. Deri ne oren 11.00 te 10 gushtit 1988 qendroi i varur ne sheshin prane agjensise se autobuzeve ku do te mbetej ne mendjen e njerezve si monument, simbol e kushtrim ne dy vitet qe pasojne ne ate zgjim madheshtor mbare popullore per te cilin 30 vjet me radhe e enderroi, luftoi martiri i demokracise Havzi Nela.

"Thoni: Desh kerkoi lirine

Si skifter ne fluturim

Provoi prangat, t'erret qeline,

Per te mjeret leshoi kushtrim".

Nderkohe pas viteve '90-te ne nje kujtese jo te larget nga vdekja e poetit disident Havzi Nela, figura e tij si poet, mesues, hero i kundershtise ndaj diktatures komuniste dhe idealeve per demokraci, iu dha shkolles se pergjithshme te qytetit emri i tij dhe u cilesua martir i demokracise. Nje merite te pazevendesueshme per kontributin e dhene ne lartesimin e merituar te Havzi Neles ka dhene studiuesi dhe shkrimtari kuksian Petrit Palushi, i cili me nje pune te palodhur nxori ne drite dosjet e zeza me fakte tronditese te persekutimit mesjetare te heroit dhe familjes se tij. Duke mbledhur me kujdes nga njerezit e familjes Nela krijimet, poezite dhe deshmi nga vete autori, Petrit Palushi i ka permblrdhur ne botimin me titull "pa nje dite lumnie",-te Havzi Neles qe eshte ribotuar ne shtator 2000 me fakte dhe deshmi te reja.



Drejtesia shqiptare ne duart e xhelatit

"Gjaku me gjak nuk lahet, pasi behet nje pellg gjaku. Drejtesia eshte ajo qe duhet te vendose",- shprehet per "Koha Jone" bashkeshortja e Havzi Neles, Lavdija, moter e vetme e pese vellezerve dhe qe mban mbi supe 15 vjet burg dhe internim. "Une kam jetuar dhe vazhdoj te jetoj ne cdo kohe, ne cdo cast me Havziun, shokun tim te jetes, te idealeve. Them keshtu sepse nga ai une mora nje diplome qe nuk mund ta merrje edhe po te mbaroje cdo universitet ne Shqiperi. Ajo cfare me mundon se tepermi eshte se Havziut vazhdon t'i behet denimi edhe pas vdekjes per faktin se drejtesia shqiptare ka rene ne dore te atij qe firmosi ne vitin 1988 per varjen e Havzi Neles dhe qe nuk ma ze goja t'ja artikuloj emrin. Kucedra nuk ngopet asnjehere dhe ushqimi i vetem per te eshte gjaku. Duhet te dale menjehere ne banken e te akuzuarve, te marre vendimin me varje ashtu si Havziu denim te cilin ai ia dha pa hezitim. Na nxiu jeten, me shemtoi bukurine, me mori rinine, me shoi enderren e nje nene per te patur nje femije. Eh.., mos u gezofte asnjehere me djale apo me vajze. Kur ia shoh surratin ne ekranet e TV-ve dhe per fat te keq keto kohet e fundit ka qene shpesh here ne fokusin e kamerave pasi i duket vetja se akoma e ka shpaten e mprehte, me trazon shpirtin, lendon plagen dhe me ben te mendoj se nje dite duhet te jem perballe me te per t'i treguar vendin qe meriton, qe njehere e mire te shpetoje drejtesia nga xhelati, nenat nga hakmarrja brezi nga urrejtja. Per kete une kam kerkuar disa here ne emer te forumit te gruas demokratike si dhe seksionit te PD-se per shkarkimin e tij nga detyra per hir te progresit dhe te se drejtes dhe mbrojtjes ligjore".

E nderkohe qe me 10 gusht 2002 mbushen 14 vjet nga koa kur eshte varur poeti dhe mesuesi disident Havzi Nela qe per kuksianet eshte gjithmone e fresket ne kujtese ngjarja e rralle mesjetare, po kaq te fresket mbeten edhe autoret e ketij krimi makabre urdheruar dhe ekzekutuar nga piramida ne kalbezim e diktatures komuniste.

Cito :

Stafi qe denoi me varje Havzi Nelen me 10 gusht 1988



1. Fehmi Abdiu, kryetar i gjukates se larte 1988, aktualisht kryetar e gjukates kushtetuese

2. Agim Hoxha, kryetar i gjykates se rrethit Kukes viti 1988

3. Nikollaq Helmi, prokuror i rrethit Kukes ne vitin 1988

[color:c5ca="DarkRed"]E pabesushme esht e pa imagjinushme qe un kam te njejten kombsi si keta siper dhe tjer qe deri ne vitin 1988 eksekutnin njerez pse shkruanin peozi!!

Ekzekutori i Havzi Neles mashtron publikun
Per anetaret e forumit po them dy fjale se kush eshte Havzi Nela per te cilin Fehmi Abdiu ne intervisten e meposhtme mashtron opinionin publik.
Martiri Havzi Nela eshte i varuri i fundit ne Evropen Lindore per bindje politike. Ai eshte ekzekutuar me 10 Gusht te vitit 1988 ne qytetin e Kukesit. Nje nga ekzekutoret qe ka firmosur denimin me vdekje eshte edhe Kryetari i Gjykates Kushtetuese hiresia e tij Fehmi Abdiu. Gjaku i Havzi Neles akuzon ekzekutoret jo per hakmarrje politike po per faktin e vetem se ai eshte denuar ne kundershtim me kodin penal dhe ligjin e asaj kohe. Pra Havzi Nela eshte denuar me vdekje ne litar jo pse ai ishte kriminel dhe terrorist sic perpiqet te mashtroje Abdiu por me vrasjen e tij ata perpiqeshin te sfumonin cdo perpjekje per shembjen e rregjimit diktatorial duke qene se era e ndryshimeve kishte filluar ne Evropen Lindore. Bashkevuajtesit e Havzi Neles si Visar Zhiti dhe Pjeter Arbnori e dine fare mire se kush qene ai.

Abdiu: Na sulmojne se nuk durojne cekan mbi koke
Z. Abdiu. Dikur keni deklaruar se ne vitin 1992 vete kryetari aktual i PD, Sali Berisha, ju ka propozuar per anetar te Gjykates Kushtetuese. Si eshte e verteta e ketij propozimi dhe pse nuk keni pranuar?

E vertete eshte qe ne vitin '92 kur eshte krijuar Gjykata Kushtetuese e Shqiperise, nder kandidaturat qe jane paraqitur nga PD, qe ishte dhe parti ne pushtet, eshte paraqitur dhe emri im si kandidature. Paraprakisht kam konstatuar ne ate kohe, predispozicionin apo gadishmerine e partise ne pushtet per te aktivizuar edhe juriste te opozites edhe mbase kjo mund te kete qene edhe arsyeja qe u mendua se edhe une mund te isha nje nga anetaret e Gjykates Kushtetuese. Kete kerkese une personalisht e kam pritur mire, megjithese isha deputet dhe meqenese kisha vene re se kisha deshire per t'iu rikthyer profesionit tim, me nxiti qe ta mbeshtesja kete kerkese, pra te isha dakort. Por pas shume diskutimesh dhe debatesh ne grupin parlamnetar te Partise Socialiste nuk ishte dakort qe une te behesha nje nga anetaret e Gjykates Kushtetuese. Ky qe edhe konkluzioni dhe pergjigjja qe une i imponuar i dhashe propozimit qe me ishte bere. Pra per pasoje ne ate kohe nuk u pranua ky propozim nga grupi parlamentar i PS dhe nga une vete.

