"FUSHËBARDHA NDËR VITE" NGA QAMIL MUHO, LAZE NORA

Kapitulli i IX-të

Disa çështje të tjera pjesë përbërëse të historikut për fshatin

Lind pyetja pse i thonë lagjja Gormadhi ?
Kur u krijua fshati ndërtimet e banesave u bënë më tepër nga krahu prej xhamisë si vend më i shtruar dhe i përshtatshëm për atë qëllim ndërsa krahu përtej ishte vend i pjerrët e i varfër, terren shkëmborë. Pra vend që kullosnin vetëm gomërët. Më vonë duke u populluar e duke shtuar ndërtimet e banesave për të jetuar pra varfzë i thonë që ishte vend i varfër, i dobët. Më vonë gjer sot u arrit që në atë lagje mbillen, rriten, prodhohen dhe konsumohen fruta e perime të çdo lloji dhe që konsumohen nga banorët. Pas çlirimit fshati ynë ka patur në funksion partie e shteti këta persona : Adil Çarçani pas vrasjes së Mehmet Shehut u bë kryeministër dhe anëtar i Byrosë politike, Dilaver Poçi, ish gjeneral dhe deputet i zonës së Kardhiqit një legjislaturë, Siri Çarçani Prokuror i Përgjithshëm i Republikës së Shqipërisë, Spartak Poçi ministër Rendi e më vonë Komunikacioni, Fidar Veliu “Martir i Demokracisë” marrë më 1993. Ardhur në 1951 si diversant në fshatin Kalasë, rrethuar nga forcat e rendit të Delvinës dhe nuk u dorëzua por vrau veten, Ismail Lulo Nora, antizogist i tërbuar, burrë i zoti e me trimëri, vrarë nga qeveria zogiste në Gjirokastër më 1928.
Vulën e pleqësisë së fshtatit e mbajtën disa legjislatura me rradhë Çarçanajt mirëpo një grup burra nga fshati me në krye Laze Norën shkuan dhe ua morën me forcë. Vulën e kryeplakut e kishte Isuf Çarçani. Kjo ndodhi në vitet 1873-1877 në kohën
e Idriz Sullit
Birbilenjtë trembëshjetë vanë në litare vetë, shek 17-të. Kanë marrë pjesë nga Fushëbardha këta persona Myrteza Sullo. Skëndo Xhuvani, Musa Rofi, Hito Kongoci, Sadik Memushi, Gafur Kondi etj.

Tokat që ka patur Fushëbardha në Fushëvërri shtrihen në këto blloqe : Luadhëro, Bahaj, Kazaj, Mesoraq, Kucaj, Tefaj,Shalaraj, Lagjaj, Këndezaj, Deçkaj, Bellaj, Zervoraj, Isaraj, Alidhimaj, Prodaj,veliaj, Kongocaj, Aremadhe, Golem, Memushaj, Prodaj, Veliaj, Memijar, pra që nga Luvadhoroi deri në qafë të Breshërit blloqe këto vetëm të Fushëbardhës pas asnjë të huaj tjetër.

Përbërja e shoqatave të Fushëbardhës bazë qyteti e fshati: Shoqata në Tiranë Resul Bedo, Jaho Golemi, Pajtim Bello, Shoqata e Vlorës Halil Bello, Hajdin Këndezi, shoqata në Gjirokastër Arjanit Muho,Krenar Veliu, Jonuz Kuci, shoqata në Sarandë Lutfi Mullai, Trifon Golemi, Flamur Onjea,shoqata në Durrës Sherif Lagji, shoqata në Delvinë Arben Veliu, Stavri Muho, shoqata në Bajkaj Isa Bello, Mato Muho, shoqata në Fushëvërri Enver Xhuvani, Devoll Muho, shoqata në Fushëbardhë Qamil Muho, Laze Nora, Bashkim Nora, Zhuli Tefa, shoqata në Stiar Nuri Veliu

Kuadrot e Fushëvërisë pas çlirimit Axhem Meçe instruktor partie Sarandë, Bilush Shkurti shef seksioni bujqësie në Sarandë, Osman Veliu kryetar kooperative në Fushëvëri, Siri Kazo llogaritar kooperative në Fushëvëri, Qamil Muho instruktor komiteti i rinisë Sarandë, Ali Këndezi drejtor burgu Borsh, Nezir Kajo kryetar kooperative në Fushëvëri, Vehip Proda ambasador në Jugosllavi, Ulo Proda operativ sigurimi në Sarandë, Sherif Proda, Zurdi Bello, Barjame Veliu, Ferdi Veliu, Sulo Basho brigadier në kooperativën bujqësore Fushëvëri.

Abetarja e parë ardhur në fushëbardhë më 1907 prurë Nexhip Çarçani

Kryepleqtë e fshatit që nga 1912 Jaho Deçka, Bektash Kondi, Sabri Isufi, Çenko Kondi, Bajo Kazo, Fejzo Meçe,Nishat Çarçani, Zenel Bello, Dino Meçani, Teki Onjea sekretar, Sabedin Bineri, Laze Nora, Selfo Xhuvani, Besnik Bineri, Bashkim Nora, Migjen Muho, Maksi Veliu, Perlat Shehu, Hosho Onjea, Sheqer Onjea dhe Shkëlqim Onjea
Në Fushëvëri kryepleqtë Hazif Kongoci, Shuquri Këndezi, Sherif Proda, Nekip Lagji, Vero Xhuvani, Abas Nora, Kujtim Proda,Muho Cama, Shkëlqim Zani dhe kryetar komune Vergo, Trifon Proda të tjerë nga Fushëbardha Halil Sulli, Isuf Çarçani, Heshtem Muho, Murat Cama.

