LNPSHA "PEGASI" ALBANIA Johann Wolfgang von Goethe

Sachs {e lindur. 1891}, me përmasat e saja poetike shkëlqeu, si poete e talentuar, fshihej me shkathtësinë e saj pas vargjeve, figurative në botën poetike, ku sfidonte me energji të pathyeshme sfondin e shëmtuar të fatit errët. Veprat e saja të njohura janë, ,”In den Wohnungen des Todes’’{1947}, “Në banesat e vdekjes’’, ”Sternverdunkelung’’, ,”Errësimi yllit”,{1949}, etj. Në radhën e këtyre dy poeteshave u rreshtuan e edhe disa poetë tjerë, që shpalonin thellësitë e burimeve të veta krijuese, siç ishin Marie-Luise Kashnic, Rudolf Hagelshtange, Hans Egon Holthusen, Karl Krolov, Paul Celan, Rose Auslander dhe Gertrud Kolmar . Jam i mendimit se “modernja’’ në këtë letërsi mund të shihet që nga vitet 1750 dhe sidomos në letërsinë barokjane. Që nga ajo kohë kemi elemente dhe tendenca moderne, që sot me një kujdes dhe thellësi studimi, ato gjurmë mund të shihen edhe nga koha e jonë. Kjo mundësi komunikimi mund të vërehet edhe nga libri i Hugo Fridrichit ”Struktura e lirikës moderne’’. Kështu fjala, “moderne’’na shëmbëllen neve sot si diçka e qëndrueshme, që tërheq lexuesin si mundësi atraktive e kohës dhe me vlera të verifikuara. Për këtë shkak unë kam përgjegjësi dhe kujdes të madh për këtë termë “Modern”, ngase ky termin, që nga romantizmi e deri më sot ka gjakuar si diçka e re, që s’është njohur më parë. Sot “moderne’’ është arena kulturore

që shkëputet nga e vjetra, dhe në kujtesën e njeriut inkarnohet si vlerë aktuale me të gjitha veçantitë e saja që mbërthen në vete. Shekulli i 20 mban vulën e lirikës moderne. Këtë rrugë e trasuan Stefan Geor dhe Reiner Maria Rilke. Gjithashtu një përparim novator shihet edhe pak para Luftës së Parë Botërore, nën ndikimin e ekspresionizmit Georg Heymit dhe Georg Traklit, madje poezia e zëshme e Dadaizmit të Kurt Shvitersit dhe të Hans Arpit dhe Surealizmit të Berolt Brechtit. Por me rëndësi të madhe është të dihet, se për zhvillimin e poezisë gjermane të pas Luftës së dytë Botërore, ka luajtur liriku Gotfrid Ben, madje muzikaliteti dhe fryma e novatore dhe gjuha ekspresive e fotografive figurative shëmbëllyen te autori Paul Celan, me poezinë e e tij antologjike “Fuga e vdekjes”[ Totes Fuge] ,[(përktheu R.S.), e cila me performancën e saj artistike e gjuhësore jep, ose shpërthen në mënyrë artistike në një imazh qiellor, të zymtë, të përhirtë të Holakaustit dhe jetës së përndjekur të njeriut. Kjo poezi jep dhe reflekton këndin e burimit të vet nga pika mjaft e theksuar, moderne e poezisë gjermane. Si poetë të rëndësishëm të pasluftës numërohen edhe poetët gjermanw Hans Mgnus Encezberger, pastaj pak më vonë Reiner Kunce dhe Durs Grynbein. Madje në poezinë gjermane moderne hyjnë një numër i madh autorësh, por unë do t’i përmend vetëm disa prej tyre që janë më tipikë për qasjen tonë. Në poezinë moderne të gjeneratës së parë të lindur 1880-1900 mund të merren Maria Kashnic, O Loerk, W. Lehman, E. Langeser. Në gjeneratën e dytë hyjnë poetët e lindur

