Shqiperi e Madhe apo...

Cfare mendoni te nderuar antar se cila shprehje eshte me e duhura:
Shqiperi e madhe, natyrale, etnike, apo e bashkuar.

Ja se cfare thot Ismail Kadare per termin Shqiperi e madhe:

Kadare: Jo Shqipëri e Madhe, por Natyrale

Shkrimtari i madh shqiptar, Ismail Kadare, thotë se e ashtuquajtura Shqipëri e Madhe ka qenë prej kohësh një motiv i preferuar për të justifikuar një prapambetje të çështjes shqiptare, një ngecje në vend. “Shqiptarët nuk thonë Shqipëri e Madhe. Asnjëherë. Thonë Shqipëria Natyrale ose Shqipëria Etnike. Pra, as e madhe as e vogël, por ajo që është dhe që duhet të jetë. Në fund të fundit Shqipëri e Madhe, apo siç kanë thënë Rusia e Madhe, Gjermania e Madhe, Kroacia e Madhe, këto terma ndryjnë në vetvete një koncept negativ, pra nënkupton një shtet i bërë i madh me dhunë, pa të drejtë, dmth duke uzurpuar të drejtën e të tjerëve”, shprehet Kadare, gjatë një interviste ku flet për Kosovën e pavarur, identitetin dhe vlerat shqiptare, Evropën, politikën, letërsinë.
Zoti Kadare, bisedën po e zhvillojmë në një kohë kur shqiptarët në Kosovë, në Kushtetutën e re të sapohyrë në fuqi, vendosën themelet e një shteti të ri. Pra shqiptarët arritën ta realizojnë ëndrrën e tyre për një Kosovë shtet të pavarur. Sa i rëndësishëm është ky fakt për kombin shqiptar?
Sigurisht që përgjigjja ime, si e çdo shqiptari, do të jetë pozitive. Shqiptarët, kombi shqiptar, sigurisht që nuk ka marrë një favor, por është rregulluar diçka që ishte çrregulluar në vite, në shekuj. Tashmë shqiptarët kanë hapësirën e tyre në Ballkan, shumë të rëndësishme me atë shtet që ata e meritojnë prej kohësh. Prandaj është gjetur një drejtpeshim, një ekuilibër për një drejtpeshim të prishur, pra është zëvendësuar ky i fundit që ka qenë. Dhe kjo është në radhë të parë për të mirën e kombit shqiptar dhe për të gjithë Ballkanin.
Pra, kjo rigjetje e ekuilibrit natyrisht që kjo do të luajë rol të madh ndaj të gjitha pikëpamjeve, si nga pikëpamja politike, ekonomike, psikike e kombit shqiptar, do të ndryshojë gradualisht, dalëngadalë vetëndjesia e tij. Dhe kur ndjesia e një kombi ndryshon për të mirë, siç është në këtë rast, atëherë pesha e tij e brendshme do të reflektojë në peshën e tij të jashtme. Sigurisht që kështu ndodh në gjithë popujt. Pra, psikologjia shqiptare do të ndryshojë nga kahu i mirë i saj, në të gjitha pikëpamjet.
JO SHQIPERI E MADHE, POR NATYRALE
Tani kemi dy shtete shqiptare. Por pse disa i i tremben një Shqipërie të Madhe dhe nuk u tremben dy shteteve shqiptare? Si e shpjegoni ju këtë?
Mendoj se është thjesht një frikë. Në botë, zakonisht ka frika që kanë një bazë të vërtetë, por shpesh ato kanë një bazë virtuale. Një bazë të shpikur, siç janë edhe irikët e fëmijërisë që krijohen nga fantazmat, nga gogoli, dhe me sa duket këto mbeten edhe në jetën politike ndërkombëtare disa herë. E ashtuquajtura Shqipëri e Madhe ka qenë prej kohësh një motiv i preferuar, për të qenë një lloj alibie, për të justifikuar një prapambetje të çështjes shqiptare, një ngecje në vend. Në fakt, prej shumë e shumë vitesh shqiptarët e kanë bërë të njohur vetë në gjuhën shqipe, në formën e të menduarit shqiptar, që kjo shprehje takohet shumë rrallë.
Shqiptarët nuk thonë Shqipëri e Madhe. Asnjëherë. Thonë Shqipëria Natyrale ose Shqipëria Etnike. Pra, as e madhe as e vogël, por ajo që është dhe që duhet të jetë. Në fund të fundit Shqipëri e Madhe, apo siç kanë thënë Rusia e Madhe, Gjermania e Madhe, Kroacia e Madhe, këto terma ndryjnë në vetvete një koncept negativ, pra nënkupton një shtet i bërë i madh me dhunë, pa të drejtë, dmth duke uzurpuar të drejtën e të tjerëve. Prandaj, të përdorësh këtë shprehje në këtë rast për atë që quhet Shqipëri e natyrshme, cenohet e vërteta. Kjo shprehje ka qenë një tingëllimë negative dhe është e përjashtuar për ne brenda vendit.
Zoti Kadare, kohë më parë ju keni zhvilluar një debat të gjatë lidhur me identitetin e shqiptarëve. A ka ndryshuar në parim identiteti i shqiptarëve pas krijimit të shtetit të ri të Kosovës, pra të shqiptarëve si komb me dy shtete?
Besoj, shumica e shqiptarëve janë dakord që identiteti shqiptar është homogjen, është i njëjtë, është pjesë e identitetit evropian. Nuk mund të ketë identitet shqiptar të përgjysmuar, as identitet shqiptar të gjymtuar ose të modifikuar, për shkak të një robërie të gjatë. Ne kemi njohur si të thuash një robëri klasike të jashtme që ka qenë robëria otomane dhe një robëri të brendshme që ka qenë me dy fytyra: robëria komuniste shqiptare në Shqipëri dhe robëria komuniste serbe, bashkë me robërinë e mbretërisë jugosllave në Kosovë. Ekziston një teori e keqe, do të thosha unë, që pretendon nga këto aksidente të rënda historike (njëra 5 shekuj e tjera më shumë se gjysmë shekulli) se identiteti shqiptar është modifikuar, është ndryshuar.
Të thuash këtë gjë për një popull është t‘i bësh fyerjen më të madhe. Një popull që i ndryshohet identiteti prej robërisë është mjeran, është thellësisht fatkeq dhe ka mungesa në dinjitetin e tij. Përse popujt e tjerë të Ballkanit nuk e ndryshuan identitetin dhe përse i paska rënë popullit shqiptar kjo fatkeqësi dhe ky cenim i rëndë? Pra, nuk është e vërtetë. Identiteti shqiptar, pavarësisht nga të gjitha ndikimet që kanë pasur të gjitha vendet e Ballkanit nga robëria e gjatë otomane kanë mbetur ata që janë, të pamodifikuar. Pra, të gjitha ato përrallat për identitetin e modifikuar mbeten vetëm përralla, dhe jo vetëm kaq, por ato janë edhe të dëmshme. Një popull mund të jetojë në dy shtete. Por tani flitet për një problem tjetër që ka dalë.
A ka Kosova identitet tjetër apo ka identitetin klasik shqiptar?
Bëhen shumë përpjekje për këtë gjë, ka shumë doktrina dhe lloj-lloj teoricienësh që tentojnë për të vërtetuar se Kosova ka identitet tjetër. Kjo nuk është gjë tjetër veçse, versioni që thashë më parë, versioni se një populli, robëria mund t‘ia ndryshojë identitetin. Në qoftë se ne pranojmë që Kosova, për shkak të një qëndrimi 70-vjeçar nën sundimin jugosllav paska krijuar identitet tjetër, ky është përsëri, siç thashë më sipër, një mjerim i madh për popullin tënd. Përse e paska ndërruar? Kosova ka qenë e bashkuar me Shqipërinë përpara. Ka qenë vazhdimi i hapësirës shqiptare. Nuk ka pasur kufij gjatë pesë shekujve që fola unë. Gjatë perandorisë otomane ka qenë e njëjta zonë, zonë që administrata turke e quante me emra të ndryshëm, por ka qenë kjo zonë qe është sot.