Komunistët e përjashtuar nga partia në fisin e Muhe, Boço Muho, Harun Muho, Qamil Muho, Musa Muho, Laze Muho e Qani Muho, në fisin e Çarçanëve Fator Çarçani, Bardho Çarçani, Shefqet Çarçani, në fisin Xhuvanaj e Poçaj Dilaver Poçi, Qemal Poçi, Zenel Poçi dhe Bejkë Xhuvani, në fisin e Nore Musa Nora, Laze Nora, Ramo Nora, në fisin Zanaj, Sadik Zanaj,në fisin Këndezaj Shuquri Këndezi, në fisin Cama Ramis Cama, Agim Cama, në fisin Cacaj Asim Caca, në fisin Prodaj Luman Proda, Neim Proda, ne fisin Meçaj Emro Meçe, në fisin Mullaraj Hizmet Mullai, Petrit Mullai, në fisin Kucaj Mugai Kuci, Sinan Kuci, në fisin Dobraj Hasan Dobro, në fisin Konaj Braho Kondi, Ferik Kondi, Veno Kondi, në fisin Bahaj Qazo Baho, Zenel Baho, Mitat Baho, në fisin Kazaj Shuqo Kaze, Siri Kazo, në fisin Shalaraj Beshet Shalari, Xhelal Shalari, në fisin Veliaj Hajrulla Veliu, Petref Veliu, Sako Veliu, Sedat Veliu dhe Hatip Veliu, në fisin Lagjaj Hamit Lagji, Mehmet Lagji, në fisin Memushaj Lina Memushi, Beze Memushi, në fisin Golemi Shefqet Golemi, Sejdi Golemi, në fisin e Belle Bastri Bello, Zenel Bello.
Personat që kanë qenë kuadro në kooperativat bujqësore në fisin Muhaj Harun Muho kryetar kooperative,Qani Muho brigadier blektorie, Qami Muho brigadier bujqësie dhe Tika Muho magazinjere, në fisin Noraj Laze Nora arkëtar, përgjegjës kulture, llogaritar,brigadier,kryetar i këshillit të bashkuar, ekonomist sektori në kooperativ, kryetari i komisionit të revizionimit dhe sekretar i organizates se Frontit, Banush Nora agronom dhe kryetar kooperative, Merdan Nora agronom i kooperativës, Bashkim Nora brigadier kooperative dhe kandidat pleniumi ne Rreth, Mineko B. Norra normiste dhe brigadiere në kooperativë, Musa Nora brigadier aktiviteti në kooperativë, në fisin Çarçanaj Xhelo Çarçani brigadier ne bujqësi, Muin Çarçani zooteknik dhe Fatime Çarçani magazinjere, në fisin Xhuvanaj Filo Xhuvani e Selfo Xhuvani brigadier në kooperativë, në fisin Shalaraj Shefi Shalari llogaritar kooperative, në fisin Shehaj Resmi Shehu, agronom dhe Xhevair Shehu brigadier, në fisin Veliaj Harulla Veliu brigadier e arkëtar i kooperativës, Gëzim Veliu brigadier në minierë të fosforiteve, Akten Veliu teknik pyjesh, kryetar kooperative dhe sekretar i byrosë të partisë në kooperativë, në fisin Kapaj Fejzo mullai kryetar kooperative dhe sekretar lokaliteti, Pali Mullai magazinier në kooperativën bujqësore, në fisin golemi Shefqet Golemi, Fejzo Golemi, Bozhek Golemi brigadier kooperative, Nurçe Golemi veteriner, Bardhyl Golemi zooteknik, Dervish Golemi hekur punues dhe Abedin Golemi samarpunues, Seli Golemi brigadier bujqësie, Muzo Golemi këpucar, Mersin Golemi brigadier bujqësie, në fisin Stefani Riza Stefani agronom në kooperativën bujqsore, në fisin Bineraj Besnik Bineri e Saibe Bineri brigadier në kooperativën bujqësore, Sabedin Bineri magazinier dhe brigadier blektori, në fisin Mullaraj Kasëm Mullai brigadier dhe kryetar i këshillit të bashkuar, Zini Mullai brigadier aktiviteti, në fisin Resulaj Bedo Resuli kryetar i këshillit të bashkuar Cepo, në fisin Deçkaj Shezuvan Deçka veteriner, në fisin Kucaj Edmond Kuci ekonomist në kooperativë, dhe kryetar kooperative bashkuar në fisin Kërpacaj Mehmet Kërpaçi brigadier blektorie dhe rojtar, në fisin Lagjaj Shamet Lagji veteriner dhe kryetar kooperative, Nurje Lagji llogaritare sektori kooperativës bujqësi Xhevahir Shehu dhe Xhelo Çarçani magazinier..