brenda viteve 1900-1915, siç janë P. Huchel, G. Eih, H. Domin, pastaj vjen gjenerata të lindur brenda 1915-1915, sidomos poetët Karl Krolov, Chr. Busto, Chr. Lavant, R. Branbach, W. Hoellerer, H. Piontek, H. Bender, J. Bbrosvki, Ingeborg Bachman. Kurse gjenerata e katërt të lindur nga vitet 1925 e deri më ditët e sotme. Përfaqësuesit më tipikw të kësaj gjenerate janë poetët Sara Kirsh, G. Klunert, V. Braun, R. Kunce, I. Beker, Erih Fried, P. Rymhmkorf, M. Sharpenberg, W. Shalc Ulla Hahn. Janë edhe me qindra të tjerë që janë të njohur, por që nuk u përmendën në këtë rast. Kur flitet për lirikën moderne koncepti i saj ka shumë domethënie të madhe dhe është mjaft esencial për studimin e letërsisë. Është e thjeshtë bindja, kur kthejmë kujtesën tonë, që në kohën e njohur të frymës letrare të njohur me emrin ,”Stuhi dhe Vrull’’ [ Sturm und Drang ] , deri te Realizmi dhe Natyralizmi që mbeten si drejtime paraardhëse të Modernes. Në lirikën moderne dominon koncepti i kompozimit të ”ndryshimeve”, “kthimeve”, ”kërcimeve’’. Natyrisht te teknika e lirikës moderne ka ndikuar edhe një lloj stili para modernes, që ka

ekzistuar, si problem i veçantë ndërmjet traditës dhe asaj moderne. Definicioni për modernen nuk vjen vetëm si problem kyç i poezisë gjermane, por termi ” modern’’ përfaqëson një fushë të gjerë studimi dhe me problematikë më të zgjeruar të kulturës në përgjithësi. Por sot ky emër mund të merret si emërtim epokal, botëror, që është heterogjen me rimën përbashkuar të qëndrueshme të kulturë në përgjithësi. Kjo në letersi nuk mund të merret menjëherë, si prerje me thikë të mprehtë, nga letërsia tradicionale. Por kjo në vete si e tillë që është, paralajmëron ,”diçka të re’’, se s’ka moderne pa traditë, pa të parën, pa tradicionalen, nuk do ta kishim kuptuar veçantinë e së resë. Derisa tendencat moderne, të cilat në një masë të madhe paraqesin edhe Avangardizmin, që si koncept në vete paraqet ,”Epokën tipike’’. Koncepti i lirikës moderne avangardiste përfaqëson kundërthëniet e jetës dhe pasqyrimin e saj . Fillet e para të kësaj poezie datojnë që nga vitet 1875, me ciklin e poezive {Le Flurs du Mal], “Lulet e së keqes” të poetit francez, tipik, modern Shar Bodlerit. Pra nga kjo kohë koncepti modern ka hyrë si problem aktual. Pastaj si pasardhës të diskutuar të poezisë vijnë Holc dhe Georg, si pasqyrues tipik i Avangardës me kritere të lirikës moderne. Tipikja e qasjes së Avangardës është thyerja nga e kaluara, por duke dominuar me ide në letërsinë e kohës, si art luftarak dhe si drejtim i vetëm i të vërtetës, e që propagandon papërkulshmëri në veprime.

