Ka ardhur koha të nderohet Andon Zako Çajupi

Koha ka ardhur ti rrezojm politikanet aktual, pasi te rrezohen keta injorant politikanesh do te nderohen sic i kemi nderuar gjithmon njerzit e pendes dhe pushkes.

Forma demokratike eshte ajo qe te rrezon dhe te zverdh... Ne kete epoke ndryshimi qe mendojme se do te ndryshojme...

TRADITA ZAGORITE NË FUSHËN E LETRAVE

Nga Evjen Peri

Edhe në këtë fushë Zagoria ka vendin e vet , kavlerën e vet , ka përvojën e saj , madje dhe në shkallë kombëtare .

Andon Zako Çajupi mbetet më i madhi mjeshtër i penës për Zagorien , me një vend nderi në letërsinë kulmore të letërsisë kombëtare shqiptare .

Çajupi mbetet origjinal në vargun e tij poetik . Origjinal dhe në pamfletin letraro-politik me humorin , ironinë dhe sarkazmën karakteristike të tij . Shkrimet e tij për alfabetin e gjuhës shqipe , Momerandumi drejtuar Fuqive të Mëdha , “Klubi i Selanikut” , “Edhe ne të krishterë jemi” e tjera janë perla në llojin e tyre , aktuale dhe sot . Edhe si shqipërues , edhe si lëvrues i gjuhës shqipe , edhe për shkollën shqipe ai ka vëndin e vet karakteristik , që buron sa nga talenti dhe mjeshtëria artistike që zotëroi , aq dhe nga patriotizmi dhe përkushtimi atdhetar i tij i shkëlqyer . Padyshim , kryevepra e këtij kollosi është “Baba Tomorri”, vepër kjo që e renditi Çajupin në rradhën e poetëve më të mëdhenj të Rilindjes sonë Kombëtare . Po akoma më shumë merita tjetër e tij qëndron në faktin domethënës se Çajupi diti të dalë nga kuadri i Rilindjes sonë .

I madh në fushën e krijimeve dhe të botimeve ka mbetur dhe profesori Dhiogjen Harito nga Nivani , në personalitetin e të cilit janë gërshetuar bukur tri cilësi të rralla : ajo e atdhetarit , e pedagogut dhe e dijetarit . Në vitin 1904 , pas një pune këmbëngulëse , studimore , kërkimore dhe shkencore në krye të komisionit përkatës për këtë qëllim , Dhiogjeni arriti të botojë në Athinë Fjalorin e Kostandin Kristoforidhit , fjalor ky që është cilësuar si më i miri i gjuhës shqipe i botuar gjer para çlirimit në vëndin tonë . Në përpjekjet e qeverisë së Ismail Qemalit në fushën e arsimit dhe të shkollës shqipe , në kushtet e mungesës së mësuesve dhe të teksteve shkollore , ndihmesë të veçantë dha profesor Dhiogjen Harito . Për këtë qëllim ai përgatiti dhe botoi në Athinë në vitin 1912 , një varg tekstesh mësimore në gjuhën shqipe . Pikërisht , kur ato nevojiteshin më shumë se kurrë , vetëm pak kohë pas shpalljes së pavarësisë , erdhën në Shqipëri tekstet mësimorë me autor Dhiogjen Harito si: “Abetari i gjuhës shqipe” , “Këndimet e para për çunat” (Moti i dytë ) , “Këndimet e para për çunat” (Moti i tretë) , “Këndimet e dyta për çunat” etj . Nga pena e tij kanë dalë dhe vepra të tjera . Sido që ende pak të njohura dhe të publikuara dhe akoma më pak të studjuara këto tekste shkollore përbëjnë një kontribut të madh me vlera të veçanta në fushën e pedagogjisë , të didaktikës dhe të shkollës shqipe . Po kaq i madh dhe i çmueshëm është dhe vlera atdhetare e tyre .