Demokratët e parë nga Fushëbardha por nuk banojnë në fshat Festim Tefa, Hisen Tefa, Nuredin Nora, Pëllumb Shalari, Krenar Kuci, Boço Muho, Habip Muho, Sokol Muho.
Të internuar antizogistë Ismail Norra e Nevruz Bello.
Në Fush Bardhë kanë qenë këta kulak Hodo Zervoi, Osman Kuci dhe Muslim Memushi. Ndëra në Fush Vërri Piran Çaçi dhe Medi Uzeiri. Familje të internuara në kohën e diktaturës Fuat Kuci, Fidai Veliu dhe Murat Shalari
Të arratisur jashtë shtetit Bexhir Dobro, Fido Veliu, Murat Shalari, Memush Muho, Llano Golemi, Fuat Kuci, Kamber Proda, Boco Kuci.
Rritja e banesave dhe banorëve të fushëbardhës në vite fisi Muhaj 75 shtëpi, Onjea 75 shtëpi, Maçaj 15, Zervaraj 65, Dobraj 20, Kucaj 70, Muhaj 20, Prodaj 70, Mullaraj 65, Xhuvanaj 65, Norraj 65, Cacaj 20, Dukaj 20, Kushaj 12, Cacaj 12, Bineraj 35, Memaj 15, Camaj 50, Kondaj 15, Bellaj 65, Zanaj 12, Stefanaj 60, Golemi 65, Memushaj 50, Dobraj 60, Kazaj 50, Kërpaçaj 20, Shkurtaj 15, Resulaj 10 shtëpi,Çarçanaj 70 shtëpi, Shehaj 20, Shalaj 60, Tefaj 25, Gjeçaj 25, Lagjaj 25, Veliaj 75, Deçkaj 20, Sabriaj 12, Uzeiraj 28, Kapaj 25, Lazaj 20, Mullaraj 50, Konaj 50, Kongocaj 12, Bashaj 50 pra shtëpi banimi 1 700- 1 720 dhe banorë 5 500-6 000

Fushëbardha ka patur edhe këta rapsodë popullor Jonuz Kuci, Sadik Memushi dhe Sherif Nora e Ladi Memushi
Burra të shkathët që vareshin me litar nëpër shkëmbinj dhe rjepnin bletët dhe mirrnin mjaltë Manxhar Muho, Bejko Onjea dhe Laze Caca

Alidhimaj që sot aktualisht banojnë në Kalas të Delvinës janë të Fushëbardhës. Kullën në fushëvëri e kanë patur pranë bregut të Bastri Bellos dhe shtëpinë në Fushëbardhë tek Zubo Memushi sot. Këta bëjnë pjesë në fisin e Saliagarve dhe kanë ikur nga Fushëbardha për hasmëri. Kanë vrarë Xhebro Shalarin dhe u larguan nga fshati. Zbatuan një nga zakonet e asaj kohe, periudhe të Idriz Sullit. Më vonë Shalarajt vranë një të Alidhime dhe e mbyllën hasmërinë.

Ka mendime dhe sidomos nga Zhulati se Idriz Sulli ka qenë zhulaqot. Jo nuk është e vërtetë ai ka qenë nga fshati Fushëbardhë ashtu si dhe idriz alidhima. Idriz Sulli e ka patur shtëpinë tyk Beqo Onjea sot janë nga fisi Prodaj- proto (greqisht). Halil Sulli ka qenë kryeplak i fshatit në vitin 1914 kur u vra në Skërfic në luftën me grekun. Ai ka lënë tre vajza vitin që u vra. Njera quhet Razo Sulli martuar dhe banuar në Palavli dhe tjetra Sidika Sulli gruaja e Asqeri Hadërit nga Fushëbardha tjetra martuar në Kopaçës tek Hysen Rroboci vrarë në Skërfic në 1914

Kufiri i gropave të Lucës. Në kohën e Zogut Tatzatasit dhe Kalasiot larguan me forcë me xhandar tufat e dhenve të Fushëbardhës. Ata i larguan tufat me urdhë të deputetëve të krahinës së tyre. Mersin Gjoça ishte deputet i krahinës Kardhiq. Fushëbardhasit u ankuan tek Mersini. Ai urdhëroi dhe të armatosur shkuan në vend 15-20 djem, fushëbardhas e zhulaqot tek shtegu i Mollëkuqit qëlluan me armë. Tatzatasit nga gëzimi që kishin ndjekur tufat e dhënve të Fushëbardhës nga kullota kishin vënë në hell dhe piqnin 7 mishra. Kur panë djemtë e Fushëbardhës e Zhulatit që shkuan të armatosur lanë edhe mishrat në zjarr dhe u larguan me vrap. Që atëherë kufijtë e kullotave mbetën ku tha Fushëbardha dhe u këndua kënga:

Një xhandar i kalasjot
I mbushi brekët plotë
një xhandar i Tatzat
hidhu posht e hidhu lart.

Mersin Gloça si deputet kërkoi dhe bëri ballafaqim tek mbreti Zog me ministrat e Tatzatit. Në prezencë të mbretit deputeti i Kardhiqit Mersin Gloça u tha që ne e kemi me pushkë e jo me gjyq, po doni hajdeni. Si përfundim mbeti në fuqi kufijtë që u dha Mersin Gjoça.
Në 1991 u formua në Fushëbardhë, Partia Demokratike me sekretar Qamil Muhon dhe zv/sekretar Dani Kapo, ndërsa Partia e Punës organizata në Fushëbardhë ndërroi emrin nga e Punës në Partia Socialiste me në krye Krenar Veliun.

