Gjirokastra Letters "Pegasi"INOVATION IN ALBANIAN LITERATURE

INOVATION IN ALBANIAN LITERATURE
by Kristaq F. Shabani

Albanian Literature has progressed so far to become highly appreciated and a worthy competitor in Europe’s literary tradition. It is due to its nature of being expressive and authentic. This has its consequences as the original voice which speaks stylistically, figuratively, philosophically, laconically, satirically and convincingly. It reflects artistically of events, real phenomena and improvised imaginations, labeled “Illyrian-Albanian”. In the plan of the analytical literary study and literary research, it is frequently mentioned the phenomenon that the Albanian Literature is a literature which has a new breath and composition. It is based on the fact that in the last centuries it has been enriched and has created its grand corps. This Literature has endured because its authors have been dynamic activists in all components and literary genres. The artistic bent of Albanian people has always been well known. They have a great many literary voices inside Albania and around the world. They have been distinguished for the variety of themes, the great messages they have delivered for a proud country and its rich ancestry and traditions.

Our literature has a dynamism that moves and motivates the masses towards social and moral progress. This vast body of literature represents the intelligence, the spiritual and artistic personality of the people.
These characteristics can be observed in Albanian folktales, a rich resource of intelligent genre. The messages delivered by ethnic musical tradition including ballads and dance speak for an expressive folk choreography.

This variety of movements is characteristic of a nation that possesses a distinctive way of singing and discourse in its polyphonic song. We value it for its richness and creative expression. For examples we turn to ballads such as “Konstandin and Dhoqina”, “Gjergj Elez Alia” “The song of Ymer Aga”etc. These pieces astonish even the greatest scholars of Albanian arts. These compositions occupy a distinguished place in the history of world arts.

Those scholars who disagree are nevertheless enthusiastic. In this context we do not intend to rewrite history. We stress that the Albanian nation has always been separated from others by facts of history. They created a new style of literature from the places of their exile. It was based on Albanian tradition and further enriched by the literary traditions of their adopted cultures. Worthy of mention are the literary developments of the ‘arberesh’ of Italy, ‘arvanitas’ of Greece, the typical representative of literature in countries such as Bulgaria, Romania, Russia, Egypt, USA and Canada. But let’s not forget the contributions of the minorities of Albania such as Greeks. Those in Kosovo have contributed many values especially in the last decade. It is beneficial to mention the Albanian literature in regions of Kosovo, Macedonia, Montenegro and the Balkans. Such literature is characterized by advanced fantasy and creative mind as a result of the finding of self and the advantage of being supported by a positive environment. As a result of this finding of self and support by this culture, the quality of these creative works is varied and

memorable. We must stress that in Kosovo and other countries where Albanians live, there have been threats to the Albanian creative. But is has persevered in delivering the message of literary freedom to the masses.

The Albanians who have settled abroad have distinguished themselves with talent and dignity.
We mention many examples such as Jeronim De Rada, Gavril Dara (I riu), Zef Skiroi, Jul Variboba, Zef Serembe. These fine intellectuals carried the philosophical thought of their culture and cultivated literature in their new homeland. A representative literature conveys its values and spirituality of one who has left his motherland to live in another environment, in another mentality, in a second world.

We should stress that our people during his whole existence has always been characterized by amazing creative skills, which would be envied by others: mastering of talent to create and contributing to the places where they settled, where they earned a good name. This is better expressed in the whole creative heritage of the Albanian people, a heritage which is like a giant corps of literary creation, which cannot be denied its creative value, skill and traditional reflection.
This generation has its representatives the most typical of which is Hasan Zyko Kamberi, who wrote the beautiful verses for the money and other later representatives such as Ali Asllani, Lushi i Nakaj etc. Without underestimating other names, we reach a logical conclusion: “Albanian Literature since its beginning in its lands, has been produced with original style, thus it has been a literature of the golden dynamic mentality, which has its undeniable role in the universal exchange of values. In later periods Albanian Literature is heading toward progress represented by great names with a great reputation worldwide.

