GJURMËVE TË FOLKLORIT TONË MUZIKOR

Pa dyshim se në thesarin e folklorit tonë burimor që është burim i pashtershëm i shpirtit krijues të popullit, ndër shumë cikle të këngëve popullore, një vend të dukshëm e kanë zënë edhe këngët e ashtuquajtura: “të ashikëve dhe dylberëve”.
Është për t’ u habitur se si kjo gjini e letërsisë popullore dhe ky cikël këngësh popullore, u anashkalua vazhdimisht nga ana e studiuesve të albanologjisë, por edhe nga studiuesit e etnomuzikologjisë shqiptare?!
Një gjë është shumë e vërtetë, se këto këngë kanë frymuar, janë krijuar, janë kënduar dhe janë kultivuar shekuj më parë mbi hapësirën e trojeve etnike shqiptare, me çka mund të konkludohet se kjo gjini e këngëve, është me gjenezë bukur të lashtë historike.
Këngët e ciklit të këtillë, janë ruajtur dhe përcjellë brez pas brezi deri në ditët e sotme. Madje, edhe sot, ato këngë zënë një hapësirë të madhe nëpër dasmat e gazmendet tona popullore, koncerte, festivale dhe në emisionet muzikore të radio- televizioneve tona publike?!
Sa i përket programeve radiotelevizive, nuk është për t’u habitur nga fakti se përse sajuesit e emisioneve të këtilla, iu lënë aq hapësirë këngëve të këtilla, nga se shihet qartë se bashkëpunëtorët “profesional “ të muzikës, nuk e kanë të qartë qëllimin dhe porosinë e këtyre këngëve?!
Pra, këngët e “ashikëve dhe dylberëve”, fund e krye na e servojnë dashurinë në mes të dy gjinive të njëjta, në këtë rast, na e përshkruajnë dashurinë në mes të meshkujve, e cila ndryshe quhet “ pederaci”.
Një gjë dihet mirëfilli: Se në mbarë globin tokësor ekziston pederacia, madje në shumë vende të botës, ajo është e legalizuar edhe me ligje e kushtetutë! Mirëpo, ajo që na bënë të habitemi me këtë fenomen tek ne, është fakti se për këtë lloj dashurie, mbi trojet tona janë krijuar e kënduar aq shumë këngë, sa është e pa besueshme se në vendet tjera mund t’ i këndohet aq shumë pederacisë?!
Mbi arsyet se përse kanë lindur kaq shumë këngë të këtij lloji mbi trojet tona, do të duhej të merreshin më tepër sociologët dhe ekspertet tjerë, por ajo që është evidente në krijimin dhe kultivimin e këtyre këngëve, është mungesa e kontakteve me gjininë femërore, fanatizmi shekullor , varfëria, mungesa e shkollimit dhe arsimimit si dhe frika nga hakmarrjet eventuale.