Nderkohe qe akuzoheni nga lideri i Partise Demokratike per "ekzekutimin" e nje disidenti. Si mund te mbroheni?

E verteta rreth ketij problemi, pas shume vitesh per te cilin une jam akuzuar, duhet te qartesohet. Vite me pare une nuk i kam kushtuar shume vemendje ketyre deklaratave. Qe nga viti 1991, pra kur kam kandiduar per deputete, shpesh nga qarqe te caktuara te kundershtareve politike eshte ngritur ky problem. Por cila ne fakt eshte e verteta? Nuk eshte e vertete absolutisht ajo qe eshte thene nga shtypi, qe une kam qene kryetar i Gjykates se Kukesit, e qe kam gjykuar kete ceshtje. Hazbi Nela eshte deklaruar fajtor nga Gjykata e Kukesit me vendim numer 59, date 24.6.'88 dhe eshte denuar me vdekje. Ka marre kete denim per tradheti ndaj atdheut, ne formen e arratisjes jashte shtetit, per krimin e terrorit dhe per armembajtje pa leje ne baze te neneve 47 germa c dhe 11, 15 pika e pare te Kodit Penal te asaj kohe. Kjo ceshtje ka ardhur ne Gjykaten e Larte ku une isha anetar i kesaj gjykate. Ne kolegjin penal te gjykates se larte, kjo ceshtje eshte shqyrtuar dhe eshte lene ne fuqi vendimi. Ne kolegjin penal pervec meje kane marre pjese si anetar z. Vili Robo, znj.Fatmira Laskaj dhe vendimi eshte lene ne fuqi, pasi eshte konstatuar se ai i kishte kryer veprat per te cilaj akuzohej. Pra dua te theksoj edhe njehere se akuza kryesore per te cilen ai u denua me vdekje ishte krimi i rende i terrorit. Pas kesaj kjo ceshtje ka shkuar ne Presidiumin e Kuvendit Popullo, dhe pasi eshte debatuar gjate per kete ceshtje, i eshte refuzuar kerkesa per faljen e jetes. Kjo eshte e gjithe e verteta per Havzi Nelajn per te cilin shume here mjaft politikane nga PD me kryetarin e tyre ne balle me kane pergojuar pa asnje shkak.

Them se ai eshte gjykuar ne baze te ligjit te kohes nga gjykatat kompetente, eshte hetuar nga hetuesia e asaj kohe, eshte akuzuar nga prokuroria e Kukesit eshte pare me vemendje ceshtja e tij nga Gjykata e Larte konform rregullave proceduriale. Dhe per kete e verteta duhet njohur si eshte dhe jo si u intereson disave per sulmet e tyre ndaj meje per motive krejtesisht politike.

Ka pak kohe qe flitet nga krahe te ndryshem te politikes per shkrirjen, apo zvogelimin e kompetencave te Gjykates Kushtetuese. Ju si kryetar i kesaj gjykate si do ta komentoni kete "deshire" te politikes?

Une nuk deshiroj te merrem shume me deshirat e politikes apo politikaneve te vecante, pasi jam i sigurte qe as deshire e politikes nuk mund te jete. Cilat jane opinionet e mia rreth tezes apo hipotezes per kufizimin e kompetencave te Gjykates Kushtetuese. Dua te theksoj se kompetencat e Gjykates Kushtetuese nuk i ka percaktuar kjo gjykate, nuk i ka percaktuar as ligji per Gjykaten Kushtetuese qe eshte miratuar nga Kuvendi. Kompetencat e Gjykates Kushtetuese jane percaktuar rigorozisht nga Kushtetuta. Pra kur eshte miratuar kushtetuta, kompetencat e saj jane pare e jane kontrolluar nga te gjithe, pra ato jane kompetenca te shprehuara rigorozisht duke menduar se ishin perpara nje konceptimi shume bashkekohor per nje Gjykate Kushtetuese qe te ishte e zonja per te kontrolluar balancuar, e zbutur pushtetet e tjera gjate kontrollit kushtetues mbi ta. Se dyti procedurat jane te zberthyera, ne ligjin per Gjykaten Kushtetuese ku jane trajtuar me hollesi, proceduarat qe ndjek Gjykata Kushtetuese gjate zhvillimit te ceshtjeve qe kane te bejne me kompetencat e saj. Per kete te fundit une dua te theksoj nje fakt qe nuk eshte bere shume publik: ligji per Gjykaten Kushtetuese eshte i pari dhe mbase i fundit, qe gjate legjislatures se kaluar eshte miratuar me konsesusin e 105 deputeteve qe ka pasur Kuvendi diten qe eshte miratuar ky ligj. Eshte miratuar me votat e te majteve dhe te djathteve. Dhe kjo ka te beje me proceduart shume transparente qe u ndoqen gjate kohes se pergatitjes se projektligjit te Gjykates Kushtetuese. Ai projekt eshte perpunuar nen kontrollin, vezhgimin dhe kujdesin e keshillit te Venecias, eshte administruar profesionalizmi i shume specialisteve kushtetues dhe pastaj pasi eshte pergatitur dhe i eshte dorezuar opozites. Verejtjet dhe sugjerimet e tyre, shumica jane te pasqyruara ne ligj. Mund te them se eshte nje nga ligjet me te mira ne Shqiperi, pa patur ndonje paragjykim ose pasion. Ne koncept te pretendosh per te pare nje ligj ose nje tjeter, nuk ka asgje te keqe, sic kane pretenduar personalitete te vecanta. Por gjithmone pretendimet per te ripare ligjet duhet te nisen nga synime konkrete shume domethenese, per te synuar nje ligj me te mire nga ai qe eshte. Une per fat te keq kete tendence nuk e ve re tek ata qe kane bere nje propozim si ky. Me sa kam kuptuar qe te gjithe kane mllef per institucionin, per gjykaten, per kompetencat e saj, per procedurat qe zbaton dhe ngaterrojne kompetencat qe ia ka dhene kushtetuta me ato qe ka ligji p`r Gjykaten Kushtetuese, duke synuar qe qofte nepermjet revizionimit te ligjit, qe eshte me i kollajte se amendimi i Kushtetutes, te revizionojne te rikompozojne apo deri dhe te shkrijne Gjykaten Kushtetuese. Tendencat e sotme apo teorite per shkrirjen e Gjykates Kushtetuese me ngjajne me teorite e 60-70 vjeteve me pare kur ne Gjermani u shkri Gjykata Kushtetuese. Por ky veprim i Hitlerit, mbahet nga gjermanet si nje njolle e zeze e historise se saj. Keto qendrime me kujtojne edhe nje fakt tjeter qe vjen po nga Gjermania. Para 30-35 vjetesh pas nje vendimi te Gjykates kushtetuese nje nga deputetet eshte ngritur e ka thene: "te mos lejojme tete horra te marrin neper kembe politiken gjermane". Nuk dua te besoj se ne jemi 35 apo 60 vjet prapa.