Katuni në Bashaj. Katuni në trevat tona ka qenë fshat i madh me rreth 250-300 shtëpi së bashku me kushtën. Shpella e Kushtës ishte vendi ku vendoseshin dhe merreshin vendime. Prandaj quhej edhe shpella e Kushtës, pra vendi ku ligjërohej administrimi i plotë. Ky fshat ka qenë rreth shekullit të 12-të dhe është prishur nga luftrat me bizantin. Në atë fshat ka patur mulli për bluarje, drithra buke,etj.

Shpella e Dhespinë i përket shekullit të XIII-XIV
Fushvërria është Fushëbardha nr 2. Të gjithë ata banorë u larguan nga Fushëbardha dhe u formua fshat në vitet 1950-1953. U larguan për të qenë sa më afër tokës për të siguruar bukën e gojës. U formua Organizata e Rinisë në 1950 me sekretar Qamil Muhon dhe zëvendës Ylli Veliun.

Djem e vajza nga fshati Fushëbardhë gjatë viteve të tranzicionit zunë dhe aktualisht sot merren me biznes. Qazo Muho, Ilirjan Miho, Teli Resuli, Hamit Golemi, Angjello Kazo, Melsi Bineri, Astrit Muho, Latif Golemi, Sinan Kërpaçi, Faik Kërpaçi, Pajtim Bello, Hetem Kërpaçi, Safet Kërpaçi, Banush Nora, Bujar Nora, Fatos Muho, Zenel Shalari, Nexhip Onjea, Fatos Veliu, Lani Meçe, Bardhyl Golemi, Adriatik Cama ka edhe 10 të tjerë djem e vajza që merren me biznes nëpër rrethet e Shqipërisë si në Vlorë, Durrës, Sarandë, Gjirokastër etj

Persona nga Fushëbardha që shkruajnë në organet e shtypit Zeqo Cama, Resul Bedo, Astrit Muho, Islam Poçi, Isa Bello, Çano Norra, Zenel Shalari, Qamil Muho, etj
Kur është koha e keqe dëgjohet ndonjë që i thotë tjetrit: Mos ikë sot se do të gjejë si Zaibeja. Kjo qëndron kështu. Në vitin 1932 në Fushëbadhë ra një shi e borë e madhe, dolën lumenjtë tejpërtej. Sabihe Muho, e shoqja e Manxhar Muhos vate e përcolli burrin për kullot dimërore. Ajo vate deri në qafë të Skërficës dhe u kthyepër në shtëpi se kishte lënë vajzën 6 muajshe. Nuk e përballoi dot të ftohtin dhe temperaturën shumë të ulët por vdiq në lëmeth, tek arat e Binerëve. Shkuan Shuko e Beshit Veliu për ta sjellë në fshat. Nga kushtet e vështira të motit për ta sjellë në fshat e mbuluan me dëborë dhe mbas 2-3 ditëve që u normalizua shkuan e morën dhe e varrosën. Ishte 18 shkurti me të vjetrën ose 5 marsi me të renë. Ajo ka qenë vajza e Zano Shehut.
Mundës kombëtar, bir i fshatit tonë Spartak Habip Muho.
Pjesmarrja nga Fushëbardha në çetën e Çerçiz Topullit në vitin 1908 Hasan Tefa, Barjam Shalari, Duro Zani, Murat Cama, Belul Cama, Jaçe Zervoi, Muedin Muho, Manxhar Shalari, Brahim Shalari.
Njeri që krijon talent në gëzim dhe hidhërim kur tingëllon mirë do që ta dëgjosh këngën ose vajin. Doje ta dëgjoje kur qanin ndonjë njeri të vdekur e sidomos i ri ose e re. Ishin Velide Muho, Hido Mullai, Feko Nora, Dudi Golemi. Ja ç’thosh Velidea në një vajtim:
Ç’tha murtaja kur u nisë
Ku do vete ta kolisë
Në një degë qeparis
Korba vëlla
Ose
Ujku që kërcën në dhen
Dashin merr e gjurmë s’bën
Korba vëlla
Ose
O Kolë se erdhi vjeshta
Ngrihu vish rrobat e leshta

Fushëbardha ka patur burra të mençur e me kurajo, Hesnafër quheshin më përpara Ferik Shalari, Kasëm Golemi,Heshtem Muho, Hajrulla Veliu, Manxhar Shalari, Boro Meçe, Avdi Onjea. Keta i mirte fshati për të zgjidhur ndënjë kontradiktë midis personave ose fisit, pra dinin mirë të trajtonin ose të mbronin ligjet e zakonet e komunitetit. Burrë me kurajo duhet thënë në çdo kohë Manxhar Shalarit që iu vra djali aksidentalisht nga Tatzati dhe nuk u përgjigj me të marrë hak por vanë morën djalin që bëri vrasjen, e prunë në shtëpi dhe nuk e vrau por njoftoi familjen e tij, erdhën ata rreth 7 vetë, u futën në shtëpi të Manxharit dhe me kurajo u tha : Djalin ja ku e keni, ne iu falëm, nuk e vrasim. Që nga ajo ditë e në vazhdim të dy palët u bënë e mbetën miq besnikë ndaj njeri-tjetrit

Kisha në Çukë gjinik. Ajo është ndërtuar rreth shekujve IX-XI i shërbente atyre fiseve që komandonte Pap Zhuli nga selia e shpellës së Zhulit në fshatin Fushëbardhë. Ndërsa ajo e metepit në fund të Shënmërisë u ndërtua nga shekulli i XII mbasi kërcyen e formuan fshatin fiset Lekgjonaj dhe Nikaçajt atëherë bënë edhe kishën. Shënmëria thonë nënë e Krishtit, Maria katolikë po në këtë periudhë u ndërtua edhe kisha në katundin Bidergjeç të Luvadhit