They were activists and dynamic in the countries they settled in, consequently they penetrated deeply in the literature of other countries. Thus the Albanian authors infiltrated in the Literature of the places where they emigrated. We would like to mention here the famous Albanian historian Marin Barleti . But Albanian literature was fully developed in the framework of the great movement, the NATIONAL RENESSAINCE, where great authors of the international level were distinguished, who deservingly gained great titles. I would like to mention some of their names in front of this honorable audience: Naim Frashëri, National Poet, with his great poem “TI, SHQIPËRI, MË JEP NDER MË JEP EMRIN SHQIPTAR” (you, Albania, you make me proud, and honor me with the name Albanian), Andon Zako Çajupi another great poet with his great poem “MËMËDHE QUHET TOKA, ATJE KU KA RËNUR KOKA”(MOTHERLAND IS LAND WHERE YOU PROSTRATE), Pashko Vasa, Ndre Mjeda, Milosh Gjergj Nikolla, Gjergj Fishta, Fan Stilian Noli, Faik Konica and many others, who made use of allegory laconism and satire to illuminate people’s minds and were persecuted by the Ottoman regime as well other dark regimes. This illuminated literature in all its genres served for the acknowledgement of the Albanian literature’s progress in other countries as well as for the acknowledgement of the literature of other countries due to the translation of the great works of art from Homer to continue with other writers such as Servantes,

Gollsuorth, Man, Balzak, Frans, Uitman, Drajzer, Heminguej, Pushkin, Gorki, Tolstoi, Stendal, Turgeniev, Dostojevski, Shollohov, Seferis, Kazanzakis, Seferis, Hygo, Gete, Hajne etc. It was associated with a more clear vision and an introduction to the Albanian authors and readers of the great classics. It led to coming face to face of the values and to a total dedication to more respectful and more prominent works.
Worthy to be mentioned is Ismail Kadare. A great poet and writer, known for his dynamics of the literary thought, his creative arsenal in all literary genres, for his works distinguished for the treatment of great subjects with great delicacy. Ismail Kadare is from the town of Gjirokastra, where we have delivered the signals of a great international movement by creating the authors Association “PEGASI”, which has a great reputation in Albania and worldwide.

Ismail Kadare, due to his special literary values has become a writer of international level, a claimer of the NOBEL Price.
I do not think that anyone of you who are present in this honorable auditory does not know this talented writer, who represents the Albanian intellectual literature in modern times. There are many other writers and poets who possess such great values and skills and are capable of representing themselves in other countries by unfolding their literary values. This has been shown in the international competitions held in different countries of the world, where the writers and poets of all countries praise our literature.

I would like to mention some other writers and poets such as Dritëro Agolli, a great author typical for the Albanian mentality, Lasgush Poradeci, powerful lyric poet, Milllosh Gjergj Nikolla, poet of the sorrow, Petro Marko, Gjergj Zheji, Dhimitër Xhuvani, Sterjo Spasse, Ali Podrinja, Professor Rexhep Qosja , or wiiters of this generation such as Andon Papleka, Fatos Kongoli, Mimoza Ahmeti, Kristaq F. Shabani, Petro Dudi, Izet Çulli, Dino Çiço, Dhimitër Miti, Lumo Kolleshi, Jorgo Telo, Brunilda Zllami, Agron Shele etj.

During the period of 1944-1990 Albanian literature experienced a drama in a typical system, which, in addition to counter values produced a few values which are now administered. Albanian poets, writers and artists created and many times were persecuted for their advanced ideas and their being influenced by currents foreign for the Albanian literature such as surrealism, futurism, and hermetism. The punishment was great and many genuine writers could not put their thoughts in letter and express themselves in literature “otherwise”.

In this framework we should say that the expressive individual creative ability flourished. The so called literature of socialist realism sacrificed many great talents of the Albanian Literature, yet many of them have already bloomed in the new environment showing their talents even in the international scale.