Karakteristikat kryesore të këngëve të ashikëve dhe dylberëve

Në bazë të disa analizave të cilat ua kemi bërë këtyre këngëve, kemi vu në pah disa nga karakteristikat elementare të tyre, që dallojnë dukshëm nga krijimtaria jonë tradicionale popullore.
Në radhë të parë, shihet qartë se këngët e ashikëve dhe dylberëve kanë lindur, janë krijuar dhe janë kultivuar ekskluzivisht në vendet urbane.
Po qe se i analizojmë mirë tekstet e këtyre këngëve, do të konkludojmë se ato janë të thurura nga personalitete të shkolluara mirë, njohës të gjuhës dhe të figurave krahasuese, çka nuk mund të mendohet se krijuesit e këngëve të këtilla, kanë qenë laik të thjeshtë!
Edhe krijuesit e melodive të këtyre këngëve, nuk kanë qenë muziktarë të thjeshtë, nga se meloditë e këtyre këngëve janë shumë të zhvilluara, të pasura me ornamentikë e melizmatikë, si askund tjetër. Ato kanë një ambitus shumë të gjerë të shkallës melodike. Në to frymon një melankoli dhe nostalgji e pa përshkruar .Forma e tyre muzikore është e bazuar mbi ornamentikën dhe ndikimet orientale, ku nuk mungojnë as improvizimet e lira vokale, të quajtura “gazela”!
Ritmet e këtyre këngëve, janë të gjalla me karakter ahengu dhe vallëzimi, kryesisht të bazuara mbi masat kohore 4/4 dhe taktet dypjesore.
Përcjellja instrumentale e këtyre këngëve bëhet kryesisht me vegla të fabrikuara muzikore, nga se vet zhvillimi dhe struktura melodike e tyre, nuk le mundësinë që ato të shoqërohen me instrumente burimore autoktone.
Interpretuesit vokal të këtyre këngëve, janë këngëtar shumë të stërvitur si nga ana e kualiteteve melodike, ashtu edhe nga ana ritmike.
Tekstet e këtyre këngëve, janë të thurura kryesisht me vargje strofike, të rimuara dhe herë-herë me ndonjë refren. Në këto tekste përshkruhet një gjuhë shumë e vjetër qytetare, në të cilën ka shumë fjalë e shprehje të huazuara nga gjuhët tjera, sidomos nga persishtja, arabishtja, turqishtja dhe ndonjë gjuhë tjetër aziatike.
Karakteristikë tjetër e interpretuesve të këtyre këngëve, është se ato më tepër preferohen që të këndohen në grupe këngëtarësh dhe rrokjet e ndonjë fjale thyhen deri në dhjetë herë në stilin:”o-ji-ji,a-ji-ji-i-o-u-e”, që na bëjnë të kuptojmë anonimitetin e tekstit, për të mos mundur që ta kuptojnë domethënien e tyre, ata të cilët nuk janë pjesëtarë dhe konsumues të këtij zhanri këngësh!
Tekstet e këngëve të ashikëve dhe dylberëve, zakonisht fillojnë me shprehjet:”Elif, elif” dhe përfundojnë me prapashtesat :”ahi”, ose “ai”!

Kush është ashiku dhe dylberi?

Në bazë të analizave të teksteve të këtyre këngëve, lehtë mund të kuptohet se nocioni “Ashik”(nga fjala turke = dashnor, apo i dashur), nënkupton mashkullin i cili është i dashuruar në mashkullin tjetër dhe që luan rolin e mashkullit në aktet seksuale. Nocioni “ashik” tek këto këngë, shpeshherë mund të haset edhe si “jaran”, e që ka të njëjtin rol në dashuritë e këtilla.
Nocioni “Dylber” i atribuohet mashkullit i cili gjatë lojërave seksuale, do ta luaj rolin e femrës, me të gjitha virtytet e mundshme, madje jo vetëm përmes akteve seksuale, por edhe me veshje e zbukurime të tjera, të cilat më tepër i takojnë botës femërore.
Në këto role, më tepër kanë qenë të përfshirë djemtë e rinj, të cilët kanë qenë të pashëm, të zhvilluar dhe të bukur, kryesisht në moshën e para rrojës së fytyrës.
Në këngët e ashikëve dhe dylberëve, jo rrallë , iu këndohet edhe organeve gjenitale seksuale, por gjithnjë përmes figurave konfidenciale, si p.sh. në rastet kur i këndohet “anusit”, zakonisht përdoret figura krahasuese:”gonxhe”, kurse në rastet kur i këndohet “penisit”, do ta hasim figurën krahasuese “drandafill”.
Koha më e preferuar e ashikëve dhe dylberëve, në bazë të analizave të këtyre këngëve, na del të jetë stina e pranverës, koha e beharit dhe muajt: prill e maj.

“Kadalë , dalë po na vjen behari –
Lum kush asht arshik!”...

Kjo na bënë të kuptojmë se dashuritë e këtilla, janë zhvilluar më shumë në natyrë, ku ka më shumë gjelbërime, gjethe e lulishte, ku dy të dashuruarit e një gjinie të njëjtë, do të ikin sa më larg qytetit, në pyll apo vende tjera, ku nuk mund të hetoheshin nga njerëzit tjerë të qytetit.
Veshja të cilën e preferojnë më së tepërmi ashikët dhe dylberët, në bazë të këtyre këngëve, na del të jetë ngjyra e gjelbër (jeshile) dhe pëlhura e quajtur “kumash” , që ishte e përpunuar kryesisht prej mëndafshit.