Xhami në fushëbardhë. Ndërtuar rreth shekullit të XX. Erdhi qeveria turke osmane dhe në Fushëbardhë dogji kishat na bëri myslymanë dhe mblodhi priftërinjtë e zonës në qafë të Priftërve dhe i vrau. Që atëherë filloi myslymanizmi hipën në fuqi dylbetë e xhamitë me hoxhallarë. Pra edhe xhamia në mes të fshatit u ndërtua nga shekulli i XV. Ndërsa dylbea në lagjen Golem ndërtuar në shekullin e XX. Ajo vazhdon edhe sot punën e saj, I shërben fesë myslimane. E ka hapur i pari dervish Mehmeti arsimuar për këtë profil në Turqi.

Rrapi i besës. Midis shekullit të XV-XX turqit dhe greku i dogjën kishat dhe xhamitë dhe popullit i duhej një vend i posaçëm për të zgjidhur konfliktet e lindura midis personave ose fiseve. Ashtu u veprua, u caktua vendi atje andaj quhet rrapi i Besës. Në qoftëse humbet një dhi ose një lopë i dëmtuari do shkonte tek një tjetër i kërkontë atij të vinte të bënte be ose të paguante nga parat sipas zakonit mallin e humbur.

Burra e gra që kanë qenë me bagëti në male dhe vende të mira 1955-1956.
Burra që vinin me djathë e qumësht nga mali në fshat. Dervish Uzeiri e Laze Lagji nga maja e Llunës, Neki Golemi e Nebi Muho nga Stavoi, Xhafo Cama e Murat Cama nga Boça, Mahmut Cama nga Tisat
Gratë që rrahin dybeqe nëpër burime me ujë të ftohtë. Të burimi i Nore, Piks, Zabite Nora e Fruze Nora, tek piksi i Kuçe Kade Kuci, në Skotimi Nomeja Beharit, Myzejene dhe Hanëme Mullai, bregu i Erëzës File Mullai, në qafë të Skërficës tek guri me hurdhe Velide Muho, tek nomeja e panjës qafa e Skërficës Feko Nora ndërsa në qafë të Taborrit Simite Baho, në Qafëdardhë Kali Kërpaçi, në Guxhel hon Bide Mato dhe Hanko Proda, në Kakodhiq Denushe Onjea, Fari Nora, e Shade Cama, në Bashaj Vezire Basho dhe Dudi Basho pritëse, grua pritse bujare.

Disa burra që kanë punuar në mënyrë shembullore dhe nuk janë kursyer ne çdo kohë e moment që nga vitet 1956 dhe derisa u rrëzua sistemi Tasim Kuçi, Asllan Norra, Heqerem Miho.Vaditës të mirë të kulturave bujqësore Hamit Miho, Shahin Onjea, Sali Memushi, Habip Maçi, Ismail Budua, Mersin Abedini, Heqrem Fatuni.Në blektori Beqo Onjea, Qani Shalari, Zubo Memushi, Haxhi Kuçi, Miri Mullai, Abedin Dobro, Xhemetik Nora, Abedin Nora.Veteranë luftë Qani Harun, Qamil Muho, në Noraj Ramo Lesko nora, në Shalaraj Shefi Gjolek Shalari, në Veliaj Sako, Arjulla, Pertef Veliu, në Golem Fejzo, Fero Golemi, në Prodaj Babudin Proda, në Mullaraj Petrit Mullai, në Çarçanaj Muhamet, Fator Çarçani
Rrepet e agait Taroninë. Quhen rrepet e Agait, ai ka qenë vendi ku mblidheshin krerët e krahinave dhe mbasi shkëmbenin mendime mirnin dhe zbatonin të gjitha vendimet në rajonin e jugut vendime ato që i përkasin qeverisjes dhe bashkëpunimit me komunitetin përkatës. Idriz Sullit i flisnin Idriz Aga dhe ishte ai që organizoi i pari kuvendin dhe propozoi dhe dha shumë mendime të vlefshme për popullin prandaj i mbeti emri rrepet e Agait.

Varri i plakës në Skërficë. 7 gra nga fshati vanë për lëpjeta, lakra të egra. Ato qenë të moshuara kur u kthyen për në fshat ra një stuhi e madhe shi e dëborë, nuk i rezistoi dot të ftohtit dhe vdiq. Në pamundësi për ta marrë i vunë pranë trupit furkën dhe boshtin dhe e morën dhe e varrosën më vonë kur u normalizua koha

Lisat e Skëndos. Skëndua vinte nga poshtë lart për në fshat, ai udhëtoi natën pa hënë dhe vetëm, i dolën ujqërit në rrugë dhe e hëngrën prandaj flitet lisat e Skëndos.

Përroi i Shametit. I thonë përroi i Shametit se Shamet Kondi u plagos atje në luftë me Turqinë dhe vdiq në atë përrua.