Në radhët e figyrave dhe të personaliteteve të shquara të gjuhësisë shqiptare një vend të nderuar dhe të veçantë ka merituar dhe Ilia Dilo Sheperi , i cili trajtohet në gjerësi të veprimtarisë së tij në artikullin e trajtuar në këtë libër nga Dr. Vasi Bici . Por megjithatë doja të këmbëngulja me disa të dhëna sintezë për të . Ai , për 30 vjet , punoi si mësues i gjuhës shqipe , si drejtor shkolle , si inspektor arsimi , si mësues i mësuesve . Fruti i të gjithë kësaj pune është vepra shkencore e tij “ Gramatika dhe sintaksa e gjuhës shqipe” . Është ky njëkohësisht teksti i parë në gjuhën shqipe për shkollat e mesme. Albanologu i njohur Norbert Jokli thotë se Ilia Dilo Sheperi me gramatikën e tij “ parashtron rrugën për përgatitjen e një gjuhe të përbashkët letrare , por dhe për vetë gjuhën shqipe jep fakte fonetike dhe morfologjike deri më sot të paditura , si dhe sqarime të veçorive të sintaksës tepër interesante . . . Sidomos e vlefshme është pjesa që merret me sintaksën”.

Gramatika e Ilia Dilo Sheperit dhe pse nga ai u shkrua si një tekst mësimor , padyshim kjo është dhe njëra nga veprat e shquara shkencore në fushën e gjuhës shqipe , së cilës i referohen edhe sot .

Në këtë rrugë të çelur nisi të ecë dhe Vangjel Garo nga Zheji . Ai kishte lëvruar tregimin , por dhe poezinë , të botuara këto në “Kalendarët Kombiar” të atyre viteve . Me vlera të veçanta është dhe tregimi “Tre yjet e Shqipërisë” , dorëshkrim ky që ndodhet në Arkivin Qëndror të Shtetit . Me mjeshtëri ai prezanton atje vashën Shqipëri duke u endur nëpër errësirë , që ecën në buzë të greminës gati për t’u rrëzuar në humnerë . . . Papritur , si një shpëtim prej qiellit , i shfaqen tre yjet : Naimi , Samiu dhe Abdyl Frashëri që i ndriçojnë rrugën . Vangjel Garo shkroi në Buones Aires të Argjentinës më 1911 dramën e tij “Të burgosurit” , kushtuar atdhetarit dhe luftëtarit Mihal Grameno . Në parathënien ekësaj drame ai shkruan : “Teatri është pasqyra e një populli , në atë pasqyrë mund të shohim veten tonë se sa pas jemi nga bota e qytetëruar . Ne s’kemi njohur akoma kombësinë tënë . . . , neve e kemi gjakun tënë të helmuar nga propagandat e huaja”. Duhet theksuar se dramaturgjia shqiptare gjer në shpalljen e pavarësisë sonë , perfaqësohet nga dramat dhe komeditë e Çajupit “ 14 vjeç dhëndër” , “Pas vdekjes”, “Burri i dheut”, si dhe me dramën “Të burgosurit” e Vangjel Garos me pseudonimin “Tito Toska” . Fatmirësisht këta që të dy janë zagoritë . Ec pastaj dhe mos u kreno me Zagorien dhe me zagoritët e saj të nderuar , të mençur , të ditur , të zgjuar , kur dhe në këtë fushë të artit është evidente ndihmesa e zagoritëve të mëdhenj dhe të mirënjohur !

Gaçe Ballo dhe Petro Garo , që të dy nga Zheji , në vitin 1924 botuan në Stamboll librin “Këtu – këtje” , me ndihmën e atdhetarëve zagoritë dhe jo zagorit në Stamboll dhe të shoqërisë “Përparimi”, themeluan në Zhej në 1922 . Petro Garo ishte dhe korespodent i gazetës “Paqja” dhe i gazetës “Shqipëria e Re” që botoheshin respektivisht në Stamboll dhe në Kostancë , duke dhënë një ndihmesë të çmuar në to me sa e sa shkrime , ku linja atdhetare në to spikat fare qartë . Përmëndim shkrimet e titulluara : “Shqipëria dhe qytetërimi i sotëm” i botuar në gazetën “Paqja” , në pesë kapituj që ruajnë formën e një libri të mirëfilltë , por që nuk u botua dot si i tillë , duket për shkaqe financiare . Në një vënd ai do të shkruaj : “ . . . Librat e këqinj dhe kartëpostalet e ndyra do të jenë vegla që do t’i bëjnë varrin kombit , në qoftëse ne i lëmë të hyjnë e të përdoren në Shqipëri .Ligje të rrepta duhen bërë kundër këtyre” .

Në vitin 1934 djaloshi Themo Vasi organizoi një grup teatral në Nivan me pjesëmarrjen e Emil Qirkos , Vasil Vitos , Telemah Andonit e tjerë në oborrin e babo Qirkos e dha këtë shfaqje .