Pra, përse ndryshoi ky identitet për këto 70 vjet? Përse? Ku janë arsyet, ku është ndryshimi? E folmja? E folmja në Kosovë është absolutisht më e afërt disa herë me gjuhën që flitet në përgjithësi në Shqipëri, sesa në shumë pjesë, zona të Shqipërisë që kanë dialekte shumë të larguara nga pjesa e përgjithshme shqiptare. Unë, kur flas me kosovarët apo kur lexoj shtypin kosovar, gjuha është shumë më e afërt sesa disa gazeta në Shqipëri, si në Gjirokastër, në Shkodër, në Kukës në Elbasan. Pra, është tepër natyrale kjo, e megjithatë do të shtoja se nuk është vetëm gjuha që përcakton identitetin, edhe pse është një nga faktorët themelorë. Identiteti është edhe historia e përbashkët, është të ndjerit e përbashkët, janë emocionet e përbashkëta si komb, të cilat janë të krijuara gjatë shekujve, të mijëvjeçarëve. Prandaj, nuk e kuptoj këtë këmbëngulje për ta deformuar
identitetin e shqiptarëve. Një popull mund të jetojë në dy shtete, kjo nuk do të thotë asgjë. Në radhë të parë është e rëndësishme si ndjehet vetë kombi, çfarë kombësie ndjen ai në ndërgjegjen e vet historike, në moralitetin e vet historik. Kjo këmbëngulje me duket përsëritje e tezave që nuk të çojnë askund.
Po cilat janë vlera shqiptare dhe a janë ruajtur ato edhe sot? Ju këmbëngulni për ruajtjen e tyre. Ka të bëjë kjo edhe me identitetin e shqiptarëve?
Sigurisht, identiteti i një kombi ka të bëjë me vlerat që bart kombi, por njëkohësisht edhe me gjenet e tij. Por nuk duhet të kemi frikë t‘i themi, siç flasim për vlerat me shumë të drejtë, me kurajo duhet të flasim edhe për gjenet e tyre, për t‘i korrigjuar ato, ashtu sikurse njerëzit e fortë janë më të aftë t‘i gjejnë mungesat e tyre sesa njerëzit e dobët, të cilët nuk flasin kurrë për mungesat e tyre.
EVROPA PO BEN MJAFT PER SHQIPTARET
Ju shpesh keni bërë vërejtje ndaj Evropës, e cila i ka qëndruar larg shqiptarëve,nuk i ka afruar sa duhet, bile në rastin e dramës së Kosovës shpesh ka qenë e shurdhërose dhe e verbër, sipas jush. Sot, ajo duket se është më afër se kurrë pranë shqiptarëve, në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoni. A mjafton kjo apo fati për të hyrë në familjen e Bashkimit Evropian e kanë vetë shqiptarët?
Kjo është një pyetje interesante dhe shumë e rëndësishme. Unë jam vetë një evropianist i vendosur, ashtu si dhe shumica e shqiptarëve. Por kjo nuk do të thotë se, unë çdo gjë që kam bërë ose bën Evropa e shoh në mënyrë të pakushtëzuar, në mënyrë pozitive gjithmonë. Dhe gjithmonë njeriu i bën vërejtje në radhë të parë vendit të vet, zonës së vet ku është shteti i tij dhe kontinentit të vet. Prandaj, ne kur i bëjmë vërejtje Evropës, të gjitha këto janë vërejtje që ia bëjmë kontinentit tonë, kontinentit mëmë, ku bën pjesë edhe populli shqiptar në familjen e popujve evropiane. Pra, këtu nuk kemi ndonjë ndjesi të keqe, as ndonjë kompleks. Kjo është e natyrshme.
Evropa dihet që për një kohë të gjatë ka pasur një qëndrim, që është gjykuar përfillës ose shpërfillës, zakonisht për gjithë Ballkanin, sidomos për Shqipërinë. Për fat të mirë, prej vitesh ajo është bërë e ndërgjegjshme, ka korrigjuar mjaft gjëra në këtë qëndrim, ka korrigjuar gjërat themelore. Evropa, Aleanca Atlantike, SHBA-ja e ndihmuan kombin shqiptar në mënyrë jashtëzakonisht të vendosur në një luftë të armatosur për t‘i mbrojtur të drejtat e tij. Pra, më duket se epoka që ne duhet të ankoheshim në përgjithësi për Evropën ka mbaruar. Sigurisht që tani populli shqiptar ndjehet gjithmonë e më tepër evropian, sepse në njëfarë mënyre kemi qenë të përjashtuar nga ky kontinent, disa herë jemi përjashtuar nga fati dhe disa herë kemi përjashtuar veten, Shqipëria komuniste në programin e saj kishte përjashtimin absolut të Evropës dmth të quheshe evropian në atë kohë do të thotë
të ishe mik me botën perëndimore, dmth me botën armiqësore.
Prandaj për gjysmë shekulli ka qenë faji i Shqipërisë. Sot epoka ka ndryshuar tërësisht për të mirën tone dhe tani marrëdhëniet me Evropën janë themelore për mbarëvajtjen e vendit. A mund të bëjë Evropa akoma? Evropa po bën mjaft kuptohet, aksione të tilla, si rivendosja e ekuilibrave në Ballkan është një aksion kolosal, që kushtëzohet nga shumë faktorë dhe Evropa i ndjek hapa pas hapi. Nuk është e lehtë, por dhe nuk është kaq e vështirë, mjafton të respektohen disa parime bazë të së drejtës universale, të lirisë universale.
Evropa e ka këtë detyrë. P.sh. në Shqipëri vazhdon agonia politike, zvarriten reformat, mungesë përgjegjësie në plotësimin e kritereve që kërkojnë standardet e BE-së e tjerë? Cila është detyra e politikës shqiptare në këtë drejtim?
Kjo tregon që në Shqipëri ka mbeturina që e trajtojnë Evropën si një hapësirë jomiqësore, ose si një hapësirë të huaj, ose si një hapësirë që na ka borxh gjithmonë dhe duhet të na rregullojë punët tona. Në qoftë se pretendojmë që të jemi një vend evropian, në radhë të parë e ndërtojmë ne vetë Evropën, brenda nesh dhe pastaj në mënyrë të natyrshme të integrohemi në Evropë.
Zoti Kadare, veprat tuaja madhore janë krijuar në kohën e një regjimi diktatorial. A ndikojnë te krijuesi regjimi, sistemi politik? Pra, cilët janë raportet e shkrimtarit me sistemin politik të vendit?
Mendoj se teprohet gjithmonë ndikimi i një regjimi politik i një shteti, i një diktature apo i një demokracie mbi krijimtarinë letrare. Studiuesit, kritikët e kanë shumë komode të thonë që ndikon. E vërteta është ndryshe. E kam thënë shumë here se letërsia ka ligjet e saj të cilat nuk përputhen me ligjet shoqërore. Letërsia është shpërfillëse për sistemet shoqërore, politike. Letërsia lind dhe zhvillohet në çdo kohë, në çdo regjim sado i ashpër të jetë, sado i butë të jetë, nuk luan ndonjë rol të madh në zhvillimin e saj.
Shumë njerëz e teprojnë me këtë gjë dhe kanë shumë qejf edhe të kapen pas kësaj, pas sistemit shoqëror për të shpjeguar një letërsi. Letërsia mund të jetë e fortë ose e dobët në çdo sistem shoqëror. Mund të jetë e fortë në një regjim të keq dhe mund të jetë e dobët në një regjim demokratik. Shumica e librave që botohen sot, si këtu në Gjermani ku jemi, ku kemi një sistem demokratik dhe ka letërsi të mirë dhe të keqe apo edhe më të keqe, mediokre fare edhe pse është një sistem nga më të përparuarit në botë. Dhe po të ishte ashtu, që letër-sia varet nga sistemj, ateherë gjithë sistemet e përparuara duhet të kishin letërsi të mrekullueshme dhe art të mrekullueshëm dhe sistemet e prapambetura duhet të kishin të kundërtën. Por nuk është kështu, shpesh ndodh e kundërta.
Pershendetje.

