102 VJETORI I KONGRESIT TE ALFABETIT NE MANASTIR

Historia e Gjuhës shqipe



(Kumtesë me rastin e 102 vjetorit të Kongresit të Manastirit, lexuar në Manastir)



Nga Dr.sc. Ilmi VELIU



Shqiptarët flasin dhe shkruajnë një gjuhë që është shumë e veçantë dhe ndër gjuhët më të vjetra, e që i takon familjes së gjuhëve “Indoevropiane”, dhe kishte lidhje, diku më të afërt dhe diku më të largët me gjuhë të tjera të Balkanit dhe jashta tij. Jënë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me thrrakishten.

Gjuha shqipe është folur dhe shkruar edhe para Kongresit të Manastirit. Gjatë periudhës osmane është shkruar me shkronja arabe, gjatë periudhës bizantine me shkronja greke dhe gjatë periudhës romake me shkronja latine. Cdo gjë që kishte të bënte me kulturën dhe identitetin shqiptarë, të parët e sulmuan dhe e shkatërruan romakët. Për fat të shqiptarëve, që ata të mos romanizoheshin dhe të zhdukeshin krejtësishtë, në vitin 395 erdhi deri te ndarja e Romës. Teritori shumë i rrudhur i shqiptarëve Iliriku, mbeti në kudër të Romës së Lindjes-Bizantitit, ku filloi të mbizotërojë gjuha dhe kultura greke.

Por dëmin më të madh që ia kanë bërë ndonjiherë gjuhës, identitetit dhe kulturës shqiptare jënë sllavët. Prokopie Cezares shkruan se sllavët kaluan lumen Danub dhe bënë masakra të papara mbi Iliriket, deri në Epidamn (Durres).

Për shkatërrimin e kishave shqiptare në këtë kohë, na njofton Teofillakti i Ohrit në mbishkrimin e tij kishtarë (”Tiveriopolski macenicи) ku thotë se sllavët dhe avarët i rrafshuan me tokë ndërtesat kulturore dhe objektet e bukura fetare të ilirikevr. Sllavët nuk kanë ditur për emrin e Krishtit, dhe krishterizmin e kanë pranuar nw Ballkan nga iliriket.

Dëmet dhe shkatërrimet vazhduan edhe në shekullin e 13 kur Kral Milutini zgjeroi kufijt e shtetit serb drejt tokave shqiptare dhe urdheri i Car Dushanit që të sllavizoheshin te gjitha toponimet shqiptare, po edhe emrat dhe mbiemrat e tyre personale.

Nga e gjithë kjo e kaluar kaq e errët e shqipes, kuptojmë se ishte e pa mundur që të ruhej ndonjë dokument i shkruar i shqipes, edhe pse është e mundur që dikund në ndonjë arhivë te jetë ruajtur ndonjë dokument i shkruar shqip, po edhe me shkronja greke latine ose edhe ndonjë alfabet që e kanë përdorur vetë Ilirët ose Pellazgët.

Që të mos mbesë përshtypja tek joshqiptarët se shqipja fillon me Kongresin e Manastirit, unë, jo si gjuhtarë por si historian, do ta themë fjalën time për Historinë e gjuhës më të vjetër të Ballkanit po edhe të Evropës, duke u nisur nga fillimi dhe duke u bazuar në dokumente dhe autorë që deri më tash shkruan për shqipen.

Nga shumë teori që jënë përmendur deri më tash, për ilirishten dhe origjinën e ilirëve, padyshim më e përhapura është ajo të cilën më kjartë e formuloi Alojz Benac nga Sarajeva. Në teorinë e tij ai thotë se nga Pellazgjishtja rrjedh ilirishtja dhe se nga Pellazgët rrjedhin parailirët, protoilirët, Paleoilirët dhe ilirët. Ky ka qenë një proqes shumë i gjatë i lindjes së Ilirishtes dhe Ilirëve, thotë ai.