After the years 90 of the last century, when the great transformations occurred, a galloping step is made in literature. In these 17 years of creation, Albanian authors feel themselves free in this democratic brittleness, which sometimes maintains the inheritance of striking with hidden methods.
Albanian literature and authors took another shape and, despite the economic difficulties, they freed their enchained soul, wrote their thoughts in letter with a strangely great fantasy and dedication touching different subjects, styles and methods that before were forbidden. Thus a typical literature, return to the origin, a literature without influences, without control or censured, that flows naturally and is deeply appreciated. This is the real literature of the dynamic Albania and its talented men of letters. Albanian Literature has become a literature with new findings, a return to figuration and freedom of the creation and translation, to the bloom of the creation of the many great literary associations such as the Albanian Authors Association “PEGASI” that I represent in this International Symposium. In this framework it is also worthy to mention the paradoxal, experimental and illustrative literature, which is represented by great artists of painting and sculpture, who have never been absent in Albania. I would like to mention some of their names: Odise Paskali (sculptor), Abdurrahman Buza, Guri Madhi, Avdulla Cangopnji, Zef Shoshi, Foto Stamo (painter) apo të mëvonshmit, që jetojnë edhe sot si Stavri Çati

piktor, tekstilist, Stefan Papamihali (skulptor), Bashkim Ahmeti (painter), Ksenofon Kostaqi, piktor, or Mantho Bozhori, Jani Guxo, Koço Beruka and other artists who have given their contribution in this great movement in Albanian literature, where the contour has already been wholly created and is in its way of perfection.

RISI NË LETËRSINË SHQIPE

Tashmë Letërsia shqipe është përefaqësuese dhe konkurruese. Kjo e ka rrejdhojën e saj shprehëse dhe argumentuese në tabanin e saj original si dhe në vlerat e krijuara shumëplanshe mbi këtë taban, që flet stilistikisht, figuracionalisht, filozofikisht, lakonikisht, satirikisht, bindshëm, duke pasqyruar artistikisht ngjarje, fenomene reale dhe fantazi të improvizuara mbi to, të cilat etikohen “iliro- shqiptare”. Shpesh në planin e studimit analitik letrar dhe hulumtues letrar, përmendet fenomeni që letërsia shqipe është letërsi me frymëmarrje me kompozicion të ri, pasi në shekujt e fundit ajo është pasuruar dhe ka krijuar korpuset e saj madhore. Por kjo letërsi është shumë e vjetër, pasi krijuesit e saj kanë qenë gjithmonë në dinamikë dhe veprimtari të pandalshëm në të gjitha komponentët dhe gjinitë letrare. Njihen epërsitë krijuese të populllit shqiptar, iu cili ka emisarë tipikë përfaqësues, jo vetëm brenda vendit të tij, por në shumë vende të botës, ku janë shquar për larminë tematike, për mesazhet madhore, që kanë dhënë e përcjellur për një vend krenar dhe një vend me emër tipik të lashtë pellazgjik, të motivuar “Iliri”, me krijues të admiruar ilirë, shqiptarë. Ka qenë një dinamikë me trajektore të madhe përfaqësuese duke i dhënë hov dhe impulsim masës për progres shoqëror dhe moral tipik. Në korpusin gjigant letrar, i cili përfaqëson inteligjencëqn, botën shpirtërore, zgjuarsinë, temperamentin, vetitë karakteristike, virtytet, potencialin krijues të popullit, vërehet tek prodhimi folkloristik, pasuria e madhe e këtij zhanri inteligjent. Vetë mesazhet, që jepen në këngët, baladat, elegjitë, vallëzimet tipike edhe të kënduara, lëvizjet dinamike në vallëzim, që flasin për një koreografi popullore shprehëse prototipizohet njeriu me një zhvillim dinamik të harmonishëm dhe prezent në jetën aktive.
Kjo larmi lëvizjesh është tipike për një komb që ka dhe një veçanësi të kënduari dhe të ligjëruari, këngën polifonike. Ne këtë krijimtari e shohim me këndvështrim tjetër tek pasuria letrare, tek krijimi i fuqishëm letrar. Si shembuj ilustrues mund të sjellim: baladat përfaqësuese “Konstandini dhe Dhoqina”, “Gjergj Elez Alisë” “Kënga e Ymer Agës”e tjera, që habitin dhe studiuesit më të zellshëm, më aktivë të historiografisë letare shqiptare, pasi zënë vend obelisk në historiografinë botërore, por edhe ana tjetër e medaljes entuziazmojnë edhe ata, që e shohin me syrin e njerkës këtë historiografi. Në këtë kontekst nuk kemi ndërmend të bëjmë histori për legjendat e murrosjes, për rrëfenjat, apo për perlat përfaqësuese, të cialt tashmë dihen, janë manifestuar. Vetëm duhet theksuar me natyralitet e pa doreza se kombi