Sot me termin Avangardist kuptojmë artistët dhe letrarët, që kanë hyrë në botën artistike me një program progresiv, përparimtar, prosperues formal dhe me përmbajtje opozitare me konvencionet e shoqërisë. Origjinaliteti është me rëndësi për avangardistët. Avangardja nuk pasqyron kohë të fiksuar, por ajo është në lëvizje, shkon më tej e guximshme, përherë me shprehje e gjurmë ekstreme nëpër kohë dhe shumica e epokave kanë avangardistët e vet. Tejkalimi i furtunës së tmerrshme të një kohe mund të nënkuptohet vetëm me avangardizëm. Teoria e të fshehtës, Futurizmit, Ekspresionizmit, Konstruktivizmit, Surealizmit, përndjekjet nga ky drejtim letrar Avangarda mbetet pararojë artistike e përhershme e përgjimit të këtyre drejtimeve. Ajo ka për detyrë të rreshtojë njerëz të këtij drejtimi, që kërkojnë rrugë të reja dhe, kjo rrugë e re, mund të merret si e vlefshme, kur të mund edhe të shfrytëzohet. Vetëm lirika që do të kuptohet edhe do të përdoret ajo do të ketë vlerën e vet të ekzistimit. Si mjeshtër të mëdhenj të lirikës dhe fjalës së zgjedhur gjermane, që përdorin gjuhën si fushë për veprim, janë ata autorë, që shkojnë me guxim në eksperimentimin e tyre deri rrëpirën më të lartë e të vetmuar të artit. Ata poet me të drejtën e tyre ngjiten deri aty, sa që edhe thonë se në shikim të fundit poezia është një lojë fjalësh. Andaj në të shumtën e rasteve , disa poezi janë, më shumë, krijime grafike, se sa gjuhësore, veçanërisht ato të Franc Monit, i lindur në Frankfurt mbi Majn, 1925. Madje Hans Magnus Ecenzberger, Helmut Hessenbytel, Petar Rumkorf, të cilët poezinë e konsiderojnë si “rrethanë’’, ,”Kombinime’’, ,”Topografime’’ e lojëra të shumta të shprehjesh e fjalësh të dramatizuar sipas nevojës së tyre që sjellin efekt. Parimisht poetët e kohës sonë,

modernen mund ta definojmë, si rebelim estetik kundrejt vulgarizimit të artit dhe tiranisë së procesit kreativ realist. Me modernen shija e lirikës fillon të subjektivizohet. Ndjenja shpirtërore përmbushet me një shprehje kolorite dhe ekzotike. Poetët modern gjerman lirikën e tyre e latojnë me elemente stilistike të reja, dhe kërkojnë një bukuri absolute, kundrejt mendimit dhe gjuhës së zakonshme të rrethit ku jetojnë.
Marrë nga libri “Pegasiada”1 botim i LNPSHA “PEGASI” ALBANIA

Eckehard Pistrick IAWPA “PEGASI”
Roads of Migration, Places and Sounds of Remembrance in the Greek-Albanian
Borderland
1. Roads of Migration
Roads have often been perceived in anthropological research as a sign for progressing modernity, as a channel of communication and as a tool for the economic, political and cultural unification of the nation-state. But roads have also played a crucial role in recessive movements, such as migration flows and in the construction of regional identities. A specific form of such roads are migration roads which served not only the exchange of agricultural products, goods or animals of the main urban market places Berat, Ioannina, Përmet and Këlcyrë but served the kurbetlli (migrants) of South Albania to reach their destinations in the Ottoman Empire, Greece, Bulgaria, Romania, Italy, North and South America for the purpose of short-term labour migration or long-term migration. These multifunctional roads were based on pre-existing caravan roads (rrugë të

Eckehard Pistrick IAWPA “PEGASI”
Roads of Migration, Places and Sounds of Remembrance in the Greek-Albanian
Borderland
1. Roads of Migration
Roads have often been perceived in anthropological research as a sign for progressing modernity, as a channel of communication and as a tool for the economic, political and cultural unification of the nation-state. But roads have also played a crucial role in recessive movements, such as migration flows and in the construction of regional identities. A specific form of such roads are migration roads which served not only the exchange of agricultural products, goods or animals of the main urban market places Berat, Ioannina, Përmet and Këlcyrë but served the kurbetlli (migrants) of South Albania to reach their destinations in the Ottoman Empire, Greece, Bulgaria, Romania, Italy, North and South America for the purpose of short-term labour migration or long-term migration. These multifunctional roads were based on pre-existing caravan roads (rrugë të