Une mendoj se koha flet kunder ketij koncepti. Ne te gjithe Europen, ne dhjetevjecaret e fundit eshte vene re tendenca te krijimit te Gjykatave Kushtetuese, te vleresimeve maksimale qe jane dhene per keto institucione nga personalitetet kryesore te vendeve te tyre dhe organizmat nderkombetare. Kjo fryme dhe kjo ide duhet te ishte dhe duhet te egzistoje edhe ne Shqiperi.

Fakti shume domethenes i punes te kesaj gjykate, eshte se nga njeri vit ne tjetrin, puna e saj eshte 13-fishuar krahasuar me vitin e themelimit te saj. Fakti qe vetem pas Kushtetutes se re, kjo gjykate ka shfuqizuar ne 15 raste, 15 ligje te ndryshme dhe dispozita te tyre te vecanta si antikushtetues, deshmon per kete. Fakti qe kjo gjykate gjate kontrolleve per proces te parregullt ligjor qe ka bere mbi veprimtarite e gjykatave te ndryshme ka shfuqizuar dhjetera e dhjetera vendime antikushtetuese, deshmon per kete. Fakti qe para kushtetutes dhe pas kushtetutes ka shfuqizuar akte normative te keshillit te ministrave, deshmon per kete. Pa qene nevoja per te hyre ne hollesira per keto probleme, une them qe e ardhmja dhe perspektiva eshte qe ky lloj kontrolli te jete faktori kryesor i stabilizimit ne vend dhe do te vije dita qe rreth ketij institucioni, rreth ketyre problemeve, shume prej te cilave nuk i kam permendur, njerezit do te kthejne koken per ta respektuar me shume se sot, kete institucion qe disa kerkojne ta fshine nga faqja e dheut.

Pavaresisht kesaj qe thate, Meidani, e gjithe opozita dhe nje pjese e maxhorances, sulmojne Gjykaten Kushtetuese, pas dy vendimeve te saj per ceshtjen "Rakipi"...?

Aq me keq. Te arrish ne perfundime per te suprimuar, per shkrire, per te rikompozuar, per te ndryshuar ligje apo dhe Kushtetuten nisur nga fakti se te kane pelqyer ose jo nje vendime apo dy apo tre, pra nga interesa te castit dhe interesa qe jane shoqeruar me emocione shume te medha, aq me keq me duket nje gabim shume i rende. Une ne koncept ashtu si cdo jurist tjeter as nuk kam qene dhe as nuk jam kunder per te rikontrolluar, praktikat e institucioneve, per t'i pare, per t'i vezhguar ata dhe veprimtarite e tyre. Por fakti qe ky problem ka lindur krejt papritur dhe krejt pa u menduar mire, vetem si rrjedhoje e qendrimeve te vecanta qe kane personalitete te vecanta per keto vendime konkrete, deshmon per njeanshmerine, subjektivizmin, per qendrime te tyre personale.

Rrezikohet parlamentarazmi, eshte deklarata me e fundit pas vendimit te Gjykates qe ju drejtoni, njekohesisht sot Dokle jep doreheqjen. Si do ta komentni?

Une nuk dua te beje shume koment pasi kjo pyetje eshte me shume e lidhur me politiken. Une them se parlamentarizmi sigurohet edhe nepermjet kontrollit kushtetues. Eshte kjo e fundit nje faktor i rendesishem qe i ben jehone parlamentarizmit te vertete. Nese duam parlamentarizem me arbitratrite te pakontrolluar, atehere nuk do te flasim per demokraci te vertete. Megjithate une do t'i shmangem kesaj pyetje ashtu si nuk dua te diskutoj per doreheqjen e z. Dokle. Eshte nje problem i tij, megjithese sipas mendimit tim nuk ka asnje shkak te perligjur per te dhene doreheqje. Nuk jam ne gjendje te di te verteten qe mendon z. Dokle.

Pas vendimit te dyte per ceshtjen "Rakipi" a keni pasur kontakte me Meidanin, Doklen, Nanon, apo Berishen?

Me asnjerin prej ketyre personaliteteve nuk kam pasur kontakte dhe nuk kam pse te kem ndonje predispozicion per te kontaktuar, ashtu dhe nuk ka pse t'u fshihem takimve zyrtare nese me lipset nevoja, por jo per te me treguar se cfare hataje ka bere Gjykata Kushtetuese.

Dokle nuk ju ka kerkuar asnje takim?

Ju siguroj qe as nuk me ka kerkuar as i kam kerkuar takim.

Intervistoi E.A

-Nji vjershe i kushtohet NUSES KOSOVARE


NUSJA E FLAMURIT

Lavdi cikes kosovare
Si nje shqerre, si nji manare.
I del tankut; thote "ndal!"
Rriet, ngrihet sa nji mal!

Shih si jam si lulekuqe,
Lulekuqe buzeburbuqe,
Jam shqiponja me dy krene
Fluturova, mora dhene.

Per Kosoven Republike
Leshohem, ngjitem, nuk kam frike
Jam shqiponja me krah' e flete,
Leshohem, ngjitem gjer te rete.

Jam e buikur, drit' e nur,
kuq e zi, jam ba flamur,
Kam fustanin flete-flete
Jam shqiponje e vertete.

Nalt mbi tank shqiponja ngjitet
Hapi krahet, po valevitet
Per Kosoven Republike
Fluturon e nuk di frike.

Hapi flatat, n'ajer u leshue
Bash si zane u mrekullue!
Si shqiponja me dy krene
Fluturoi e mori dhene!

Manushaqe, lulekuqe,
Nusja jone, buzeburbuqe,
Maje tankut me flamur,
Ngjitesh mos me vekun kurre!


*keto vargje jane thure kur autori ka qene ne birucat e
Spacit... kjo tregon dashunin e autorit per gjymsen e trojeve tona,
jashte kufinit artificial.
Mithat Gashi

Havzi Nela e ka meritu trekendeshin njerez qe kane qene ne shrbimin jugosllav te tene i ka denuar dora e partise,
edhe kjo qe sjellni ju eshte nje nxitje ndaj popullit tone
ju sjeni asgje tjeter veem percaresit dhe spijunet qe hani ne te dy krahte turp per ju !!!!

paioni shkruajti:

Havzi Nela e ka meritu trekendeshin njerez qe kane qene ne shrbimin jugosllav te tene i ka denuar dora e partise,
edhe kjo qe sjellni ju eshte nje nxitje ndaj popullit tone
ju sjeni asgje tjeter veem percaresit dhe spijunet qe hani ne te dy krahte turp per ju !!!!

paoni. hamendesha se teprmi te hapi kete teme ketu jan gati te gjithe te hipnotizu prej propogandes staliniste !

Vrasja entusiazte e Havzi Nelës

Shkrimtari Günter Grass në vitin 2006 rrëfeu se në të ritë e vet kish veshur uniformën naziste. Rrëfimi i nobelistit gjerman qe tronditës, qe një prishje e heshtjes që rëndonte mbi shpirtin e vet qyshprej sa e sa dekadash: “Nuk e kam gjetur kurrë forcën për ta thënë, por është diçka që duhej treguar.