shqiptar, i cili për fatet historike e të së vërtetës ka qenë gjithmonë i ndarë nga të tjerët, i detyruar të lenë trojet e veta, duke krijuar në vendet e emigrimit letërsinë e tij me stil të ri, mbështetur tek tabani, një letërsi burimore, duke u ndikuar fuqishëm edhe në zhvillimin pasuror letrar të këtyre vendeve. Duhet përmendur këtu zhvillimet letrare të arbëreshëve të Italisë, arbërorëve (arvanitasve ) të Greqisë, përfaqësuesit tipikë të letërsisë në vendet Bullgari, Rumani, Rusi, Egjipt, SHBA, Kanada e tjerë. Por nuk duhet harruar dhe kontributi i krijimit të krijuesve të minoriteteve në Shqipëri, si ai grek e tjerë, apo në Kosovë me vlera shumë përfaqëuse sidomos në shekujt e fundit. Është emira të përmendim këtu edhe pjesëzat e letërsisë shqipe në Kosovë , në Shkup, Mal të Zi e tjerë. Në këto vende si rrjedhojë e dhe e gjetjes së vetvetes dhe e përkrahjes nga një klimë e avancuar krijimi dhe fantazie i këtyre përfaqësuesve është tipik dhe i larmë, pasi, krahas së ruajtjes së identitetit përfaqësues janë shfaqur edhe përfaqësimi në letërsisisë të dashuruarimit nga këto vende ose ndikimi flurishent i saj. Por duhet theksuar se në Kosovë e në vendet e tjera ku banojnë shqiptarë ka pasur persekucione macabre ndaj krijuesve shqiptarë që kanë ëprcjellë mesazhe diturie ndaj masës.

Është e mira të përmenden ata, që vunë themele në vendet e emigruara dhe u përfaqësuan talentshëm.
Kështu mund të përmendim shumë përfaqësues tipikë, sidomos arbëreshë si Jeronim De Rada, Gavril Dara (I riu), Zef Skiroi, Jul Variboba, Zef Serembe e tjerë, të cilët me një mentalitet fin të aftë krijues mbartën mendimin filozofik, mendimin dhe peshën e madh të rrjedhimit të tyre dhe në mjedise të reja kultivuan letërsinë për “minoritetet “ e mëdha prezente në tokë të emigruara. Pra transmetim i pasurisë kulturore , letrare të tokës mëmë. Një letërsi tipike, përfaqësuese, e cila shpaloste vlerat dhe botën shpirtërore të atij, që largohej nga toka mëmë dhe akomodohej në një ambient me mentalitet tjetër, në një botë të dytësuar, por që do të konturohej si një atdhe i dytë, ku do të vijonte vijueshmëria edhe letrare e brezave. Duhet theksuar se edhe sot vijon vrullshëm ky zhvillim dhe ruajtje e traditës letrare me përfaqësues të tipit Vorea Ujka, apo Antonio Belushi, që cilët japin kontribut të madh edhe pas gjashtë shekujsh emigrimi nga toka amë.