roads were based on pre-existing caravan roads (rrugë të karvaneve) and wagon roads (rrugë qerresh). Most of these roads as well as the infrastructural and symbolic constructions which are framing these roads are dated back in popular belief to the times of Ali Pasha Tepelena although the main trade road Berat-Kercyrë-Ioannina is acknowledged as having been built by the Bej of Berat and the valiu (head of the vilayet) of Ioannina. The reference to Ali Pasha is given in connection with the popular concept of this time as a time of well-being, progress and infrastructural development. One of these roads which is dated back into the 18th century is the caravan road “Pashallëku I Delvinës” with two possible routes from Berat to Delvina and Saranda, passing the Zagoria mountains. Another road led according to local informants from Leskovik to Delvina passing Manushtir and the bridge of Petran and was called “proj e hajduteve” (path of the thieves). Crucial obstacles were the rivers Drinos, Vjosa, Osum, Devoll, Zagori and Shkumbin, which were crossed by large scale bridges such as the one of Hoshteva with a width of 15 meters. Migration roads provided a means to connect the main river networks of South Albania such as those of the Osum and the Vjosa. Aim of both mentioned roads was to connect mountainous regions

and potential sending regions of migrants with the coastline and eventually with the sea passage to America. In addition these roads provided a means of communication between the different ethnographic entities such as Zagoria, Lunxhëria, Dropull and Bregdeti. This over-regional aspect of migration roads is especially remarkable in respect of the division between the two main regions of South Albania, Labëria and Toskëria, divided through the massive mountain range of Mount Dhëmbel which hindered communication processes. Caravans and migrants had to pass these obstacles with the help of Qiraxhi (mule guides) finding easier passable paths such as the gorges of Dhëmbel on the north east flank of the massive and Selckë on its south west flank. Communication between villages but also between regions became facilitated by the existence of such roads. This over-regional potential of roads is obscured often by local historians who tend to interpret the existence of such roads and infrastructural constructions in their krahinë (landscape) as exclusive property and sign for progress and kulturë (culture) of their region and as a proof for a predilection of a certain krahinë as culturally and economically important under the reign of Ali Pasha. In my paper I will concentrate on the marking of such roads through place and sound which keep the routes of such ancient roads in the mind of

people and allow mental reconstructions.
2. Roads, Memory and “Mythistory”
Roads of migration are intrinsically connected with local “mythistory” and collective memory. And they are marked symbolically through places which may be natural phenomena or human creations serving asindicators for the historicity of such roads. Some regions in South Albania such as Zagoria are so densely covered with such markers that one may refer to this region also as a “landscape of memory” as a landscape which becomes charged with meanings transforming itself into a medium of “cultural memory” (Assmann 1992:60). Many of these markers are attached to the memory of Ali Pasha Tepelena.

Natural Phenomena
Connecting natural phenomena with the hardship of migration is not a particularity of South Albania but practiced at most places of intense migration in Albania and over Balkan countries such as Bulgaria. Preferred objects for such interpretations are rocks (guri I shkemileve, Sheper), hills (kodra e dhimbjes, Kukës), plains and meadows (sheshi i ndarjes, Përmet), trees (Klapsodendros, Polikastano, Greece) and passes. Most of these markers possess the characteristics of “lieux de memoire” in their defined identity summoned up by their name but also through their openness to numerous other meanings. Many of these places stand in direct connection to the topography of the villages and are positioned at the edge of the village where the final departure of the migrants from their families took place. I will refer here to some selected markers along the path connecting Leskovik with Saranda, commonly called in the region of Përmet “prroj e hajduteve” (path of the thieves). This term refers to the frequent attacks of robber gangs from Malshova, Hormova, Picari or Golëm on

returning migrants. Its most characteristic feature is its pavement of kalldrëm (cobble stones) which can still be seen on some parts of the road. The first category of symbolic places refers to rocks. One example is the “guri e shkemileve” in Sheper a small porous limestone rock covered with small holes, which are interpreted as stemming from the tears shed by the mothers of the leaving migrants. Another departure place was the “Shpella/Shkëmbi e Kordhes” (The cave/rock of the sabre) near Politsani (Photo). This huge rock situated below an old walnut tree was used according to local “mythistory” by the local migrants to deposit their sabres during their absence from home. At their return they pulled their sabres of the rock leaving a mark. The density of marks covering the rock served as a sort of chronicle for the migration intensity of this village. Another important category contains trees. The rrapi (platane) of Sheper forms as in many Greek villages the centre of the village. The age of the tree which is said to be planted by Ali Pasha is used as an argument for the claim of the villages’ deep-rooted historicity. History becomes organic through this natural allusion. Beside its general meaning as meeting place for muabet and festivities the rrapi of Sheper situated in the churchyard is designated as point where the migrant groups met for their departure after having attended the mass. This historicity made the place suitable for the “Takimi i brezave” (The meeting of generations) in 2005, a gathering of