“Me lule, o, na u mbushke djali,
Me kumash jeshil!”...

Në këngët e ashikëve dhe dylberëve, me të madhe përmendet një figurë, si tipar zbukurimi që quhet :”Perçe”.
Në kohët kur janë krijuar këto këngë, ka qenë një lloj “mode” e djemve të rinj, të cilët e rruanin kokën (flokët) rreth e rreth, por në maje të kresë e lenin një tufë flokësh për bukuri, që quhej “perçe”. Andaj, dylberët të cilët e lëshonin perçen për salltanet, konsideroheshin si dylberët më të bukur të kohës!
Në ahengjet dhe dollitë e ashikëve dhe dylberëve, angazhoheshin grupe të specializuara këngëtarësh e muzikantësh, të cilët kujdeseshin gjatë tërë natës për argëtimin dhe disponimin sa më të mirë të ashikëve dhe dylberëve.
Këngëtarët e tillë, me gjuhën e ashikëve dhe dylberëve, quheshin:”shahira”.

Sakrificat dhe xhelozitë e papara në mes të ashikëve dhe dylberëve

Duke i analizuar mirë tekstet dhe porositë e këngëve të ashikëve dhe dylberëve, bindshëm vijmë deri në përfundim se dashuritë e tyre kanë qenë aq të zjarrta dhe aq të shtrenjta, ku xhelozia e tyre ka lëshuar rrënjë të rrezikshme dhe të pashërueshme.
Për dashuritë e tilla, ashikët dhe dylberët kanë sakrifikuar shpeshherë edhe jetët e tyre, ndërsa nga xhelozia dhe tradhtitë eventuale, kanë rënë në dergja dhe sëmundje të pashërueshme të cilat kanë përfunduar tragjikisht.
Ashiku i cili është i dashuruar marrëzisht ndaj dylberit të vet, do të dëshironte që për inati te të tjerëve, të dilte dhe të shëtisnin së bashku nëpër mëhallë, në mënyrë që ta shohin shokët e vet se ai ka dylber dhe se do të mahniten me bukurinë e tij:

“Hajde t’ dalim me shetit-e,
Do t’ shëtisim nëpër mahallë!
-Aman, babë, i kujt asht ky djal-e?
-Asht i nipi i Myrtezasë!”

Jo, rrallë herë, në këngët e këtilla, na jepen me emër e mbiemër të vërtetë ashikët, si:

“Nërmjet tokës e nërmjet qiellit,
Po e marojmë nji urë me gurë.
Ky Selimi, o, i Zymber Hotit,
Asht i bukur, oh, pa kusur !”

Ja një shembull, kur ashiku i këndon dylberit të vet me emër e mbiemër të vërtetë, me rastin kur ata ndahen në mes veti:

“O, Halil, Halil Bilani,
Sa me naze ma jep selamin!
Të mjerin arshik e zu gondi –
Gjithë tuj kajtë i shkoj Bajrami!”...

Se motivi i xhelozisë mes dashurive të këtij lloji, është shumë i fuqishëm dhe shpeshherë përfundon me epilog tragjik, më së miri dëshmon strofa e shkëputur nga një këngë, në vijim, në të cilën përshkruhet bukuria madhështore e një dylberi, i cili dinte t’ i zgjidhte dhe t’ i ndërronte ashikët sa herë që donte:

“Jusufi – dylber në këtë dynja,
Arshikat me teste na i ka!
Mall e kishin të mjerët, o, me e pa –
Çare s’ më del, unë, pa e vra!”...
Ose:
“Në muej të beharit, more lalo,
Mentë i kam hava...
Çuni s’ flet me mue –
Çare s’ m’ del pa e vra !”