Nga Petrit Palushi
Diel, 10 Gusht 2008 08:50:00

Në 20 vjetorin e ekzekutimit të poetit Havzi Nela – Vazhdojnë të dekorohen ish-vrasësit e martirëve të lirisë dhe një lloj shqetësimi ndihet më shumë për ish-diktatorin Hoxha sesa për viktimat e tij, mu për atë, për të cilin Havzi Nela, qysh në vitin 1983, në burgun e Qafë-Barit shënonte: “Shtylla qëndrore e urrejtjes dhe e demaskimit tim qëndron Hoxha”
Shkrimtari Günter Grass në vitin 2006 rrëfeu se në të ritë e vet kish veshur uniformën naziste. Rrëfimi i nobelistit gjerman qe tronditës, qe një prishje e heshtjes që rëndonte mbi shpirtin e vet qyshprej sa e sa dekadash: “Nuk e kam gjetur kurrë forcën për ta thënë, por është diçka që duhej treguar. Tashmë nderojmë aq shumë heronj të rezistencës gjermane sa nuk merret vesh si mbërriti në pushtet Hitleri. Në një kohë kur nazizmi u brohorit me mbështetje e entusiazëm”.
Pyetjes “Keni ndjenjë faji për këtë?”, ai iu përgjigj: “Në e ndjeva atëherë? Jo. Më vonë, ajo ndjenjë faji më ka rënduar në shpirt si një turp. Dhe është shoqëruar gjithnjë nga pyetja: hë pra, Günter, a nuk mund ta merrje me mend se ç’po ndodhte?”
Por një operacion i tipit “Günter Grass” nuk ndodhi asnjëherë në Shqipëri, as me rastin “Havzi Nela”.
Po të shohësh me vëmendje dosjen për Havzi Nelën (procesi hetimor, gjyqësor, kallëzime të dosjeistëve, etj.), aty do të gjesh shënime të çuditshme dhe lehtas mund të bësh një riformatim të asaj që përshkruhet në romanin “Procesi” të F. Kafkës, veçse në procesin e Nelës, personazhet janë protagonistë të vërtetë. Në këtë rrafsh, procesi është i gjatë dhe e përmbledh atë krejtekrejt në gjysmën e dytë të jetës deri në marrjen e frymës, madje deri në futjen e trupit nën tokë.

Aty mund të gjesh jetëshkrimin vetëm të një pjese të jetës së njeriut, një përpjekje të pazakontë për të mbijetuar në kushtet e vargonjizimit të lirisë, siç mund të gjesh fytyrën e regjimit të kohës në të gjithë zezonën e vet. Edhe pse nën trysninë e hetuesve, gjykatësve dhe prokurorëve, fjalët e tij (më saktë gjithë kumti që ai përcjell), janë fjalët e një njeriu me integritet dhe pavarësi nga ajo shëmti nënshtruese rretherrotull, nga ai shformësim i vlerave njerëzore.
Në shënimet mbi procesin ndaj Havzi Nelës, mund të shohësh protagonistë të çuditshëm si gjykatës dhe prokurorë, të cilët me shpejtësi marramendëse plotësojnë letrat që t’i merrej jeta klientit të tyre të shumëpritur, siç mund të gjesh raportues dhe gjysmëraportues, raportues vullnetarë apo të urdhëruar, dosjeistë krenarë jo vetëm në çështjen “Havzi Nela”, të cilët pas ndryshimt të regjimit, as e morën mundimin të rrëfenin që ndjeheshin sadopak fajtorë, që ishin pjesëmarrës të një krimi të rëndë, dhe jo në Mesjetën e hershme, as në fillimin e shekullit të XX, por mu atëherë kur vetë diktatura qe në shkundullimat e fundme.
Shtatëmbëdhjetë muaj mbasi regjimi i stërvjetër stalinist në Shqipëri qe këputur për mesi, në vitin 1993 eshtrat e të ndjerit u nxorën nga gropa dhe u varrosën në katundin e lindjes, Kollovoz.
Kaloi 10-vjetori i mbytjes së tij, edhe 15-vjetori, siç po kalon edhe 20-vjetori, dhe asnjë grimë e shkundjes së ndërgjegjes, asnjë pikë turbullie. Pra, deri tashti, ekipi vrasës i tij, nuk ka shfaqur as shenjën më të vockël të pendesës. Një gjë e tillë s’ka të bëjë vetëm me kompleksin e mospërjetimit të fajit, por është simbol i një arrogance dhe humbje e plotë e ndjeshmërisë njerëzore sa të shtyn të besosh që mungesa e pendesës është forma më e dukshme e mosreflektimit, është përpjekje për të fshirë çdo gjurmë që kish të bënte me abuzimin në emër të pushtetit. Në kohën mbasdiktaturë qëllimi ishte që të krijohej përshtypja se këta ish-nomeklaturistë vetëm kishin bërë detyrën.