migrants of the village, a reunion of the fragmented village community. While most “lieux de mémoire” commemorate the departure of the migrants and are associated with the world of pain and separation only a few stand as symbols for the return of the labour migrants. One such place is the “guri dyfekut” (rock of two shots), a pass in the height of 1600 m above Përmet. On the arrival of the returning migrants two shots were fired from this strategic place to announce joy and the forthcoming reunion of the families (according to informant Klafi Laska, 79, 23.9.2006).

Human Creations
Constructions marking the road as such are bridges, toll stations and the pavement. Bridges such as the ruined arched bridge crossing the Vjosa at Petran were interpreted as creations of Ali Pasha. They were preferred symbolic places where the departure of the migrants from their families took place. Here may be mentioned also the so-called karakoll – toll stations flanking the main trade routes. One remaining building of such a kind, consisting of cubic building covered by a spheric cupola can be found on the meadow of Çajupi and is called locally “Taborri i Çajupit” (Shabani 2006:30).

3. Roads in Song
The repertoire of migration songs (këngë kurbeti) can be considered an important artistic response and digestion of the hardships of migration. As acoustical markers they maintain strong ties to the markers of place: many migration songs give reference to place names, marking the course of roads. Migration songs serve to attach meaning to the above mentioned places and roads and to negotiate these meanings in a circulating public discourse taking place during every performance. Migration songs are a specific form to remember and through the creation of new songs of revitalizing migration experience in contemporary contexts. Migration songs are in addition a specific stage where local histories and national history arenegotiated. While the distance which separates migrant from family is a prominent image in such songs,the travelling circumstances, the roads and sea passages used, are rarely mentioned. In the following example from Mazhanj-Lushnjë,

collected in 1967, the description of the changing life conditions and the changing condition of roads at the departure and return of the migrant become a way to express the contrast between a memorized past and reality resulting
in disorientation. With “xhade” the singer refers to a new kind of asphalted road for cars, which did not exist at the time of departure of the migrant.
Ç’ka, nëno, që rënkon deti?
Moj nënë!/ Po vjen djali nga kurbeti,/ po vjen dhe rrugën s’e di./ Do dal në xhade të rri,/ do ta bie në shtëpi,/ do t’i shtroj dyshekun e ri,/ do ta pres me mjeshtëri,/do t’i shtroj verë e raki,/ do t’i pres dhe një shalqi,/ zemërkuq e farëzi.
(Nushi 1982:109)

What is it mother, about what is the sea weeping?
My mother!
There comes a boy from kurbet,
He comes but doesn’t know the road.
He has to walk on the new car road,
Which will lead him to his home,
one has to put a new mattress,
one has to wait for him with mastery,
one has to put wine and raki in front of him,
one has to wait for him with a watermelon,
a red heart and fruits.

It might be said in conclusion that sound and place are equally important options to mark roads of migration and negotiate the histories connected with them. Basis is a (re)construction of migration memory based on “mythistory” which becomes visible and audible in meaningful places and sounds alongside the road.

4. Roads and Borders
The Albania road system has changed significantly during the 20th century. Alone in the 1st World War the foreign occupation forces in Albania built an estimated 1500 km of asphalted and non-asphalted roads (Adhami 2002:452). Many of these strategic roads, built for military purpose have become significant North-South connections such as those of Vlora-Tepelena- Gjirokastra (recently under reconstruction supported by EU funds) and Vlora-Llogara- Himara-Saranda. Apart from this significant extension of the road network also the role of the roads has changed through the establishment of permanent state borders in that region since 1919. The contemporary role of the roads is marked by the omnipresence of these borders. Although local historians point on the loss of significance of the old system of migration roads and consider it as “një kujtim i bukur i mesjetës” (“a nice medieval remembrance”) (Shabani 2006:54) there are proofs for a revitalization of old roads in new contexts. This is especially true for paths which had connected villages on both sides of the current Greek- Albanian border before 1913 and which were reactivated in the 1990’s as illegal border crossing points such as those between Vërnik and Smërdesh/Kristallopighi through the