vetem shqiperi, cdo shtese ne emrin e saj d ote sihte e tepert dhe do te linte dyshim ne gjeneratat e ardhshme,

opsion tjeter mund te ejte edhe SHQIPTARI

SHQIPERI jo e madhe po ajo qe ka qene asme shum e as me pak vetem shqiperia etnikishte e paster me kufit e saje NATYRAL

Edhe po te thuhet Shqipëria e madhe nuk behet kijameti, ashtu siç nuk po bëhet p.sh. për Britaninë e Madhe. Mirpo realiteti ballkanas është pak më ndryshe. Në Ballkan disa gjëra shihen me ndryshe sesa në pjesë tjera të Europës, veçanarisht nacionalizmi.

Harta qe paraqet Shqipërinë Etnike janë kryesisht (apo gati krejt) kufinjtë e katër vilajeteve shqiptare nën Perandorinë Osmane, te qeverisura kryesisht nga shqiptarë, por njëkohësisht nën Portën e Lartë. Vilajeti Janinës, Manastirit, Shkodrës dhe Kosovës. Është periudha ku shqiptarët territorialisht janë kthyer me së afërmi tokave Ilire.

Bashkimi i të gjitha Trojeve Shqipëtare

Ore "Shqiperia e Madhe" eshte term i dalur nga akademia e shkencave serbe,per ta devijuar termin shqiperi e bashkuar,dhe ai qellim te duket si perpjekje shoviniste dhe jo idealiste e atdhetare.

Ago Muji mua po me drejtohesh?

Po une nuk thash gje, une nuk komentova per kete term, edhe une jam i mendimit se eshte i gabuar.

Ago Muji shkruajti:

Ore "Shqiperia e Madhe" eshte term i dalur nga akademia e shkencave serbe,per ta devijuar termin shqiperi e bashkuar,dhe ai qellim te duket si perpjekje shoviniste dhe jo idealiste e atdhetare.

pothuajse cdo term, perveq atij shqiperi ka ardhur nga te huajt qe i frigohen bashkimit tone

Ka Serbi te madhe: sepse ajo mban nen traret e kolonializmit klasik dhe ushtarak: Vojvodinen, Sanxhakun, Kosoven Lindore dhe Kosoven (ne nje forme te caktuar juridiksioni).

Ka Greqi te madhe sepse ajo mban te pushtuar: Camerine, Maqedonine e Egjeut, Traken turke, Qipron, ishujt turk etj.

Shqiperia natyrale eshte nje term demokratik qe perputhet katerciperisht me kufijte te sakte te shtrirjes gjeografike shqiptare aty ku shqiptaret perbejne shumicen derrmuese duke filluar nga Shqiperia administrative, Kosova, Ilirida (trojet nga Kumanova gjer ne Pellagoni), trevat shqiptare ne Mal te Zi (qe nga Rozhaja deri ne Tivar e Ulqin), Kosova Lindore dhe Cameria.

'Shqiperia e madhe' eshte nje sajese e prodhuar nga ata armiq qe duan ta maskojne profilin e tyre hegjemonist si Serbia e Greqia.

Sic ka thene nje njeri i mencur: 'S'ka Shqiperi te madhe as Shqiperi te vogel - Ka vec nje Shqiperi taze.

Sic kendon populli ne vargjet e eposit modern ne Himaren shqiptare:

"Ne enderr tjeter nuk kemi,
vec folene ku fle shqiponja;
Shqiperine Natyrale:
kater vilajetet tona'.

Vec Shqiperi te bashkuar, vec natyrale sic e ka krijuar Zoti. A edini kur do ishte Shqiperi e madhe? Sikur te kerkonim per vete tere terrirorin iliro - pellazg c'prej Peleponezit e deri ne Austrine Jugore ku kane jetuar iliret.

Jo ore guxim nuk po te drjtohem ty po atyre plangprishsave qe dalin ne televizion dhe llomoqitin vend e pavend duke e zene ne goje kete shprehje qe e zevendeson shprehjen shqiperi natyrale.Me respekte e pa keqkuptime Ago Muji.

haha, cdo gje ne rregull Ago Muji, jam i ketij mendimi, respekt.

Nga Guximi

Tash e mori vesh Kadareja? Shikoni nje harte...


http://shpresademokrate.blogspot.com/

PO edhe SHQIPERI ETNIKE dhe shum madheshtore ishalla don ZOTI i plotfuqishem dhe e ban ni zgjidhje qe te behet perseri SHQIPERI ETNIKE....................AMEN

Vetem te bashkuar do mund te jemi nje shtet i fuqishem SHQIPTAR!

eshte e rendesishme ruatja e kufijve natyral nuk eshte i rendesishem emri, shqiperi e madhe apo qfare te doni,ruajtja e kufijeve eshte me e rendesishmja

Vetem ne se bashkohen trojet do te mbijetojme, ndryshe jemi te zhdukur.

Hoti, një ndër pesë malet e Malësisë së Madhe, është ndër më të vjetrit, por edhe ndër më të rëndësishmit e kësaj treve. Emërtimin e parë në dokumente të vjetra e gjejmë në vitin 1414 me "Certi Hocti" (disa hoten), çfarë tregon për një popullsi jo të madhe të këtij Mali.


Po aty shënohet edhe rebelet me Balshaj (balshajt ishin kryezotët feudalë, që mblidhnin detyrime e taksa).
Me 1415, këta "rebelë" gjetën strehim pranë Venedikasve në Shkodër, ku u ndihmuan edhe me të holla. Në vitin 1416 shënohet se një Andrea "Otto" (Andrea i tetë) emrohet kapiteni i vetëm i maleve, e se kjo i dhurohej e gjitha Venecias, meqense hotjanët ishin prishur përfundimisht me Balshajt. Në vitin 1417 gjinden emërtime të ndryshme si "Otto" ose "De Hottis".