Është i natyrshëm gabimi njerëzor, por krejt ndryshe kur shkaktohet nga ligësia, aq më tepër nga ligësia në emër të pushtetit. Ndërsa pendimi ka të bëjë me diçka hyjnore, është hyjnor në vetvete (vetë fjala pendesë është një fjalë jashtëzakonisht hyjnore), ekziston si shtyllë e moralit, si ndjenjë lehtësuese për jetën në vijueshmëri, si lirim prej demonëve të së keqes.
Në vitin 2002, ish-kreu i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë (Fehmi Abdiu), që shqyrtoi çështjen “Havzi Nela”, këndellej kur rrëfehej në shtyp se “Kam gjurmë dhe gabime, por s’kam asgjë që të ma brejë ndërgjegjen” (G. Shqiptare, 10 maj 2002, f.2), thuajse njëlloj si Sh. Peçi (urdhëruesi i masakrës në Buzëmadhe në shtator 1944), kur në vitin 1993, deklaronte gjithë mburrje: “Edhe sot, u thom atë që kam thënë dje: Vrava, se më vranë!… Po u, kurrë nuk jam bërë pishman dhe nuk jam futur vrimave na frika. Pas çlirimit, më vunë deputet në Lumë. Katër vjet me radhë”. (Ballkan, 7 korrik 2004, f.27 - Intervistë e vitit 1993, e ribotuar)
Do thënë se në përpjekjet për të shmangur nga jeta Havzi Nelën ka shumë entusiazëm të pashpjegueshëm, mu për faktin se protagonistët e krimit shfaqen me një ndjeshmëri të theksuar antiligjore dhe krejt të kthjellët në mizorinë e tyre. Fakti që nuk ulën kryet asnjëherë për atë që kryen, do me thënë se qenë të vetëdijshëm në atë që po kryenin.
Për fat të keq, asokohe, bashkëjetesa me të keqen u kthye në një përditshmëri, u shndërrua në psikikë, në një bashkëjetesë thuajse patologjike, dhe liria, qe kthyer thjesht në iluzion. Por çështja shihet në një plan tjetër, mu te kapërcimi edhe i vetë ligjeve drastike të kohës.
Në rastin e Havzi Nelës, ky kapërcim është shembulli më i qartë i një mizorie administrative, është shformësimi më i skajshëm i asaj që mund të quhet drejtësi, natyrisht brenda asaj ngrehine ku vetë komunizmi qe një padrejtësi e dukshme, një regjim kundër lirisë së shtetasve të këtij vendi.
Akti ndaj Havzi Nelës është nga më të pamoralshmit e drejtësisë së kohës së diktaturës komuniste në Shqipëri, është modeli më i shëmtuar i një drejtësie të politizuar dhe në shërbim të një regjimi absurd, mesjetar, që i ndryu shtetasit në izolim të plotë sa shpesh e ndjenin veten fatkeqë dhe të përbuzur në vendin e tyre.
Faktet s’të lënë të lëvizësh dhe janë aq kryeforta, sa, ngado që të kthehesh, s’mund t’u shmangesh. Në harkun e shtatë ditëve ka përfunduar gjithë procesi hetimor ndaj Havzi Nelës.
Edhe uji i lumit më të rrëmbyeshëm, kur përplaset me shkëmbijtë, sikur ka njëfarë ndalese dhe merr energji për të ndjekur rrjedhën e vet, ndërsa hetuesi i çështjes së bashku me kryeprokurorin, nxitojnë dhe prapë nxitojnë të mbyllin dosjen brenda shtatë ditëve. Ndoshta është ndër rastet e rralla në botë e një procesi hetimor kaq të shpejtë, një padurim i pashpjegueshëm.
Çudia shtohet, kur kryegjyqtari formulon vendimin për vdekje dy ditë para se të zhvillohej gjyqi, ndërsa ditën kur do të zhvillohej seanca gjyqësore, kryegjyqtari e kishte të qartë (dhe të shënuar në letër njëkohësisht) vendimin që do të merrej ende pa u futur në sallën ku do të ndëshkohej poeti. Havzi Nela nuk kërkoi as më shumë dhe as më pak përveçse drejtësi brenda vorbullës së një shteti të padrejtë (“Unë i kërkoj Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë të më japë drejtësinë që më takon”).
Ushtruesit e gjyqit politik edhe mbas ndërrimit të sistemit vijuan të sillen si triumfalistë dhe mburravecë me aktet e dikurshme.
Këta vrasës entusiaztë të Havzi Nelës, më tepër se aktivë në procesin ndëshkues ndaj tij, me një ofensivë thuajse patologjike, shumë shpejt do të shpërbleheshin për vdekjen e Nelës (shpërblim për vdekjen e një njeriu?), mu në fushën e tyre të drejtësisë.
Pas viteve ’90, ndodhi konvertimi i shpejtë në të ashtuquajturën drejtësi të jashtëpolitizuar, duke vijuar triumfalisht punën në sektorin e drejtësisë, disa prej tyre në avokatë (F. Abdiu, psh., u zgjodh parlamentar dhe pak më vonë edhe Kryetar i Gjykatës Kushtetuese, ndërsa F. Laskaj, në vitin 2003, për ironi të fatit dhe të fateve, merr postin e drejtueses së Inspektoratit të lartë të verifikimit dhe kontrollit të pasurive).
Kjo s’është gjë tjetër, veçse një dëshmi se Shqipëria sot vuan nga përmbytja e moralit, nga mosreflektimi i thellë dhe serioz i asaj që ndodhi nën diktaturë. Shpesh nevoja për katarsis është marrë në sipërfaqe. Ndoshta mungesa e një lëvizjeje të madhe shoqërore në këtë hulli, ka çuar në atë që shpesh të dekorohen edhe ish-vrasësit e martirëve të lirisë dhe mund të thuhet se kësodore shpesh më shumë ndihet një lloj shqetësimi për ish-diktatorin Hoxha sesa për viktimat e tij, mu për atë, për të cilin martiri Havzi Nela, qysh në vitin 1983, në burgun e Qafë-Barit shënonte: “Shtylla qendrore e urrejtjes dhe e demaskimit tim qëndron Hoxha”.

Havzi Nela jetoi vetëm 54 vjet
Është folur shpesh për të se edhe për dy vjet dhe s’e mbërriti lirinë, por askush nuk mund ta merrte me mend në atë gusht të 1988-s, ose më saktë, në ditën e këputjes së frymës së tij, se liria kish qenë aq pranë. Aq pranë për të tjerët, por jo për të. Duket se çdo fjalë për të tani sikur është një lloj shfajësimi ose plotësimi për humbjen e tij, në radhë të parë për humbjen fizike të parakohshme pas një jete të stërmundimshme, por njëkohësisht edhe për një humbje tjetër: ai s’arriti ta shihte lirinë, atë gjë për të cilën kish sakrifikuar së tepërmi.
Nuk mundi t’i shpëtonte mbytjes, por mundi t’i ikte humnerës mortore të harresës. Me një qetësi dhe krenari gati-gati sublime, mundi të ikte nga libri i të vdekurve të gjithmonshëm.
Në atë sfond mortor të përgatitur për të krejt hareshëm qysh në gjalljen e trazuar të tij, mbas marrjes së frymës, trupi i pajetë i tij nisi të lëkundej ndërmjet tokës e qiellit, ndërsa shpirti i tij filloi të endej hapësirave, të endej si një zog i lirë, sovran dhe i krejtpushtetshëm.
Një shpirt që fluturon e s’lodhet, që endet qiellnajës qyshprej njëzet vjetësh dhe që s’mund të zbresë më kurrsesi prej asaj lartësie.