Duhet theksuar se populli ynë gjatë gjithë kohës ka një çuditëri krijuese, që do ta kenë zili edhe të tjerët: zotërimi i talenti për të krijuar dhe për vete e duke dhënë edhe kontribut në vendet e vendosjes e duke bërë dhe emër. Kjo shprehet më së miri edhe në të gjithë pasurinë krijimore të popullit shqiptar, që është një korpus gjigant krijimi letrar, i cili nuk mohohet për vlerën krijuese, aftësinë dhe pasqyrimin traditor.
Ky brez lka përfaqëesuesit e vetë mjaft dinamik me në krye përfaqësuesin tipik të studiuar tashmë mirë Hasan Zyko Kamberin, i cili shkroi pasazhet e bukura për paranë dhe që ndoshta më vonë u emoncionua dhe Emil Zola, apo për të vijuar me përfaqësues të mëvonshëm si Ali Asllani, Lushi i Nakaj e tjerë. Pa nënvleftësuar përmendjen e emrave të tjerë dilet në një përfundim logjik: “Letërsia Shqipe që në fillesat e saj, në trojet e saj, është prodhuar me stil original, ka qenë, pra një letërsi e temperamentit dinamik e mentalitetit të praruar, por edhe ka lojtur rol në shkëmbimin universal të vlerave. Në periudhat e mëvonshme letërsia shqipe shkon drejt një përparimi përfaqësues me emra të mëdhenj, që sot përmenden dhe njihen edhe në aspektin botëror.

Aktivë dhe dinamik në vendet e emigrimit. Kjo ka sjellë pasojën e aktreve dhe admiruese: Futjen dhe thellimin në letërsinë e vendeve të tjera. Kështu krijuesit shqiptarë u futën rrjedhsëm në Letërsinë e vendeve simotra dhe ku emigruan. Nuk mund të lëmë pa përmendur këtu kronikanët e famshëm shqiptarë, përcjellësit dinamikë të krijesës dhe kujtesës dinamike si Marin Barleti e tjerë. Por Letërsia shqiptare mori një zhvillim domethënës plotor në kuadrin e lëvizjes së madhe atë të RILINDJES KOMBËTARE, ku dolën në pah figura të ndritshme krijuesish përfaqësues të nivelit botëror dhe jo më kot u pagëzuan me tituj të mëdhenj. Mund të përmendim për këtë auditor të nderuar disa emra të tillë tipikë si: Naim Frashëri, poet Kombëtar, me poezinë e tij të kalibrit “TI, SHQIPËRI, MË JEP NDER MË JEP EMRIN SHQIPTAR”, Andon Zako Çajupi tjerë poet i madh me poezinë e tij “MËMËDHE QUHET TOKA, ATJE KU KA RËNUR KOKA”, Pashko Vasa, Ndre Mjeda, Milosh Gjergj Nikolla, Gjergj Fishta, Fan Stilian Noli, Faik Konica e të tjerë shkëlqimtarë, të cilët përdorën dhe alegorinë dhe lakonizimin dhe satirën për të ndriçuar mendjet dhe u persekutuan nga rregjimi osman dhe rregjimet e tjera errësorë. Kjo letërsi shkëlqimtare e ndriçuar në të gjitha gjinitë, shërbeu për ecjen si dhe për njohjen e zhvillimit të letërsisë shqiptare në vendet e tjera si dhe për njohjen e letërsisë së vendeve të tjera duke u bërë i mundur përkthimi i veprave madhore botërore që nga Homeri i lashtë e duke vijuar tek përfaqësues të tjerë: Servantes, Gollsuorth, Man, Balzak, Frans, Uitman, Drajzer, Heminguej, Pushkin, Gorki, Tolstoi, Stendal, Turgeniev, Dostojevski, Shollohov, Seferis, Kazanzakis, Seferis, Hygoi, Gete, Hajne e tjerë. Një vizion më i qartë dhe një njohje e