Në arkivat e ish-shtetit të Venecias, flitet për luftë guerilase kundër princërve të Balshajve në vitet 1416-1417, si dhe popullimi i Hotit afër territoreve të sotëm që përkon me vitin 1426, në mes malit Veleçikut e Liqenit.

Në vitin 1455 përsëri deklarohet besnikëria ndaj Venecias, së bashku me komunitetet e Zetës së lartë (superiore) me inisiativën e Stefano Cernei. Me 1474, Hoti del si Mal në vehte me një kryetar, emrua pastaj Vojvodë, i cili është në bashkëpunim me Venecien. Pak më vonë, ka një emigrim në Siçili, ku përkon me pushtimin turk, ndoshta për t'u shpëtuar reprezaljeve. Edhe sot në Siçili (Itali) gjinden rradhë mbiemra Hoti.

Ripopullimi i Hotit është bërë pas vitit 1500, si vit shënohet viti 1520 ku Geg Lazri, i biri i Lazër Keqit, i ardhur nga Bosnja (natyrisht tokë dikur ilire që flisnin shqip) u vendos në mes dy njerëzve vendas që gjeti në Hot. Familja e Geg Lazrit u shtua aq shumë, sa shumica e popullsisë së Hotit kanë për trung Gegë Lazrin. Ndërsa autoktonët, dy banorët që u gjetën në vitin 1520 gjinden në Loknikaj e Koje, ku në vitin 1911 numronin 12 shtëpi, që martoheshin me Hotin Tjetër, ndërsa Hoti në mes vehtes jo.

(Duhet sqaruar se Lazër Keqi pati edhe tre djem të tjerë, Piper Lazri, Vaso Lazri, Krasni Lazri, nga ku kanë origjinën fiset e Piperit dhe Vasojeviqit, të sllavizuar tani, ndërsa Krasniqja e sotme rrjedh nga Krasni Lazri (shqiptare, por i myslimanizuar.)

Në vitin 1610, 1614 shënohet se Hotët kishin 212 shtëpi me 600 burra të aftë për armë. Me 1635 - 220 shtëpi me 1100 frymë. Emërtimin Hot e gjejmë edhe në dokumentet e viteve 1671, 1688, 1689, e të gjithë katolikë, çfarë tregon për qëndresën e pashoqe ndaj pushtimit osman. Vetëm në dokumente të shekullit të 19-të gjen pak familje, që kishin kaluar në fenë islame (shpesh kjo vetëm për t'i shpëtuar reprezaljeve osmane, madje kishin dy emra në qeveri mysliman, e shoqëri katolik).

Pikërisht në shekullin e 19-të u arrit përfaqësimi i interesave të fisit pranë Ibrahim Bushatit, viziri i Shkodrës. Titullin bylykbash e kishte një person me emrin Hasan Aga, 30 vjet, më pas nipi i tij e humbet këtë titull, si rezultat i një rebelimi të kotë.

Me 1881 Hoti numronte 405 shtëpi me 2500 banorë, të përqëndruar kryesisht në shtatë fshatra dhe me sipërfaqe 120 km2, ndërsa në një dokument të vitit 1897 shënohen 500 shtëpi me 4500 banorë. Po në dokumentet e vitit 1897 shënohet se Hoti është i ndarë në dy bajraqe (flamuj): Bajraku i Hotit ose Rapshës, Bajraku i Traboinit, ose Kusha e Traboinit, që i përkisnin dy famullive të Rapshës dhe Brigjes së Traboinit.

Në kuvend të krejt Hotit, kishin kuvendin e Rapshës, dhe bajraktari nr. 1 ishte ai i Rapshës, Deli Meta (shënuar në një dokument të vitit 1918), e i Traboinit ishte bajraktar nga familja Nishi, por kryesori ishte një Deli Meta. Gjithashtu, Hoti në përfaqësimin e tij ligjor në Xhibalin e Shkodrës kishte vetëm një përfaqësues (bylykbash). Lufta e Hotit për liri e identitet nuk ka të sosur ndër shekuj si me dreqnit e stepave të Rusisë, shkjetë e Malit të Zi e Serbisë, ku viti 1878 është kulmi i saj, ku vetëm lufta këmbëngulëse e hotjanëve (edhe me malësorë të tjerë) bëri që vendimi i Kongresit të Berlinit të mbesë në letër për të mos i aneksuar Malit të Zi krahinat e Tuzit, Plavës e Gucisë. Ndërsa me pushtuesit anadollakë, kulmore mbet lufta e 1911, e cila me 6 prill të këtij viti çoi në ngritjen e flamurit të Skënderbeut në Deçiç, pas 500 vjet robërie otomane.

Vlen për tu sqaruar se për kuvende të përbashkëta hotjanët kishin edhe Kishën e Brigjes (S. Giovanni Decollato). Festa kryesore e Hotit është Shën Gjoni (Shnjoni). Por mbas të gjitha këtyre, vjen viti i zi 1913, kur Fuqitë e Mëdha, në Shqipërinë e Malësinë e Madhe e bashkë me këto edhe Hotin, ku mjerisht kjo dhuratë ju bë shkjeve të Ballkanit, Malit të Zi. Kjo ndarje nuk ishte vetëm territoriale, ajo ndau mbi të gjitha fise, familje e shtëpi, doke e zakone, e fatkeqësisht edhe sot kjo ndarje në Europën e Re quhet Tabu. Gjithsesi, hotjanët emigruan e migruan, por kudo që ata jetojnë, rrezatojnë jo vetëm shqiptari, por mbi të gjitha mall për vendin e tyre, çfarë do të thotë, t'i dalin për zot kudo e kurdo. Hoti i mbetur mbas 1913, është pjesë e komunës Kastrat e ata me krenari kujtojnë vargjet lapidarë të poetit kombëtar patër Gjergj Fishta:

A po i sheh ti njata burra,
Që kah brigja nëpër curra,
Tue hecë natën, porsi bisha,
Jan tuj ngjitun drejt kah kisha,
Ata janë po krenët e Hotit,
Që me u lidhë duan me besë të Zotit,
Për me i lanun nder Malësisë.

Malin, Fisin e Bajrakun që Zoti e vendosi në mes të lumit Cem dhe kufirit vjetor (para 1913) me Maltn e Zi, e në veri kufizohet me Trieshin dhe në jug me Hotin, është Gruda. Në dokumentat e vjetra (antike) gjendet emri Gruda, që në vitin 1416-17, por kjo tokë Pellazge e Ilire ka ekzistuar e jetuar me popullsinë e saj në shumicë autoktone, si një trevë shqiptare, ...


... e cila ka pjesën e vet të rëndësishme në historinë e shqiptarisë.