Qafa e Taborrit. Në atë kohë batalionet quheshin taborre, i flasin ashtu pasi batalionet atje mblidheshin vazhdimisht. Ja dhe kënga: Ç’është ai taborr në rrugë / qaj medet Mirteza Sullë

Te guri i velidhesë me hurdhe në Skërficë. Atje në atë vend zakonisht krushqit që mirrnin nuse nga Fushëbardha në Rrëzomë ktheheshin dhe hajim drekën, bukë. Koinçidoi që kopaçes nga fisi Rroboçe kishin marrë nuse vajzën e Mero Veliut, quhej Serije Veliu. Këta bënë drekën të guri me hurdhë. Jonus Kuçi, vinte nga Fushëvëria në Fushëbardhë i folën krushqit hajde këtu dhe ai vate. Njihej si rapsod popullor, bejtexhi, dhe i thanë ha dhe bukë këtu me ne dhe thuajna një këngë. Ashtu bëri dhe ai hëngri bukë dhe i tha:

Seire o moj bijë
Ç’e kujton Mero Velinë
Që dha vajzën në fqinjë
Lumë ku do ma shkosh zoinë
Në rrepe në platanidhë
I kërkuan këngë tjetër ai u tha: Burra që kish gaxibini/ por i kish mbuluar sqini
Tek shkonte Pëllumb Norra me dhi në kullotë dimërore Jonuzi I tha:

Shkon Pëllumbi si fërtunë
Me mushqet ndënë gunë
U flet dhive ndënë hundë
Ti isht i shkretë pse s’bën udhë
Apo ke pirë ujë shumë
Derisa ka patur dhe ka dy gjini femër dhe mashkull patjetër që në çdo kohë në vite e në shekuj ka patur edhe martesa, dhe derisa ka patur fejesa dhe martesa nga gëzimipopulli ka kenduar kudo që ai është ndodhur. Fejoheshin ose martoheshin këngën më të parë kishin:

Në shpellë të Zhulit në rrëzë
I zilepsej një thëllëzë
Një thëllëzë një penolirë
Xhinse të fisit të mirë.

Së bashku me PS-në dhe PD-në u organizuan edhe parti të tjera si Partia Komuniste me Musa Norën në krye, Partia Republikane me Dervish Golemin, Partia e Ballit me Zhuli Tefën në krye etj

Shkapullat tregohen nga kohë e pare me emrin shpellë dhe që në ato vende kanë jetuar njerëz. E njëjta çështje qëndron edhe për Kaçullatin, emër shpelle vendosur në lashtësi.

Persona nga Fushëbardha që kanë qenë në funksion mbas çlirimit. Dilaver Poçi, gjeneral në ushtrinë shqiptare me qendër pranë komitetit qëndror të Partisë së Punës, Adil Çarçani ministër i Gjeollogjisë dhe Minierave, Siri Çarçani prokuror i përgjithshëm i Republikës disa legjislatura me rradhë, Harisa Shalari kryetar dege në punët e brendshme disa vite me rradhë, Emro Kondi kryetar i degës së punëve të brendshme disa vite me rradhë, Ramo Zani komisar brigade në ushtri, Spartak Poçi ministër i rendit disa vjet me rradhë. Në vitet e demokracisë me funksion në organet e rendit kanë qenë Vasil Cama dhe Rushan Veliu, Pajtim Bello zv/ministër i ekonomisë dhe energjitikës disa vjet dhe Xhelo Çarçani me rradhë, Limoz Veliu komandant i shkollës ushtarake “Skënderbej” disa vjet me rradhë.
Gjatë periudhës para tranzicionit ka qenë në organet e rendit vetëm Ramo Nora , Hodo Basho, Avni Bello disa vjet me rradhë ndërsa tani me ndryshimin e sistemit në organet e rendit publik kanë qenë e janë këta persona oficera Bereti Golemi, Fredi Kondi ndërsa me grada të ulët këta persona Arti Kazo, Kujdes Shalari, Sokol Nora, Fitim Nora, Sokol Veliu, Bardhyl Kuci, Osman Cama, Agron Basho e Aurel Dobro, Dashnor Nora, ky i fundit në efektivat e forcave speciale Dragot, Tepelenë plagosur në Lazarat në 2 shtator 1998 dhe u kurua në spitalin e Janinës. Në atë operacion të asaj dite u plagosën 8 policë dhe asnjë njeri nuk u vu para përgjegjësisë si shkaktar i asaj tragjedie.

Numri i të vrarëve nga fshati Fushëbardhë në luftërat e zhvilluara për të mbrojtur trojet e veta shqiptare. Në luftën e Lëkurësit, Sarandë Abedin Muho, Seit Dobra, Shahin Mema, Hair Stefani, Idriz Alidhima, Sali Isufi, Xhafer Gjoni, Osman deçka, Shahin veliu, Mato Asllani, gjithsej 10 burra. Në luftën e Bilbilenjve Myrteza Sulli, Skëndo Xhumani, Hito Kongoci, Musa Rafi, Gafur Kondi, Sadik Memushi 6 burra gjithsej.Në luftën e Skërficës me grekun Halil Sullo, Rizal Muho, Halil Norra, Sejdi Bano, Syrja Tefa, Dalip Kondi dhe Mete Jonuzi nga Golemi, gjithse 7 vetë.Në Bezhan përmbi Janinë Rustem Shalari, Muho Cama, Resul Peçi, Habip Xhuvani, Bajo Kazo dhe Ismail Nora, gjithsej 6 burra. Në luftën Nacional Çlirimtare Karafil Bello, Sami Golemi, Tahir Xhuvani, Alem Shehu, Bashul Nora, Zjadin Çarçani, Kutbi Gjeçi, Nishat Kondi, Xhezo Proda, Cirok Cama, Destan Norra, Latife Nora, Mato Sejami, Tajar Proda, gjithsej 13 burra dhe 1 grua.Të vrarë nga krahu i djathtë domethënë demokrat Manxhar Shalari, Fido Veliu, Avni Tefa, Sejko Muho, Nuhe Kondi, Daut Çarçani, Rushit Çarçani, Tajar Çarçani, Nesim Yzeiri, Zija Yzeiri, Beko Yzeiri, Novruz Bello, Rapo Kongoci, Hasan Isai, Mero zervoi, Huzo Proda, Guri Dobro, Musllim Memushi, Bejko Onjea, gjithsej 19 veta nga këta një grua.Numri i të vrarëve në luftë 62 vetë, 2 prej të cilave gra.