Duke studjuar, hulumtuar dhe analizuar mbeturinat materiale të zbuluara në varrezat dhe themelet e objekteve të lashta që i kanë përdorur Ilirët dhe duke studjuar gjuhët të cilat gjuhë i kanë përdorur popujt e lashtë të Ballkanit dhe duke i krahasuar me fjalët e shqipes së sotme mund të vërtetojmë se shqipja është pasardhëse e Ilirishtes dhe Pellazgjishtes.

Shkënctarët si Straboni, Julius Pokorni, Qiro Truhellka duke hulumtuar origjinën e Ilirëve kanë ardhur në përfundim se Ilirët kanë origjinën nga Pellazgët dhe ate nga një popull shumë i lashtë parapellazgjik që ka jetuar në Azinë Qëndrore ose Veri të Indisë me emrin Arianët. Në fillim te kohës së Bronzit Arianët kanë filluar të shkëputen nga vendbanimi i parë dhe të dynden drejt perëndimit. Në Evropë, pas një kohe të gjatë bashkëjetese, vjen deri te lindja e një populli të rinjë që në histori njihet me emrin Pellazgët.

Shkencëtarët që merren me hulumtimin e gjuhëve mendojnë se fjalët e shqipes së sotme kanë lidhje me gjuhën që kanë përdorur Arianët, më vonë Pellazgët dhe Ilirët e që jënë fjalë të gjuhëve japetike të cilës familje gjuhësh i takon edhe shqipja.

Gjeografi i njohur Straboni ka thënë se Pellazgët kanë qenë një fis i madh ose një shtet i madh e që kanë qenë stërgjushërit e shqiptarëve të sotëm dhe kanë qenë të përhapur edhe në Azinë e vogël, në Thrraki, Maqedoni, Epir, Iliri, Ishujt e Detit Mesdhe, Greqi, e Itali.

Historiani bizantin Julius Pokorny mendon se Ilirët kanë lindur dhe jënë formuar në fillim, rreth lumit Iler në Gjermani, dhe me vonë shpërngulen në Ballkan dhe nga ky lum e marrin edhe emrin. Arkeologu nga Bosna, Qiro Truhelka mendon se emri Ilir spjegohet me fjalën shqipe të jeshë i lirë dhe se gjuha shqipe ka qenë ajo që e kanë përdorur ilirët dhe se emri Ilir është i kohës pellazgjike ose edhe ariane.

Një varg dietarësh të shquar, historianë, arkeologë e gjuhtarë kanë sjellur një sërë argumentesh historike dhe gjuhësore për origjinën e shqiptarëve dhe të shqipes.

Sintezën më të plotë, të shoqëruar me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e shqipes e ka dhënë njeriu shumë i shquar i fjalës shqipe Eqrem Qabej, i cili ka sjellur edhe argumente të fuqishme shkencore në mbështetje të tezës ilire. Ai në studimet e tija ka dhën tri teori rreth origjinës së shqipes:

-Shqiptarët rrjedhin nga Ilirët dhe shqipja nga Ilirishtja

-Shqiptarët dhe gjuha shqipe rrjedhin nga Thrrakët dhe thrrakishtja

-Shqiptarët rrjedhin nga përzierja iliro-thrrakase, dhe gjuha shqipe është përzierje ilirothrrakishte.

Si dëshmi se shqiptarët rrjedhin nga Ilirët, Eqrem Qabej përmend edhe atë se:

-Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi ilire, dhe nga ana tjetër në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarëve nga viset e tjera, në trojet e sotme, dhe një pjesë e elementeve gjuhësore si emra vendesh, fisesh, njerzish etj, të njohura si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe.

-Format e toponimeve të lashta të trojeve Ilire-shqiptare të krahasuara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, dmth, kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolse, pastaj marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe latinishten, tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë, këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit.

-Të dhënat arkeologjike, materijale e shpirtërore, dëshmojnë se gjuha shqipe ka vijimsi dhe se vetë shqiptarët kanë vijimsi kulturore nga Ilirët antikë tek shqiptarët

Kime kên intersant mei pa ato shkrime t'vjetra ni egzistojn sot,Bizantit,Arabit edhe romake e çfar dallimit kanpa me gjûhëv e sotshme.