Si toponim (Vendi) emri Gruda gjindet që në lashtësi në Val Canali në mes Raguzës e Cattaro, e deri në Venecia, pa llogaritur të tillë emra në Shqipërinë veriore të pas 1913, çfarë tregon për emigrimet e migrimet e detyruara në shekuj nga pushtues të ndryshëm sllavë e osmanë. Gruda, si e gjiihë Iliria (Shqipëria) përqafoi ndër të parët treva veriore, fenë shpëtimtare të Jezu Krishtit, që në fillim me predikimet e apostullit Shën Pali rreth viteve 50. Ishte pikërisht qëndresa stoike e Grudasve për fe e atdhe, që i bëri ata të njohur në luftrat e tyre heroike që nga Bizanti (Ortodoks), perandoria e Stefan Dushanit dhe ajo shumë-shekullore me analfabetët e qytetërimit, Perandorinë Osmane e tjerë. Gjithsesi albanolog të ndryshëm japin variante të shumta për popullimin e ripopullimin e Grudës, por gjithnjë vetëm me popullsi shqiptare të ardhura nga tokat shqiptare.


Pamje nga Malësia
Në disa dokumente të hershme të vitit 1455, Gruda shënohet në Companinë (Bashkësinë) e Zetës Superiore (Lartë) që deklaronte besnikërinë ndaj Venecies (Venedikut) me vojvodën e madh Stefano Cernoy. Mbas pushtimit Osman në defterin e regjistrimit për taksa në vitin 1485 rezultojnë 80 shtëpi, ku ka të shënuar emrat e kryefamiljarëve dhe haraçet e paguara, por duhet sqaruar se nuk kishte filluar ende asnjë familje të muslimanizohej. Albanologu Fr. Nopcsa llogarit se në vitin 1500 ka të ardhur nga Suma, ndërsa nga viti 1500-1600 të kenë ardhur po në Grudë nga Ercegovina, fisi Djell (Giel?), ndërsa pjesa tjetër ishin autoktonë nga trungu i Berishës (që në vitin 1908 numërontë 80 shtëpi). Emri Gruda përmendet edhe si toponim, dashamirësie, por sidoqoftë shënohet edhe Grudi, në vitin 1610, në vitin 1640 gjenden të regjistruara vetëm 40 shtëpi me 100 burra të aftë për armë.

Gruda është edhe në dokumentet e misionarëve Françcskanë të viteve 1648-1650, si dhe të albanologut Gasp. Në vitin 1671, në një dokument i vitit 1881 shënohet e Gruda ka 351 shtëpi me 2200 banorë dhe 200 burra të aftë për armë, si dhe përbërjen nga 7 (shtatë) fshatra me një territor prej 80 km2. Duhet shënuar se deri në këtë vit në Grudë nuk kishte të islamizuar realisht, por edhe nëse ka është formal, pasi në shtet kishte emër musliman, ndërsa në shoqëri të vërtetin kristian. Dokumenti më interesant paraqitet ai i viteve 1897, i cili shënon 400 shtëpi, ndërsa ai i vitit 1901-1902 kishte 230 shtëpi, pra 170 shtëpi më pak, çfarë tregon për një emigrim apo migrim (brenda Shqipërisë), pasi kjo popullsi ndodhej në mes dy zjarresh, osmanllinjëve të dobësuar dhe serbo-malazezëve të riforcuar.

Grudas të rreth viteve 1880, por edhe pak më pas duhet të jenë edhe të parët e fiseve të Grudasve, që jetojnë në Buzë të Ujit, Koplik e më gjerë... Gruda gjatë gjithë historisë së saj, ka qenë një binom i shkëlqyer me Hotin, ku në shumë materiale shekullore gjindet e shkruar Hot e Grudë. Fisi i Grudës njihet si një ndër 12 fiset më të shquara të krejt Shqipërisë Veriore (Gegnisë).

Proverbiale për trimëritë e Grudës ka mbetur shprehja "Gruda shpatën", pra shquhet për përdorimin e shpatës, armës konvencionale më potente në luftërat e kohës kundër armiqve të ndryshëm. Tregu dominues në Grudë (Shënim i vitit 1920) është ai i dalur nga Vuksan Gjel Gruda (i Djell). Të tjerët janë autoktonë, por duhet sqaruar se ka variante të ndryshme për fiset e herëshme të mbiquajtur Boin e Vulaj, gjithasrhtu të tjerë të huaj nga Genologia (Gjenologjia) pënnenden edhe Kalajt e fisi i Priftëneve. Tepër vonë, Gruda përmendet bajrak në vehte, vetëm në vitin 1897 shpeshherë thuhet se ishte i ndarë në dy nënbajraqe të vogla, por për vendime të mëdha ishte vetëm një.

Po në vitin 1897 thuhet se Gruda kishte Bylykbashin (përfaqësuesin zyrtar) në Këshillin (formë gjykate) Zyrtar në Xhibal. Duhet theksuar se pas vendimeve të kongresit të Berlinit, kur u vendos që ushtria turke me 22 prill 1880 të tërhiqet nga Gruda e Hoti dhe një pjesë e Kelmendit, për t'ju lënë Malit të Zi, kishte një farë islamizimi, kjo ishte në fakt një taktikë për të mos u lëshuar nga Osmanllinjtë e rënë në duart e Shkjeve të Ballkanit (nga shiu në breshër), por gjithsesi kjo ishte e kotë. Gruda sot përbëhet nga katër fise kryesore, të cilët janë:

1. Ivezajt (edhe Pepajt janë degë e tyre, por e islamizuar)
2. Gjolajt,
3. Sinishtajt,
4. Nikajt.

Vuksan Gjeli (shpesh Gila ose Gega) Gruda është paraardhësi i 80% të grudasve... Grudjanët kanë shumë kulme në historinë e saj, si në luftërat me shkjetë e ballkanit, dhe me perandorinë osmane, ku kulmi ishte në vitin 1911, që për herë të parë së bashku me vëllezërit Malësorë ngritën Flamurin Shqiptar në Deqiq, pas 500 vjet robëri Otomane. Por Europa plakë që pati fuqinë, por jo të drejtën me 1913 e aneksoi Grudën e pjesë të tjera të Malësisë së Madhe në shtetin Jugosllav.

Festa më e madhe e Grudës është Zoja e Grudës, kisha e Grudës është e ndërtuar rreth 470 vjet më parë, mbase më e vjetra e mbijetuar në krejt M. Madhe. Pas vitit të zi 1913, nuk u rresht së luftuari e punuari për t'u shkëputur nga Mali i Zi, shpresat më të freskëta ngjallën gjatë luftës së dytë botërore, kur Jugosllavia predikonte bashkim-vëllazërim dhe vetvendosjen e popujve, por kjo u shua në janar 1945, kur krijesa sllave me aktor shqiptarë (Partinë Komunlste) e ligjëroi faljen e trojeve të vitit 1913 në një tubim model turpi e nënshtrimi në fushën e Tuzit, ku u tha Malësorëve e më gjerë, se ju do të jeni nën shtetin Jugosllav.

Malësorët e befasuar e të zhgënjyer nga komunistët shqiptarë, që gjithsesi i konsideronin vëllezër të një gjaku, nuk u dorëzuan kurrë. Lapidar kanë mbetur fjalët në këtë tubim të patriotit nga Gruda, Kol Zefi, i cili ndër të tjerë pati thënë: "Tash e sa vjet kjesh detyrua me shtëpi time me u shërbye sllavëve, tuj mbrojtë me gjoks e fanatizëm interesat e këtyre maleve shqiptare, që qysh prej kongresit të Berlinit e këtej filluan të shkretënohen prej Malazezëve e ju këta i paski Vëllezër, e ndërsa ne as miq... Si gjithmonë shkjetë na kan rrejtë, mashtrua e tradhtua, shumë ma zi kanë me jua bajuve, e për këtë shpejt keni me u pendue, por ka me kenë vonë me fitua çfarë sot syplastë po e dhuroni..."