Përjetim eseistik

NJË REALITET I KALUAR NJERËZOR

Shkruan: Ismail Gashi

Unë, këtu veten e parë, mund ta marrim për cilido nga qindra e mija shqiptarë të Kosovës e viseve tjera etnike shqiptare të okupuara nga Sërbia apo ish-Jugosllavia, apo siç thuhet e shkruhet për këtë kategori në Kosovë, të burgosur politik, për bindje rrezistente konfrontuese kundër komunizmit, vëllazërim-bashkimit, bashkëjetesës dhe politikës jugosllave, me cilindo nga të përsekutuarit politik në Shqipërinë zyrtare. Në këtë dialog të pas mordshëm mund të jenë atdhetarët shqiptar nga Kosova të ekzekutuar nga komunizmi sllav: Shaban Shala, Fazli Grajçevci, Rexhep Mala, Zija Shemsiu, Besnik Restelica, apo Rexhep Bislimi, me njërin nga të përsekutuarit politik në Shqipërinë londineze, Gjon Shllakun, Vinçens Prenushin, Mustafa Greblleshin Maks Velon, apo siç do të kuvendojmë këtu me Havzi Nelën, anti-komunist e demokrat, shkrimtar, atdhetar e arsimdashës nga Kollovozi i Kukësit, i cili për bindjet e tij politike, pasi vuajti katër vjet burg më 1988, sistemi komunist e ekzekutoi me varrje në mjedis të Kukësit dhe qëndroi ashtu i varrur tre ditë. Pas vdekjes së tij iu botua libri me poezi, “Pa nji ditë lumnie”, përgatitur nga miku dhe shoku i tij kuksian Petrit Palushi i cili përgatiti edhe botimin me ese e kritika letrare nga autorë të ndryshëm, kushtuar Havzi Nelës me titull “Fjala në litar”. Përkundër afërsisë fizike, shpirtërore, kombëtare, njerëzore dhe bindjeve të njëjta apo të afërta politike, për shkaqe të pengesave kundërthënëse të sistemeve politike, nuk patëm fatin jetësor të njihemi për të gjallë. Pandaj, Nelës i përkushtojmë këtë shkrim identifikues, njohës të pas mordshëm. Sepse me Nelën nuk u njohem gjatë jetës, veprimin të tij kundërshtues politik, angazhimin atdhetar dhe krijimtarinë së tij letrare. Edhe pse me veprime të ndara e për qëllime të njëjta, u kundërvuam sistemit monist në të njëjten kohë dhe me të njëjtat mjete e forma veprimi. Kjo ndarje mohuese e hekurt nuk lejoi kontakte fizike njohëse, e as si bashkmendimtar të bashkëveprojmë. Mes nesh ekzistonte një hapësirë e vogël fizike por e fort dhe e qëndrueshme në ndarjen tonë gjeopolitike. Nela andej Bjeshkëve të Nemura, ishte përballur dhe përpëlitej me sistemin që nuk i jepte përparsi morali njerëzor. Identitet njerëzor i Nelës, identiteti material e fetar, prakitisht zbatonte xhveshje ndjenjash njerëzore e varfëri matriale, por megjithatë, te ai ruante identitetin dhe krenarinë historike të traditës kombëtare. Kurse unë këndej nga komunizmi dhe morali i keq sllav, isha dy herë i robëruar. Në të parë, komunizmi dhe në të dytë sllavizmi, që nga ne shqiptarët kërkonte zhveshje nga ndjenja jo vetëm njerëzore e morale, por edhe mësyente shlyerjen e tipereve të lavdishme nga e kaluara e traditës sonë historike e kombëtare dhe zhdukjen biologjike të indentitetit tim kombëtar, të cilën nga Nela monizmi shqiptar këtë nuk e rrezikonte. Ne dy, nëse merremi për simbolikë kontrasti, nuk e kishim këtë fat të barabart, përkundër afërsisë gjenetike vëllëzërore-kombëtare e fizike, sepse forca e pa moralshme dhe antinjerëzore e dhunës komuniste skajshmërisht na kishte ndarë. Madje, aq ashpër ishim “popull i ndaluar”, sa pjesa kombëtare e anës sime të ndaluar, ndër shumë vite dallohej për libralizëm, sa ne qytetarët e saj, mund të lëviznim kudo e kahdo, në cilindo shtet të planetës së njerëzve të gjallë, por nuk mund të shkelnim me këmbë e të shihnim me sy Shqipërinë, apo qytetin tonë të verilindjes Kukësin e Nelës. Kjo ndarje ishte ndaluar me mallkim, sepse aty mund të takoheshim, të njiheshim e të bisedonim për bashkveprim unë dhe Nela. Mu për këtë Havzi Nela është vetëm njëri nga protagonistet, sikur se edhe nelët e pjesës këndej Drinit, në Kosovë dhe troje tjera të gllabëruara etike shqiptare jashtë shtetit historik. Për këtë protagonisti i këtij shkrimi Havzi Nela, për këtë qëllim dhe ideal ai ishte përcaktura të sakrifikohet që nga rinia, sepse vetëm duke sakrifikuar deri në rrezikim mund të thyheshin muret e forta të ndarjes e mendimi ndryshe. Vetëm me këtë formë sakrificës rrezistente hapej horizonti i lëvizjes së lirë të ideve dhe mendimit ndryshe, i cili për kohën e rrethanat e zhvillimit ishte gjak i domosdoshëm për thyerjen e ndalimeve të hekurta për hyrjet dhe ecje përpara në zhvillimet e proceseve të nevojshme demokratike. Ishte thellim analitikë në përplasje me vlerën e traditës jetësore pozitive nga e kaluara jonë kombëtare.
Havzi Nela për këtë sakrificë, si edhe gjithë veprimtarët atdhetar, i kishte qëmtua themelet që në edukatën familjare, ai ishte përcaktuar që në formë koncentrike ta zgjerojë këtë përkushtim, të hapërojë në shkollimin fillore në vendin e lindjes dhe ta thellojë atë në vazhdim të pjekurisë në shkollimin e mesëm në Kukës e për ta vendosur ecjen e Tij në binarë të realitetit jetësor në mësimet universitare në Shkodër e Tiranë. Havziu disponon me veçorinë e moralit të fort kombëtar të përkushtimit kundërshtues dhe rrezikimit, ai nxjerr forcën nga thellësia e shpirtit të madh, që ka burimin në ndjenjë e morali atdhetar, njerëzor e artistik në krijimtarinë e vet letrare. Këtë formë shprehjeje prej stralli Nela e zgjodhi, sepse përmes krijimtarisë letrare me shpejt, më lehtë dhe më efektshëm shtrihet zëri, flaka dhe ushtima që merr udhë deri te veshi i ndjeshëm i lexuesve. Nela guximshëm e me këmbëngultësi dhe në vazhdimësi çdo kund e në çdo kohë, mjedise e nivel, punoi për të thyer formën e nxjerrjes së heroit letrar kombëtar e njërëzor, për dallim nga heroit socialist, dalur nga rradhët e masat, nga njeriu i vogël i dalur nga klasa punëtore, siç veprohej e rekomandohej deri në kodifikim. Ai nisi dhe veproi nga këndi tjetër, nga këndi i njerëzve të arsyeshëm, dhe arriti që atë ta nxjerr të natyrshëm e logjik, të dalur nga veprimet normale nga rrafshi i ngjarjeve dhe njerëzve e të vendosur në rrafshin e mesazhit kohor. Njëmendësia e mohuar prej Nelës dhe njëmendësia ime, dallonin nga forma dhe kuptimi, dallonin nga përmbajtja dhe ndërtimi, edhe pse të dyja ishin njëmendësi moniste. Njëmendsia e Nelës kishte ndërtim bashkëkombëtar me Nelën, por dallonte nga Nela për huqjet kombëtare të qëllimit, ajo për Nelën ishte shëndrrua në univers të njeriut pa qenie njerëzore, praktikisht ishte formësuar në njëmendësi të njeriut të çveshur nga kënaqësia materiale e shpirtërore dhe ishte shëndrruar në një qenie inerte univerzale pa ndjenjë e moral të vlerës njërëzore. Ndërsa njëmendësia ime kishte ndërtim dallues nga tërësia ime kombëtare. Ajo ishte njëmendësi moniste, por edhe e ndërtuar keq nga stërkeqija e prishur dhe ashpërsia e urrejtjes ndaj përkatësisë sime kombëtare, e sert kundër vlerave të mija pozitive historike njerëzore e kombëtare, ndaj të cilave tregohej e pa përmbajtur, e ashpër me kodin e zyrtarizuar ligjor të sistemit diskriminues. Ky sistem ishte ndërtuar mbi bazën tradicionale negative të moralit të keq së pari antishqiptar e madje edhe antinjerëzor.
Ky ishte tregimi i ndarjeve të njerëzve të një gjuhë, të një kombi, të një vendi e të një qëllimi në hapësira të ngushta etnike. Ky ishte ndalimi i denueshëm me kode drakonike i mendimit dhe ideve të njerëzve nga njëmdësia komuniste. Në këtë tregim, Nela dhe unë, u morëm vetëm njëri nga shembujt e pa numërt të rasteve, ngjarjeve dhe kohërave të njëmendësisë së përenduar të pakuptimësisë së panatyrshëm për njeriun normal që sot jeton e vepron në proceset e demokratizimit bashkohor, kur siguria e lëvizjes dhe liria e qarkullimit të mendimit, mallërave dhe ideve është tipar dallues i vlerave dhe lirive njerëzore në gjitha sistemet demokratike të kohës.

paioni shkruajti:

Havzi Nela e ka meritu trekendeshin njerez qe kane qene ne shrbimin jugosllav te tene i ka denuar dora e partise,
edhe kjo qe sjellni ju eshte nje nxitje ndaj popullit tone
ju sjeni asgje tjeter veem percaresit dhe spijunet qe hani ne te dy krahte turp per ju !!!!