lexuesit dhe e krijuesit shqiptar me vepra të mëdha. Kjo solli ballafaqim të vlerave dhe përkushtim total për krijime me sedër dhe të spikatura.
Mund të përmendet njëri prej syresh: Ismail Kadare. Një poet dhe shkrimtar i madh, i njohur sot në Botën letrare për dinamikën e tij të mendimit letrar, për arsenalin e tij krijues në të gjitha gjinitë letrare, për veprat e tij të veshura me një figuracion të hijshëm të spikatur, për trajtesën e temave të mëdha . Ismail Kadare është nga qyteti i Gjirokastrës, ku ne kemi dhënë sinjalet e një lëvizje të madhe mbarëkombëtare, duke krijuar Lidhjen e Krijuesve “PEGASI” me përmasa të mëdha përfaqësuese brenda pra dhe jashtë vendit.
Ismail Kadareja për vlerat tipike letrare që ka për konkurrim dhe fitim çmime është nivelit botërori është afruar disa herë edhe çmimit të madh “NOBEL”.

S’na e merr mendja që mund të ketë ndonjë në këtë auditor të nderuar që të mos njohë këtë shkrimtar të talentuar shqiptar, që përfaqëson letërsinë intelektuale shqipe moderne në kohën e sotme. Përveç Ismail Kadaresë ka edhe mjaft shkrimtarë dhe poetë, që mbartin vlera të mëdha përfaqësuese që konkurrojnë në vendet e tjera dhe spikatin për vlerat e tyre letrare. Kjo është treguar edhe në konkurset ndërkombëtare të zhvilluar kudo në botë, ku vetë shkrimtarët, poetët e të gjitha vendeve lavdërojnë këtë letërsi.

Mund të pëprmenden shkrimtarë dhe poetë të tillë si Dritëro Agolli, një krijues i fuqishëm tipik i mentalitetit shqiptar. Nuk mund të harrohen pa përmendur këtu shkrimtarë dhe poetë me mjaft vlera si: Lasgush Poradeci, pooet i fuqishëm lirik, Milllosh Gjergj Nikolla, poet i mjerimit dhe i dhimbjes apo siç quhet “Uragani i Ndërperë”, Petro Marko, Gjergj Zheji, Dhimitër Xhuvani, Sterjo Spasse, Ali Podrinja, Profesor Rexhep Qosja e tjerë, apo krijuesit e brezit të sotëm si Andon Papleka, Fatos Kongoli, Mimoza Ahmeti, Kristaq F. Shabani, Petro Dudi, Izet Çulli, Dino Çiço, Dhimitër Miti, Lumo Kolleshi, Jorgo Telo, Brunilda Zllami, Agron Shele etj.

Gjatë periudhës 1944-1990 Shqipëria dhe për pasojë edhe Letërsia shqipe përjetoi një dramaciet në një sistem tipik, i cili krahas antivlerave, prodhoi edhe ndonjë vlerë, të cilat janë të administruara. Mbi të gjitha evidentoi tipiken në atë system. Po kështu gjatë kësaj kohe gjithçka u sit dhe shumë herë u rikompozua edhe në aspektin letrar. Pavarësisht nga kornizimet, rregullat e normat standarte, nga tregimi i korsive, i mënyrës startuese, shkrimtarët, poetët dhe artistët shqiptarë krijuan dhe shpesh herë u persekutuan për idetë e tyre avancuese dhe për shkrepëtimë rrymash të huaja për letërsinë shqipe si surealizmi, futurizmi, hermetizmi e tjerë. Ndëshkimi ishte i madh dhe shumë krijues të mirëfilltë nuk arritën të lulëzonin dhe të shprehnin letërsinë e tyre “NDRYSHE”.

Në këtë kuadër duhet thënë se, megjithatë lulëzoi aftësia krijuese, individuale shprehëse. Por edhe pati defekte të mëdha në përqësndrim drejtimi, në thurje lavdesh ndaj përfaqësuesve të diktaturës së proletariatit, u ngushtëzua hera - herës dinamika dhe gjallëria e krijimit. E ashquajtura letërsi e realizmit socialist sakrifikoi mjaft talente të mëdha të letërsisë shqipe, por që shumë prej tyre shpërthyen në klimën e re të krijuar, duke etreguar tashme veten edhe në planin botëror.