E vërtetë, kështu ndodhi e vazhdon edhe sot në shekullin e 21-të...
Por sa do të vazhdojë ma... këtë me sa duket e din veç i madhi Zot, që ktheftë sytë prej nesh...

Në vazhdim të shkrimeve enciklopedike të gazetës tonë për trevat veriore shqiptare, sot do të kemi në fokus Fisin e Trevën me historinë më të trishtueshme të krejt Shqipërisë Etnike, atë të Kuçit, e cila tani ndodhet si pjesë territoriale e Republikës së Malit të Zi...


... ku mjerisht ajo tashma është tërësisht edhe e sllavizuar, madje edhe e ndërgjegësuar me fatin e saj, të tjetërsimit pa kthim. Por le të shohim më poshtë çfarë na servirin shkrimet e ardhur nga shekujt...

Kuçi, fis, emri i të cilit përsëritet shpesh në hisotrinë e toponomistikës shqiptare në shkrime të ndryshme që vijnë nga historia e hershme, të cilët janë: Kuç, Chiuchi, Chuci, Chucchi, Cucci, Cuchi, Cuchii, Cucçi, Cusi, Cussi, Cuzi, Cuzzi, Cuycia, Chuchovich, Cucouich, Kusich, pra në përgjithësi paraqet vështirësi në shqiptimin nga mbiemri i "Kuçi", gjithsesi këto emërtime ose kanë kaluar përmes evolimit të vetë shqipes, ose gjuhëve të fqinjëve sllavë e pushtuesve të tjerë (Turq e Austro-Hungarezë).


Pamje nga Malësia
Ky emër për herë të parë gjindet i shkruar si mbiemër "Petrus Kuç", pranë Tuzit. Në vitin 1335 por edhe në vitet 1416-1417 shfaqet si komunitet me emër të preferuar "Cuzi", Kuxi, në përbërje të Zetës superiore (Lartë) që deklaronin besnikëri ndaj Venezies, edhe në vitin 1455 me vojvodën Stefano Çerriei. Ndërsa në vitin 1467 gjejmë të shënuar një Pietro Kuçia (Cucia) në mes kryetarëve të kolonisë shqiptare, të kaluar në Sicili (itali), ku mbiemri Kuçia (Cucia) paraqitet i pëerhershëm edhe ndër kolonitë e zgjeruara në 19 më të përmendurat, e në mes tyre një Gjini.

Në vitin 1482 deri me 1547 nga gojëdhënat e mbledhura, Kuçi është një degë e Berishajve (fisit), duke formuar pastaj fisin më të fortë të Shqipërisë së Lartë (veriore) që më vonë në mënyrë progresive erdhi duke u sllavizuar, si rezultat i lidhjeve të ngushta e të vazhdueshme me malazezët (Ssllavë). I shumtë është dokumentacioni historik që e vërteton këtë, në shekujt e 17-të e 18-të.

Sipas disa albanologëve, në vitin 1610-1614 fillojnë të duken zëvendësimi i riteve shqiptare me disa rite mMalazeze, në mënyrën e jetesës, ku në këtë kohë, ky fis shqiptar autokton ishte i konsiderueshëm, pasi kishte 490 shtëpi, me rreth 4000 banorë dhe 1500 burra të aftë për armë. Në vitin 1616 kuçasit me fqinjët e tyre sllavë, për t'u mbrojtur nga reprazaljet e pushtuesit osman, krijaun një "Asamble" të përbashkët anti-turke me në krye një kont shqiptar vendas, me emrin Lala Drekali.

Kjo pra tregon se kushtet historike pas ardhjes së pushtimeve turke edhe në Ballkan, shqiptarët e Kuçit, por edhe të viseve të tjera shqiptare veriore, shpesh krijuan lidhje e bënë aleancë me popuj e vende të ndryshme, që natyrisht për momentin kishin një armik të përbashkët, pushtuesin barbar osman, që u kishte marrë disi lirinë, por kërkonte t'u asimilonte edhe gjënë tjetër të shenjtë, fenë, ku natyrisht, qofshin martesat apo afrimi i besimit kristian ortodoks ishte më i lehtë se besimi Islam. Duhet theksuar se në këto vite përpjekje të kësaj popullsie tërësisht shqiptare, Venecia që kishte influencat e veta me anë të Kishës, por edhe si fuqi ushtarake për kohën filloi t'i ndihmonte me pretekstin se po mbron "vëllezërit" e saj kristianë.

Për këtë në vitin 1692, e këshillon Fisin e Kuçit të paqësohen e afrohen me fisin tjetër të fuqishëm shqiptar Piper, që në ato vite invazioni, këta dy fise kishte arritur t'i armiqësonte. Në vijim të kësaj, në vitin 1717 këto dy fise së bashku i ofrojnë Venecies 3000 burra nën armë, të drejtuar nga 4 kryetarë (që Venecia i quan Kontë), dy vojvodë, që në dokumente shpesh përmenden si Serdarë (komandantë luftarakë). Të tilla lidhje vazhdojnë deri në vitin 1723. Për të parë rëndësinë ë këtye shqiptarëve trima në luftën anti-turke, më poshtë po citqjmë një shkresë të dërguarit të Austrisë në Serbi:

Pak kohë pas mbarimit të luftës Ruse, në vitin 1773, Mitropoliti Serb dhe disa Murgj shkruan një plan për rindërtimin e Serbisë së Vjetër, që përfshinte përveç Bullgarisë, Serbisë, Shqipërisë Veriore, Dalmacisë, Bosnjes edhe Banatit Kralstadit dhe Sllovenisë. (Pra siç shihet afërsisht rindërtimi i perandorisë së Stefan Dushanit). Në një çast të caktuar Ortodoksve u duhej t'u binin turqve në shkallë të gjerë në të gjithë territorin. Thuhet se me këtë plan ishte dakord peshkopi i Karlstadit Jaksiç, i cili mbajti letërkëmbim me mitropolitin e Malit të Zi. Megjithëse ky projekt ishte i vështirë për kohën, ai merrej në konsideratë, pasi siç shihet, ambicja e Petroviçëve për të formuar Serbinë e madhe ishte shumë më e hershme , pra kohë para se Serbia të fitonte pamvarësinë, madje shumë kohë para se të dilnin në skenë Karagjeorgjeviçët...

Në vitin 1788 Rusia dhe Austria arritën një marrëveshje dhe i shpallën luftë Turqisë, ku qëllimi i tyre ishte t'i jepnin fund sundimit të Sulltanit. Së toku, ata nxitën malazezët të krijonin incidente kufitare me Turqinë, mirëpo meqë nuk u besonin shumë malazezëve, i dërguari austriak shkruante: "Ne mund të mbështetemi shumë fort te besa dhe guximi i shqiptarëve katolikë të Berdes, tek ata që janë shumë me numër, si Palbardhi Piperit, Kuçët e Vaset (sot të gjitha të sllavizuara, me emrat përkatës Bjelopavliçët, Piperët, Kuçët e Vasojeviçët) ku këta malësorë së bashku me ata të Kelmendit, Hotit e Grudës etj., mund të nxjerrin 20.000 luftëtarë fort më trima se malazezët."