Ma mirë nga kjo botë të ndahem

Ma mirë krymbat le t’më hanë

Ma mirë gur e dhé të bahem

Kur i ligu nis më shan!



Ma mirë plis, lëndin’ a fush’

Ma mirë bar, kullotë bagëtie,

Ma mirë mos me m’njohë kërkush

Kur zuzarin kam mbi krye!
Havzi Nela

mençurisëe
Projekti Philadelphia

Foto e ditës




8/11/2008 8:50:57 AM


Vrasja entusiazte e Havzi Nelës


Shkrimtari Günter Grass në vitin 2006 rrëfeu se kur kishte qene i ri, kishte veshur uniformën naziste. Rrëfimi i nobelistit gjerman qe tronditës, qe një prishje e heshtjes që rëndonte mbi shpirtin e vet prej sa e sa dekadash: 'Nuk e kam gjetur kurrë forcën për ta thënë, por është diçka që duhej treguar '



Nga Petrit Palushi

11 Gusht 2008 - Në 20 vjetorin e ekzekutimit të poetit Havzi Nela – Vazhdojnë të dekorohen ish-vrasësit e martirëve të lirisë dhe një lloj shqetësimi ndihet më shumë për ish-diktatorin Hoxha sesa për viktimat e tij, mu për atë, për të cilin Havzi Nela, qysh në vitin 1983, në burgun e Qafë-Barit shënonte: “Shtylla qëndrore e urrejtjes dhe e demaskimit tim qëndron Hoxha”.

Shkrimtari Günter Grass në vitin 2006 rrëfeu se kur kishte qene i ri kishte veshur uniformën naziste. Rrëfimi i nobelistit gjerman qe tronditës, qe një prishje e heshtjes që rëndonte mbi shpirtin e vet qysh prej sa e sa dekadash: “Nuk e kam gjetur kurrë forcën për ta thënë, por është diçka që duhej treguar. Tashmë nderojmë aq shumë heronj të rezistencës gjermane sa nuk merret vesh si mbërriti në pushtet Hitleri. Në një kohë kur nazizmi u brohorit me mbështetje e entusiazëm”.

Pyetjes “Keni ndjenjë faji për këtë?”, ai iu përgjigj: “Në e ndjeva atëherë? Jo. Më vonë, ajo ndjenjë faji më ka rënduar në shpirt si një turp. Dhe është shoqëruar gjithnjë nga pyetja: hë pra, Günter, a nuk mund ta merrje me mend se ç’po ndodhte?”

Por një operacion i tipit “Günter Grass” nuk ndodhi asnjëherë në Shqipëri, as me rastin “Havzi Nela”.

Po të shohësh me vëmendje dosjen për Havzi Nelën (procesi hetimor, gjyqësor, kallëzime të dosjeistëve, etj.), aty do të gjesh shënime të çuditshme dhe lehtas mund të bësh një riformatim të asaj që përshkruhet në romanin “Procesi” të F. Kafkës, veçse në procesin e Nelës, personazhet janë protagonistë të vërtetë. Në këtë rrafsh, procesi është i gjatë dhe e përmbledh atë krejtekrejt në gjysmën e dytë të jetës deri në marrjen e frymës, madje deri në futjen e trupit nën tokë.

Aty mund të gjesh jetëshkrimin vetëm të një pjese të jetës së njeriut, një përpjekje të pazakontë për të mbijetuar në kushtet e vargonjizimit të lirisë, siç mund të gjesh fytyrën e regjimit të kohës në të gjithë zezonën e vet. Edhe pse nën trysninë e hetuesve, gjykatësve dhe prokurorëve, fjalët e tij (më saktë gjithë kumti që ai përcjell), janë fjalët e një njeriu me integritet dhe pavarësi nga ajo shëmti nënshtruese rretherrotull, nga ai shformësim i vlerave njerëzore.

Në shënimet mbi procesin ndaj Havzi Nelës, mund të shohësh protagonistë të çuditshëm si gjykatës dhe prokurorë, të cilët me shpejtësi marramendëse plotësojnë letrat që t’i merrej jeta klientit të tyre të shumëpritur, siç mund të gjesh raportues dhe gjysmëraportues, raportues vullnetarë apo të urdhëruar, dosjeistë krenarë jo vetëm në çështjen “Havzi Nela”, të cilët pas ndryshimt të regjimit, as e morën mundimin të rrëfenin që ndjeheshin sadopak fajtorë, që ishin pjesëmarrës të një krimi të rëndë, dhe jo në Mesjetën e hershme, as në fillimin e shekullit të XX, por mu atëherë kur vetë diktatura qe në shkundullimat e fundme.

Shtatëmbëdhjetë muaj mbasi regjimi i stërvjetër stalinist në Shqipëri qe këputur për mesi, në vitin 1993 eshtrat e të ndjerit u nxorën nga gropa dhe u varrosën në katundin e lindjes, Kollovoz.

Kaloi 10-vjetori i mbytjes së tij, edhe 15-vjetori, siç po kalon edhe 20-vjetori, dhe asnjë grimë e shkundjes së ndërgjegjes, asnjë pikë turbullie. Pra, deri tashti, ekipi vrasës i tij, nuk ka shfaqur as shenjën më të vockël të pendesës. Një gjë e tillë s’ka të bëjë vetëm me kompleksin e mospërjetimit të fajit, por është simbol i një arrogance dhe humbje e plotë e ndjeshmërisë njerëzore sa të shtyn të besosh që mungesa e pendesës është forma më e dukshme e mosreflektimit, është përpjekje për të fshirë çdo gjurmë që kish të bënte me abuzimin në emër të pushtetit. Në kohën mbasdiktaturë qëllimi ishte që të krijohej përshtypja se këta ish-nomeklaturistë vetëm kishin bërë detyrën.

Është i natyrshëm gabimi njerëzor, por krejt ndryshe kur shkaktohet nga ligësia, aq më tepër nga ligësia në emër të pushtetit. Ndërsa pendimi ka të bëjë me diçka hyjnore, është hyjnor në vetvete (vetë fjala pendesë është një fjalë jashtëzakonisht hyjnore), ekziston si shtyllë e moralit, si ndjenjë lehtësuese për jetën në vijueshmëri, si lirim prej demonëve të së keqes.