Në mjaft raste bëhet pyetje se pse nga disa zhulatas të vecantë flasin që fushbardhasit janë çemër .Nga njohja dhe eksperienca disa vjeçare që kemi ne dimë se një gjë e tillë do të jetë kështu:Në radhë të parë nuk dihet nëse çemërit mundet të jenë më të mirë e më të zot se sa Zhulati dhe Fushëbardha të marrë së bashku,së dyti ne mendojmë se kjo shprehje është tendencjoze e ndonjë individi se Zhulati burrat dhe gratë e atij fshati nuk e thonë atë fjalë. Nuk e thonë se ata e dinë që ne jemi vëllezër, jemi dy fshatra me një prejardhje nga të Pap Zhulit. Nuk është e mundur që të flaë skeq vëllai për vëllanë, aq më tepër që ngjajnë dhe kanë të njëjtat cilësi. Pra nuk ka asnjë arsye për tu shprehur me këto fjalë të hidhura .Zanafilla e kësaj shprehjeje patjetër që rrjedh nga ndonjë individ i veçantë që me ndonjë muhabet shoqëror nuk di ç’të thotë se aq do të ketë këndin e horizontit dhe për tu paraqitur si njeri , që ja di edhe unë të bisedoj ka mësuar si formulë shprehjen që fushëbardhasit janë çemër.Nuk e mendon ai që humbet vlerat e tija dhe tregon se ç’nivel shoqëror ka.

Në vend që të thotë një fjalë të mirë merret me këto qëndrime e veprime çnjerëzore që nuk i vlejnë banorëve të fshatrave Zhulat e Fushëbardhë . Këto sjellin përçarje në marrëdhëniet vëllazërore. Po sikur të fliste keq edhe ndonjë fushëbardhës për Zhulatin si do të zhvillohej problemi më tutje. Pa tjetër që keq. Ky individ ose ndoshta është grup njerëzish mundet ta kenë patur halë në sy që Fushëbardha ka qenë më e avancuar nga pikëpamja ekonomike e sociale.Këtë e dinë edhe vetë ata.

Që të bindet ai që merret me ato llafe ja disa shembuj:Kur Fushëbardha udhëtonte me autobuz, ti nga Zhulati ikje natën pa hënë në kohë të mirë e të keqe dhe dilje në Taroninë e për më tepër po të kishte vende në të kundërt ua mbathje këmbëve për në Gjirokastër, kur Fushëbardha u pajis me drita elektrike, juve vazhdonit me foti me avaz të vjetër,kur Fushëbardha çoi ujët e pijshëm nëpër shtëpi juve mernit ujë në lumë të joshe,kur Fushëbardha u pajis me shkollë tetëvjeçare, me dyqane, me komplekese artizanale, shtëpi kulture etj juve përgatitnit kërkesat që ky zhvillim të vinte edhe ne fshatin tuaj.

Ne na takon të themi që nga Fushëbardha keni përfituar edhe juve, po mund të thuash që kanë patur mbështetje qeveritare, po ashtu është por zotsi është edhe kjo. Pra, meqë jemi vëllezër me nji origjinë sigurisht që e njohim njeri-tjetrin fushëbardhasit karakterizohen nga një qëndrim i sinqert dhe burrëror. Në çdo kohë ka respektuar normat njerëzorë dhe ligjet që rregullojnë komunitetin, njerëzit e mirë, ata që përgjërohen për njeriun, për familjen, për shokun, për mikun etj. Patjetër do të keni vënë re që në të gjitha zakonet që egzistojnë për të gjallët në fshat qytet e kudo, si në dasma ashtu edhe në ksolle e sidomos në mosha të reja, prania e fushëbardhasit ka qenë dje është edhe sot më e madhe, se juve andej për jashtë fshatit nuk kini më tepër se 10 veta që i respektojnë ato norma, pra ta mësojë dhe ta dijë mirë ai person ose grup njerëzish që merret me ato llafe të hidhura e pa baza, pa leverdi se fushëbardhasit nuk kanë patur dhe as kanë ndonjë shfaqje që dëmton imazhin. Marrëdhëniet midis fshatit me fshat, midis farefiseve në të afërm e të largët, kudo që punon e vepron për të jetuar. Nga Fushëbardha nuk ka dalë ndënjë fjalë ofenduaese për Zhulatin.

Nuk e dimë se cili është ky person, mund të jetë edhe nga ata që kur u formua batalioni me komandant Karafil Bellon disa bënin agjitacion që të mbante edhe Fushëbardha djathtas e jo majtas në LANÇl. Mirëpo në ato momente kështu u gjykua dhe u veprua. Pothuaj 90% e fushëbardhasve anoi majtas. E përmenda këtë të fundit se mos është ndonjë nga ata dhe i ka mbetur merak që si shkoi, si zuri vend agjitacioni atëherë dhe do të kompesoj duke i vënë fshatit Fushëbardhë emrin çamë.