Pra, kjo tregon se sa rëndësi kishin trevat shqiptare veriore (malësore) në luftën e "përbashkët" kundër armikut shekullor barbar, perandorisë së të keqes më të madhe të atyre viteve, ku këto cilësi madhështore, fqinjët tanë i shfrytëzuan për qëllimet e veta të mbrapshta, që për fat të keq shpesh u arritën. Kuçi në vitin 1840 formohej si një Komunë (Nahije) e përbërë nga katër fise kryesore: Drekalorët, Orahovo, Bratosiçi dhe Zatrijebaç, ku sipas këtyre emrave tregon se Serbizimi i kuçasve vazhdon.

Në vitin 1878 në një relacion të kohës thuhet se serbizimi është shumë i madh, madje këtu vazhdojnë jo vetëm lidhjet ekonomike, interesat në luftën kundër Turkut, por edhe lidhjet e shumta martesore, duke bërë që serbishtja të përdoret si shqipja, si gjuhë e barabartë. Në vitin 1901-02 misionarë Jezuitësh shkruajnë se Kuçi ishte me nënndarje të tij në vëllazëritë Sinica. Orohovo e Drekaloviçi, ku tashmë thuajse ishte pjesa e Malit Zi.

Në fakt mbas vitit 1913, kur Shqipëria u coptua nga fuqitë e mëdha të asaj kohe edhe Kuçi mbeti si pjesë Malit të Zi, ku realizimi përfimdimtar i këtij aneksimi u bë në vitin 1914, së bashku me fiset (e një dege me fisin kryesor të Hotit) Piperët, Vasot (Vasojeviçët). E kjo u realizua gradualisht që në shekujt e parë të invazioneve Osmane në Ballkan, që shqiptarët e gjorë për t'u mbrojtur nga një e keqe e madhe, siç ishte pushtimi osman, ra në një të keqe akoma më të madhe (ndoshta nga shiu, në breshër) në dorë të armiqve shekullorë sllavë, që erdhën në fqinjësi rreth shekullit VI-IX-të.

Gjithsesi, asimilimi i këtyre trevave tërësisht shqiptare, nuk është kaq i thjeshtë sa e paraqet dokumentacioni shpesh jo i saktë, që vjen nga shekujt. Pasi vetë emigrimet jashtë Shqipënsë (në Siçili, Itali), si dhe migrimet brenda Shqipërisë tregojnë presionin e pashoq moral e ushtarak nga pushtues armiq të ndryshëm, por mbi të gjitha nga vetë fqinjët serbo-malazezë, që kishin qëllimet e veta të asimilimit. Natyrisht shpesh shqiptarët e këtyre trevave, duke qenë mes dy zjarresh, që rrinin ndezur, pa u shuar kurrë, zgjodhën rrugën e largimit nga këto troje, që u kishin lënë të parët, për në vise të tjera, që kishin vetëm një zjarr...

Sot, emra fshatrash e prejardhje fisesh ka në të gjitha pjesët kryesore të Shqipërisë, ku më shumë janë në veri si në Kastrat, Lohe, Rrjoll, Reç, Kelmend, Shkodër, në Bregun e Drinit, etj. Por ka në Seman të Fierit, në Tomorricë, Kurvelesh, Sushicë, në Bilisht, Roskovec e deri në rrethin e Korçës, që u thirrin Kuçaj e deri në Suharekë etj. Këto emigrime, sipas dokumenteve, kanë ndodhur më të shumtat në vitin 1878 (me siguri pas kongresit të Berlinit).

Gjithsesi, kjo është një pjesë e tragjedisë të këtij fisi të madh shqiptar, që tashmë ka degët e tij thuajse në të gjithë Shqipërinë, por që mjerisht vëllezërit e tyre, që banojnë në trojet e tjera, në Kuçin tashmë të Malit Zi, janë të sllavizuar tërësisht e këtë fat nuk e pat vetëm kjo pjesë e paklcës kurrizore të Shqipërisë, por mbesin me shpresë se planet ogurzeza të armiqve tanë shekullorë, të mbetura në synduqet e tyre të mykura, të mos realizohen kurrë më, e për këtë tashmë në dorë e kemi vetë ne, shqipëtarët, që çdo ditë kërkojmë jo të shkojmë në Europë siç themi përditë, se këtu na ka falë Zoti, por të bëhenmi të barabartë në mes Europës siç na takon, madje edhe e meritojmë, se kemi dhënë prova gjatë shekujve.

Ky emër i rrethuar me shumë shumë "enigma", por me një të vërtetë të madhe, se ky mal, fis e bajrak është palca kurrizore e Malësisë së Madhe, trevës më shqiptare të Shqipërisë Etnike, e këtë e pranojnë studiues, shkencëtarë, miq dhe armiq të Shqipërisë në mbarë botën, por le të fillojmë më konkretisht:


Fjala Kastrat në dokumentet e Venedikut gjindet në vitin 1343 dhe shkruhet se e ka marrë emrin nga fortesa romake "Castrum" (latinisht), e ciia ruante rrugën buzë liqenit Kaster. Duhet sqaruar se kjo rrugë ishte kryesore që kalonte nga Shkodra drejt Europës Qendrore.

Duke ditur se Perandoria Romake është më e herëshme se lindja e Krishtit, pse jo, emri Kastrat duhet të jetë shumë më i hershëm se gjindet në dokumentet e Venedikut. E duke arsyetuar këtë, konkludohet se ky emër Kastrat qe gjindet me shumicë në Shqipërinë etnike, si Kastro e Sarandës, Mollakastër. Prevez e me shumrcë në Verilindje të Shqipërisë etj., e vërteton atë se të gjitha kanë prejardhjen nga Kastrati jonë, pse jo edhe nëse këto fise vijnë nga larg, pasi sipas rrugës që thamë më sipër kjo ishte porta e hyrjes për të gjithë, që donin të futeshin në Ilirinë e Jugut, edhe nga Evropa Qendrore e më gjerë.



Ka edhe një variant tjetër që thotë se ky emër vjen nga kullotat dimërore të Kastratit Malor, por ky është shumë pak i besueshëm. Në regjistrat veneciane të vitit 1403, gjejmë të përmendur (Capo) kryetar Aleks Kastrati, në krye të listës të shpërblyesve me cohë nga Venediku. Emri Kastrat shënohet edhe në vitet 1416-1417 në kadastrat e Venedikut, si dhe në hartat e Portës së Lartë, mbaspushtimit osman në vitin 1485, duhet nënvizuar se një dokument osman i vitit 1481-1506 nënvizon mërgimet e pashoqe anti-osmane.

Një dokument tjetër i vitit 1520 e përforcon këtë qëndresë, pasi ai nënvizon se 3% e popullsisë shqiptare ishte islamizuar, ndërsa në Kastrat asnjë. Ngritja e taksave osmane në vitin 1526 nuk e preku fare Kastratin e Malësisë së Madhe, e kjo falë rezistencës së kastratasve. Në vitin 1610 krijohet bashkësia "Malet e Shqipërisë", ku përkrah Hotit, Kelmendit, Kuçit, Triepshit e Piperit është edhe Kastrati, ku pikërisht është kjo inisiativë e cila çoi në krijimin e një lidhje të madhe anti-osmane në rang ballkanik në vitin 1614 me qendër në Kuçin shqiptar. Në këtë periudhë gjindet një dokument i paplotë, që tregon se Kastrati kishte 50 shtëpi me 130 burra të aftë për armë, me një (Capo) kryetar Preç Kastrati, e që mbështetnin edhe fisin e Hotit. Një dokument tjetër shënon se Kastrati kishte 800 frymë në vitin 1628.