Dylberi do të vuaj më së shumti gjatë muajit të Ramazanit, kur duhet agjëruar dhe besimi fetar nuk ua lejon kontaktet me ashikun. Nga malli për të kontaktuar me te dhe nga frika se mos vallë, do të sëmuret ashiku nga lodhja e agjërimit, ai këtij motivi do t’ i këndojë kështu:

“Ditën e xhumasë, more lalë,
Kesh tuj marrë abdes,
Çunin e kam smutë, more lalë,
Tutna, mos po m’ des?!”

Se sa ka qenë e çmueshme dhe e lakmueshme perçja për bukurinë e ashikut të ri, më së miri flet shembulli në vijim:

“O, Halit, Halit Kumani,
Mos je drandofille behari?
Si shkodran po m’ shkon pazarit,
Me atë perçe lshue prej arit!”...

Se sa ishte e rëndë dhe e pikëlluar ndarja në mes të dylberit dhe ashikut (jaranit), më së miri do të na dëshmojnë vargjet e strofave vijuese të shkëputura nga një këngë:
“Amanet, mori, ti hanë,
Pashë atë Zot, qi të ka dhanë,
Që banë dever gjithë dynjanë,
A s’ ma ke pa kund jaran?!”

“Amanet, o more, ti diell,
Pashë atë Zot, qi vranë e kfijellë,
Qi banë dever shtat palë qiell,
A s’ ma ke pa kund Brahimin?!”...

Në një moment, kur ashiku e ndien vetin të vetmuar, të varfër dhe të nënçmuar nga të tjerët, nga frika se do ta braktisë edhe dylberi i tij, ai do t’i këndojë kështu:

“I mjeri unë, jam rritë jetim,
Njeri s’ flet mirë për mue!
O, dylber, dylberi im,
T’ baj rixha, o , ti me due”!

Nga xhelozitë e shumta që zhvilloheshin në mes të ashikëve dhe dylberëve, shumë herë vinte edhe deri tek vrasjet e dylberëve. Në këto raste, thureshin këngë me figurat më të fuqishme përmes të cilave do të përshkruhej bukuria e dylberit:

“T’ ejtën prama, na erdh haberi,
Thanë se u vra Hysen Selimi!
Sy e vetulla mos ju kalbshin,
Në xhenet na i voftë shpirti!”

Dylberët, jo vetëm që e kanë luajtur rolin e femrave ndaj ashikëve të tyre, përmes akteve seksuale, por ata në shumë raste edhe janë veshë e zbukurua në stilet e femrave.
Në një rast, kur dylberi ishte hidhëruar me ashikun për një kohë të gjatë, ai do të pendohet, do të vishet në rroba të femrës dhe do të takohet te kroi me ashikun e vet:

“Nurçe begu, duel te ura –
Veshë fustanin turra – turra!
Nurçe begu, duel në krue –
Me ashikun kish pajtue!”...

Në shumë raste, kur dashuria në mes të ashikut dhe dylberit është shkatërruar, ashikët i kanë përdorë të gjitha metodat për t’ u pajtuar me dylberët, madje duke iu shkruar edhe hajmali dhe duke u lutur në namaze të ndryshme:

“Mora abdesin e sabahut,
Me ja ba duvanë dylberit –
Si s’ po m’ flet arshik të mjerit?!
Qati Velës, i kam thanë –
K’ta dylbera s’ po na donë!
Si n’ na daçin e mos t’ na flasin –
Hajrin vetit mos ja pafshin!”...

Po qe se i analizojmë tekstet dhe figurat krahasuese të këngëve të ashikëve dhe dylberëve, shumë shpejt do të bindemi se krahasimet që iu bëhen përmes figurave, bukurisë së dylberëve, vështirë se mund t’ i gjejmë diku në këngët e dashurisë së mirëfilltë ndaj femrave:

“Kush asht mret i djelmënisë?
Shaban begu, plot me naze!
Hanë e diell, jesin hajran,
Kur xhezdisë sikur meleqi!
Kush donë me pa yll me bajrak –
Bukurinë, o, te Shaban begi!”...


Demir KRASNIQI