Në 1944 Hiskë Kuci nga depresioni vrau veten me armë në Piks Fuat Kuci në luftën e Gërhotit, viti 1943 nga italjanët ai u plagos.

Shpella e Kikesë në Qafë të Zagonikut quhej shpella e shehut, kështu flitej në kohën e myslimanizmit.

Lind pyetja dhe shpjegojmë për gurin me shkronja në gramati. Mesa dimë dhe na shpjegojnë të moshuarit çështja qëndron kështu: shkronjat në dërrasën e gramatisë janë greqisht, ato i takojnë periudhës shekulli 12-13, koha e ordhodoksisë prandaj edhe kullota në atë mal ka marë emrin gramatikua.

Do kujtohet Shefqet Golemi, burrë i shtruar, sevdalli për këngë, buzë gaz dhe fytyrë qeshur kur këndonte. Në dasmëra ai kryesiht merrte këto këngë:

Janinë çerek Stambolli, Janinoooo….
Dalt e të mbuloftë gjoli,
5 pusetë të mori
tu qas afër sinori

ose tjetra kënduar nga Hasef Onjea kur u martua Colo Onjea. Këtë këngë ai e kishte të tia nëpër dasmëra
Shqipëri 7 vilajete
Të mori sërbi për vete
4 jashtë e 3 brënda
u këput foshnja nga mëma. Vilajetet janë 4 jashtë Kosova, Maqedonia, Mali i Zi, e Janinë e Çamëri. 3 brenda Lushnja, Korça e tëhu. Shqipëria e Mesme dhe Malësia e Madhe

Sekretarët e organizatave bazë të partisë kanë qenë këta persona : Nimet Veliu,Dino Meçani, Qani Muho, Qamil Muho, Çaush Kondi, Selie Golemi, Lumto Xhuvani, Nedo Mullai, Sorish Bineri, Ali Proda, Habip Xhuvani, Sako Veliu etj
Disa njerëz kur janë dhe duan të prishin zinë këngën me të parë kanë
Goja qan, mor goja qan
Goja qan, goja këndon
Zemëra katran kullon
Helmi trupin ta idhron
S’ka ilaç që të shëron
Se do tin apo nuk donë
Jeta përsëri vazhdon.

Në fshatin Fush Bardhë ka patur muzeume dhe matriale që pasqironin aktivitetin e fshatit por u shkatërruan dhe u zhdukën nga element keq bërës të viteve 1991 e këtej.
Të gjithë kemi dëgjuar disa nga ne edhe e kemi parësidomos të moshuarit se ç’është skotinia dhe ku është. Është një grykë e ngushtë dhe vend i vështir që nuk kalon dotë në qaf se nuk e njeh vendin. Skotini (greqisht skëterë)
Në krye të skotinisë është vendi që quhet zmok i frëngut, vend i cili nga rreshjet që bien gjatë stinës së dimirit grumbullohet shumë dëborë, sa që gjendet edhe në stinën e pranverës dhe verës.

Shumë vitra përpara në Gjirokastër kishin ardhur dy apo më tepër francezë në formë biznesi kishin hapur një punishte freskuesesh akullore etj. Mirë po për të zhvilluar një aktivitet të tillë duhej akull ose dëborë se jo vetëm që nuk bëhej por në ato kohra nuk kishte asnjë.

E lypi nevoja edhe biznesmenët biseduan me njerëz nevojtar të dobët ekonomikisht. Ramë dakort dhe me një ose dy karvane transportoni dëborë nga zamoku i gregut në Gjirokastër. Transportuesit e dëborës kurë panë punishten se si punonte e prodhonte ëmbësirat, freskuset i thanë njëri tjetrit e shikon ç’ka bërë frëngu. Që atëhere mbeti emri zmoku i bregut që flitet edhe sot kur shikojmë ndonjë send të rallë ose të pa parë herë tjetër i thomi njëri-tjetrit . E shikon ç’ka bërë frëngu.

Përmbledhja

Kreu i I-rë
Flet për lashtësinë e fshatit, për prijësin e shquar Pap Zhuli, lëvizjen e fiseve dhe formimin e fshatit Fushëbardhë. Veprimtaria e Pap Zhulit dhe vrasja e tij nga bizantët. Fiset që zunë vend në Fushëbardhë.

Kreu i II-të
Shpjegon për lëvizjet popullore kundër rregjimit otoman turk. Organizimi i kuvendeve te para në Senicë dhe ai i dyti te rrepet e Agait, qafa e Taroninës. Vendimet që u morën në atë kuvend.Kryengritjet e tjera të armatosura të popullit shekulli XVII-XVIII. Roli i topit të gorictë përdorur nga Hito Kongoci 220 vjet rresht

Kreu i III-të
Lufta e Lëkurësit 12 shkurt 1878. Ngritja e popullit të armatosur kundër ushtrive greke dhe italiane. Roli që luajti në këtë luftë Idriz Alidhima dhe Rakip Demua nga Delvina.

Kreu i IV-të
Shpjegon pjesmarrjen e fshatit Fushëbardhë në luftën e Vlorës 1920 dhe ngritjen e flamurit nga Ismail Qemali. Ikja e Fushëbardhës për në Vlorë dhe gjendja e fshatit kur u kthyen nga Vlora.