Në vitin 2002, ish-kreu i Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë (Fehmi Abdiu), që shqyrtoi çështjen “Havzi Nela”, këndellej kur rrëfehej në shtyp se “Kam gjurmë dhe gabime, por s’kam asgjë që të ma brejë ndërgjegjen” (G. Shqiptare, 10 maj 2002, f.2), thuajse njëlloj si Sh. Peçi (urdhëruesi i masakrës në Buzëmadhe në shtator 1944), kur në vitin 1993, deklaronte gjithë mburrje: “Edhe sot, u thom atë që kam thënë dje: Vrava, se më vranë!… Po u, kurrë nuk jam bërë pishman dhe nuk jam futur vrimave na frika. Pas çlirimit, më vunë deputet në Lumë. Katër vjet me radhë”. (Ballkan, 7 korrik 2004, f.27 - Intervistë e vitit 1993, e ribotuar)

Do thënë se në përpjekjet për të shmangur nga jeta Havzi Nelën ka shumë entusiazëm të pashpjegueshëm, mu për faktin se protagonistët e krimit shfaqen me një ndjeshmëri të theksuar antiligjore dhe krejt të kthjellët në mizorinë e tyre. Fakti që nuk ulën kryet asnjëherë për atë që kryen, do me thënë se qenë të vetëdijshëm në atë që po kryenin.

Për fat të keq, asokohe, bashkëjetesa me të keqen u kthye në një përditshmëri, u shndërrua në psikikë, në një bashkëjetesë thuajse patologjike, dhe liria, qe kthyer thjesht në iluzion. Por çështja shihet në një plan tjetër, mu te kapërcimi edhe i vetë ligjeve drastike të kohës.

Në rastin e Havzi Nelës, ky kapërcim është shembulli më i qartë i një mizorie administrative, është shformësimi më i skajshëm i asaj që mund të quhet drejtësi, natyrisht brenda asaj ngrehine ku vetë komunizmi qe një padrejtësi e dukshme, një regjim kundër lirisë së shtetasve të këtij vendi.

Akti ndaj Havzi Nelës është nga më të pamoralshmit e drejtësisë së kohës së diktaturës komuniste në Shqipëri, është modeli më i shëmtuar i një drejtësie të politizuar dhe në shërbim të një regjimi absurd, mesjetar, që i ndryu shtetasit në izolim të plotë sa shpesh e ndjenin veten fatkeqë dhe të përbuzur në vendin e tyre.

Faktet s’të lënë të lëvizësh dhe janë aq kryeforta, sa, ngado që të kthehesh, s’mund t’u shmangesh. Në harkun e shtatë ditëve ka përfunduar gjithë procesi hetimor ndaj Havzi Nelës.

Edhe uji i lumit më të rrëmbyeshëm, kur përplaset me shkëmbijtë, sikur ka njëfarë ndalese dhe merr energji për të ndjekur rrjedhën e vet, ndërsa hetuesi i çështjes së bashku me kryeprokurorin, nxitojnë dhe prapë nxitojnë të mbyllin dosjen brenda shtatë ditëve. Ndoshta është ndër rastet e rralla në botë e një procesi hetimor kaq të shpejtë, një padurim i pashpjegueshëm.

Çudia shtohet, kur kryegjyqtari formulon vendimin për vdekje dy ditë para se të zhvillohej gjyqi, ndërsa ditën kur do të zhvillohej seanca gjyqësore, kryegjyqtari e kishte të qartë (dhe të shënuar në letër njëkohësisht) vendimin që do të merrej ende pa u futur në sallën ku do të ndëshkohej poeti. Havzi Nela nuk kërkoi as më shumë dhe as më pak përveçse drejtësi brenda vorbullës së një shteti të padrejtë (“Unë i kërkoj Kolegjit Penal të Gjykatës së Lartë të më japë drejtësinë që më takon”).

Ushtruesit e gjyqit politik edhe mbas ndërrimit të sistemit vijuan të sillen si triumfalistë dhe mburravecë me aktet e dikurshme.

Këta vrasës entusiaztë të Havzi Nelës, më tepër se aktivë në procesin ndëshkues ndaj tij, me një ofensivë thuajse patologjike, shumë shpejt do të shpërbleheshin për vdekjen e Nelës (shpërblim për vdekjen e një njeriu?), mu në fushën e tyre të drejtësisë.

Pas viteve ’90, ndodhi konvertimi i shpejtë në të ashtuquajturën drejtësi të jashtëpolitizuar, duke vijuar triumfalisht punën në sektorin e drejtësisë, disa prej tyre në avokatë (F. Abdiu, psh., u zgjodh parlamentar dhe pak më vonë edhe Kryetar i Gjykatës Kushtetuese, ndërsa F. Laskaj, në vitin 2003, për ironi të fatit dhe të fateve, merr postin e drejtueses së Inspektoratit të lartë të verifikimit dhe kontrollit të pasurive).

Kjo s’është gjë tjetër, veçse një dëshmi se Shqipëria sot vuan nga përmbytja e moralit, nga mosreflektimi i thellë dhe serioz i asaj që ndodhi nën diktaturë. Shpesh nevoja për katarsis është marrë në sipërfaqe. Ndoshta mungesa e një lëvizjeje të madhe shoqërore në këtë hulli, ka çuar në atë që shpesh të dekorohen edhe ish-vrasësit e martirëve të lirisë dhe mund të thuhet se kësodore shpesh më shumë ndihet një lloj shqetësimi për ish-diktatorin Hoxha sesa për viktimat e tij, mu për atë, për të cilin martiri Havzi Nela, qysh në vitin 1983, në burgun e Qafë-Barit shënonte: “Shtylla qendrore e urrejtjes dhe e demaskimit tim qëndron Hoxha”.

Havzi Nela jetoi vetëm 54 vjet

Është folur shpesh për të se edhe për dy vjet dhe s’e mbërriti lirinë, por askush nuk mund ta merrte me mend në atë gusht të 1988-s, ose më saktë, në ditën e këputjes së frymës së tij, se liria kish qenë aq pranë. Aq pranë për të tjerët, por jo për të. Duket se çdo fjalë për të tani sikur është një lloj shfajësimi ose plotësimi për humbjen e tij, në radhë të parë për humbjen fizike të parakohshme pas një jete të stërmundimshme, por njëkohësisht edhe për një humbje tjetër: ai s’arriti ta shihte lirinë, atë gjë për të cilën kish sakrifikuar së tepërmi.

Nuk mundi t’i shpëtonte mbytjes, por mundi t’i ikte humnerës mortore të harresës. Me një qetësi dhe krenari gati-gati sublime, mundi të ikte nga libri i të vdekurve të gjithmonshëm.

Në atë sfond mortor të përgatitur për të krejt hareshëm qysh në gjalljen e trazuar të tij, mbas marrjes së frymës, trupi i pajetë i tij nisi të lëkundej ndërmjet tokës e qiellit, ndërsa shpirti i tij filloi të endej hapësirave, të endej si një zog i lirë, sovran dhe i krejtpushtetshëm.

Një shpirt që fluturon e s’lodhet, që endet qiellnajës qyshprej njëzet vjetësh dhe që s’mund të zbresë më kurrsesi prej asaj lartësie.
gazeta online

Pjese nga shkrimi pare
Rilindja Demokratike