abandoned village of Dhambel and the one between Bozhigrad/Miras and Revan/Dipotamia both in Devoll (de Rapper personal communication 10.7.2007). The migration paths regained their function after 80 years for Albanian labour migrants who worked in Greece under changed circumstances. The meaning of the road and of their markers of space and sound attain other meanings in these border contexts. Considering the Greek-Albanian border region as a place of geographic, ethnic and theoretical inclusion and exclusion and as a place of “othering”, roads seem to fulfil a crucial role as a way to cross these borders but also to reinforce them. Border crossing via illegal roads can become interpreted as a subversive act, menacing national and other regional and urban border identities. On the other hand border crossing-roads as part of the nation-states’ infrastructure can be interpreted as reinforcing the meaning of borders and the significance of divisions between nation-states’ “territoriality” through markers such as military and customs infrastructure. The ambivalence of the border becomes in this respect mirrored in the ambivalent meanings and histories of the roads crossing it.

References
Adhami, Stilian: Vështrim mbi kulturën popullore të trevës së Përmetit, Tirana 2002.
Assmann, Jan: Das kulturelle Gedächtnis – Schrift, Erinnerung und politische Identität in
frühen Hochkulturen, Munich: Beck 1992.
Donnan, Hastings and Thomas M. Wilson: Territoriality, anthropology and the interstitial:
subversion and support in European borderlands, In: Donnan, Hastings and Thomas M.
Wilson (Eds.): European States and their borderlands: cultures of support and subversion in
border regions, Focaal 41, 2003, (41), pp. 9-21.

Nora, Pierre (transl. Arthur Goldhammer): Realms of Memory – Rethinking the French Past,
Vol. 1, Conflicts and Divisions, New York: Columbia University Press 1996.
Nushi, Jani: Mbledhës të Folklorit: Folklor nga Krahina e Myzeqesë, Tirana 1982.
Schöpflin, George: “The functions of myth and a taxonomy of myths” In: Hosking, G. and G.
Schöpflin (Eds.): Myths and Nationhood, London: Hurst 1997, pp.19-35.
Shabani, Kristaq F.: Perla – Profil I biskuar (Zagoria), Tirana 2006.
Tirta, Mark: Etnografia Shqiptare 18, Migrime të Shqiptarëve, Tirana 1999.
Vila, Pablo (Ed.): Ethnography at the border, Minnesota 2003.

Interviews
Klafi Laska, Përmet 23.9.2006
Gilles de Rapper, 10.7.2007

*Shumëpritshmëria e një lajmi të gëzueshëm
Së fundi , pas shumë e shumë përpjekjesh madhore, pas një kalvari të gjatë, u konkretizua një fitore e madhe: Ra “Mbretëria e Vizave”… ”Një Mbretëri e rëndë dhe e lodhshme për shqiptarët ëndërrues me një startim demokratik drejt Evropës… Një Mbretërim I rëndë I pritjes së gjatë të liberalizimit të vizave… Një mbretërim I rëndë i moskontaktit ballëpërballë të familjarëve , të ndasive të prindërve nga fëmijët e tyre të emigruar pas ngjarjeve të korrikut të vitit ’90, ku shqiptarët thyen “klonet” e telave me gjemba, dhe bumerangun e madh të shkëputjes nga Evropa dhe bota… U shua me ketë lajm vendimtar një epokë e lotimit pas “Emigrimit të Madh shqiptar: të viteve ’90… U shfaq në ekrane televizivë nga prestigjiozët jashtë vendit dhe brenda vendit si dhe në median e shkruar ky rast epokal dhe ky triumf shqiptar… , triumf I shqiponjave të etura për liri fjale, për liri veprimi, për diskutim përballë për të treguar dhe dijen shqiptare drejtpërdrejt…