Po në vitin 1934 në Zhej organizohet një grup i gjerë teatral inkuadruar në shoqërinë “Shyta” , domethënë “Shoqëri ylli teatrale arsimore” . Në të merrnin pjesë Vangjel Garo , Rako V. Bita , Sotir Bita , Lefter Stefani , Koço Çarka, Stefan Bita , Llazar Mekshi , Peço Çarka , Aleks Çarka , Thoma Dado , Thoma Suli , Spiro P. Çarka , Kiço Lena , Vasi Koçi, Kristostom Nika , Jorgo Garo , Piro Bita , Spiro Th Çarka e tjerë . Ky është grupi i parë teatral zagorit që jep shfaqje nëpër fshatrat e krahinës .

Grupi teatral i rinisë zagorite me të rinj dhe të reja nga fshatrat Nivan dhe Sheper , në muajin Tetor-Nëntor 1942 në sheshin e Manastirit të Nivanit vuri në skene pjesën teatrale që bënte fjalë për mos pagimin e të dhjetave për pushtuesit fashistë shkruar nga P.Kondi . Edhe në Përmetin e çliruar , pas Kongresit të Përmetit u dha pjesa teatrale “Të gjithë në luftë” . Në shfaqet që u dhanë në Helmës gjatë ditëve të Kongresit të Rinisë u vunë në skenë pjesë të ndryshme teatrale shkruar nga Piro Kondi , Sotir Papuli , i cili më vonë do të jetë dhe sekretari i gazetarëve të Shqipërisë si dhe Temo Mandili . Ky i fundit ka shkruar pjesën “Njeriu nga Hëna” .

Revista javore “Studenti” revistë shoqërore , kulturore e letrare , e botuar në gjuhën shqipe prej shoqërisë së Lidhjes së Studentëve Shqiptarë në Springfield Mas SH.B.A , në vitin 1920 kishte si redaktor të saj studentin shqiptar Sotir Kondi nga Nivani , i pari midis shokëve me kombësi të ndryshme në Universitetin e këtij qyteti .

Ndërsa gazeta mujore , politiko-shoqërore “THE ALBANIAN JOURNAL” , në vitin 1921, kishte si përfaqësues Theodhor Hariton nga Nivani . Në vitin 1923 doli në Gjirokastër gazeta javore “Bisedë e Lirë” me proprijetar përgjegjës Petro Hariton . . .

Me interes është dhe revista mujore pedagogjike , letrare , shkencore “NORMALISTI” që e botonin nxënësit e normales së Elbasanit . Në vitin shkollor 1932-1933 ndihmës arkëtar për këtë ishte Vangjel Kaso nga Sheperi , kurse në vitin 1936 ndihmës editor ishte nxënësi i shkëlqyer Polikron Niçe nga Oshteva .

Themo Vasi , që në vitin 1930 shkruante gazetën humoristike “Veprat e kryeplakut të katundit Nivan” , shkroi më pas poezi në revistën vatra e rinisë . Më vonë , në gazetën “SHTYPI” botoi një sërë shkrimesh në rubrikën “Filmi i Jetës” , pikërisht në atë rubrikë ku Qemal Stafa shkroi prozën poetike “Pas stuhie” posaçërisht për këtë pikë . Janë të njohura hartimet e Themos sidomos “Dimri” , “Pse e duam Atdheun” ,”Martirët për lirinë kombëtare” etj. Në vitin 1942 nga Peço Kagjini , Pirro Kondi , Sotir Papuli si dhe Javer Malo e Alqi Kristo u botua në Zagorie gazeta “Përpara” , organ i Per – Zag- ut , domethënë Përmet Zagorie . Sot kemi gazetën “Zagoria” , një gazetë të tërë për krahinën dhe për shoqatën e saj Çajupi , gazetë kjo e ëndërruar dhe nga brezat paraardhës . Në të japin kontribut shkrimor personalitete të sotme të letërsisë , kulturës dhe shkencës .

Sot krijuesit zagoritë janë të shumtë dhe gjënden në të gjitha sferat e jetës , duke përçuar me intelekt vijueshmërinë .

» GJURMËT QË NUK I TRET DOT KOHA
» Bashkimi i trojeve shqiptare
» “ÇAJUPI…ÇAJUPI…ÇAJUPI” me poetin DRITERO AGOLLI
» Koha e Urrejtjes
» Universi, Materja, dhe Koha