Një dokument tjetër i vitit 1653 flet për 660 frymë, ndërsa një tjetër i 1671 bën fjalë për 75 shtëpi. Në vitin 1678 një dokument "Castratorum Oppidium" shënon 150 shtëpi, ndërsa një tjetër i vitit 1688 bën fjalë vetëm për 80 shtëpi., kjo tregon se dokumentacioni i mjësipërm ose është i pasaktë, ose ka pasur lëvizje të shumta familjesh për në zona të tjera. Gjithsesi periudha 1600-1640 është ajo më e diskutuara, pasi albanologë e studiues seriozë e përcaktojnë prejardhjen e Kastratit nga Drekali Kuçit, që për vete e ka origjinën nga Berisha. Si shembull po marrim studiuesin Georg Hanh, i cili përcakton se rreth viteve 1600-1640 nga Drekali i Kuçit vjen e vendoset në shpellat e Veleçikut një i parë me emrin Detal (ose Dedli) Bratosili, që kishte shtatë djem. Këtu jeton shtatë vjet, dhe pas mbrapështisë që u jepej vendasve në jetesë, është një plak shumë i vjetër që u sugjeron vendasve të bëjnë një provë me një gosti, duke u lanë larg një viç të pjekur, ku po të afrohej Detali me djemtë për ta hangër, nuk duhej të largoheshin, e nëse Detali kap dhe afron sofrën me viçin e pjekur pranë vehtes, atëherë Detalin e ka çuar vetë dora e Zotit e duhej t'i lëshojnë vendin.

Në fakt kështu ndodhi e shtatë djemtë e Detalit janë: Ali Delali, Ivan Detali, Pal Detali, Nar Detali, Jer Detali, Gor Detali dhe Gjon Detali, të cilët u rritën dhe ndanë tokat, ku natyrisht emrat e shunië katundeve të Kastratit kanë si fillesë të emrave pikërisht emrat e djemve të Detalit, ndërsa në disa dokumenta të tjera thuhet se jo të gjithë autoktonët ikën në atë kohë, ku përmenden si autokton, Pjetroshani, Bajzë, Gashaj, Mikelaj e tjerë, që historografia dashakeqe i quan me prejardhje sllave duke u bazuar nga emrat Totoviqi, Popoviqi, Petroviqi, ku për mua këta emra janë deformuar e marrë mbrapashtesat viqi, si rezultat i pushtimit të dhunshëm të perandorisë famëkeqe të Stefan Dushanit të viteve 1330-1355.

Kontestime ka për fshatin Jeran, që disa e quajnë me prejardhje nga djali i Detalit Jeri, e disa të tjerë thonë që nuk ka qenë Jeri po Jera, pra bijë e martuar në Reç dhe pasi i ka vdekur burri është kthyer në gjini tek Detali, që i ka dhënë hise si dhe djemve të tij.

Ka gojëdhëna që Kastratin e përcaktojnë si fis nga fisi i Kastriotëve, pra të Gjergj Kastriotit. Duke ditur se i ati i Gjergjit ka lindur në Mat, mbrapa Krujës, ku atje ishte një terren tepër i thyer malor dhe pa interesa për perandorinë e Stefan Dushanit, ka shumë mundësi, që fisi i Kastriotëve atje është pikërisht nga Kastrati, që për t'u larguar sadopak reprazaljeve të pushtetit të S. Dushanit të jenë vendosur në Mat mbas vitit 1330.

Na mbetet për të thënë se janë të njëjtë me Kastriotët vetëm ata fise që janë autoktonë në Kastrat e jo pjesa me prejardhje nga Detali apo Dedli, kur dihet se Gjeraj Kastrioti është i viteve 1405 - 1468 ndërsa Detali pas vitit 1600. Një dokument interesant tregon qëndresën e kastratasve për të mos u islamizuar dhe se vetëm në vitin 1620 fillojnë të islamizohen me pakicë kastratasit.

Dokumentacioni i pas këtyre viteve është tepër i varfër, se vetë kultura e ekonomia, që mbarte perandoria osmane dhe vetëm në ca defterë taksash përmenden pjesërisht. Në vitin 1840 fisi i kastratit quhej fisi më i fortë i maleve të Shqipërisë, këtë përcaktim me sa duket e bënin vetë osmanllinjtë që nuk mundën të nënshtronin plotësisht kurrë Kastratin. Një dokument i vitit 1881 jep Kastratinme 350 shtëpi e 2300 banorë dhe me 450 burra të aftë për armë, e kjo në një sipërfaqe prej 80 km2 e me 19 fshatra. Një material tjetër i vitit 1887 paraqet Kastratin me 450 shtëpi e me 3700 banorë, në këtë vit Kastrati kishte dhe Bylykbashin (përfaqësuesin zyrtar) në Gjykatën apo Këshillin (Xhibalin) Shkodër.

Një dokument i vitit 1910 jep shifrën se Kastrati kishte 500 shtëpi, ndërsa një tjetër pak më i saktë shënon 479 shtëpi me 3280 banorë e 500 burra të aftë për armë. Në vitin 1927, Kastrati numëronte 444 shtëpi me 2700 banorë banorë gjithsejt, nga këta 2288 katolikë dhe vetëm 412 myslimanë.

Dy fjalë për kryeqendrën e Kastratit, Bajzën, e cila në dokumentacione paraqitet relativisht vonë, deri tani kemi siguruar vetëm një të viteve 1896-1897, që e konsideron Bajzën Bajrak me 100 shtëpi, nga ku 60 kristianë e 40 muslimanë, madje me një bajraktar, ku kjo duhet të jetë arsyeja që ndonjë dokument e quan Kastratin me dy Bajraktarë, kur në fakt krejt Kastrati kishte një. Në një dokument të Portës së Lartë (Turqisë), shënohet emri Bajza Plakë, ndoshta me këtë tregohet antikiteti i saj i supozuar, ose për zotësinë e saj për të zgjedhur çëshijet arbitrare të katundeve të tjera të Kastratit.

Hershmëria e emrit të Bajzës duhet të jetë shumë më e madhe, e ka shumë që e lidhin me Gjergj Balshajn, Princin e Balshajve, i cili mund të jetë nga vetë Bajza apo Balajt. Kisha e Bratoshit ka mbi 350 vjet që është ndërtuar nën kujdesin e Detali apo Dedlit, dhe mbiemri i Detalit, Bratosil, të jetë vetë i Bratoshit e jo siç mundohen ta quajnë sllav apo diçka tjetër. Gjithsesi para se të mbyllim këtë shkrim të shkurtër duhet të sqarojmë se rruga e gjatë e kastratasve të vjetër e të rinj ka kaluar pënnes stuhish e dallgësh të kohës, në luftrat për liri e pamvarësi, ku mund të përmenden pjesëmarrja në Lidhjen e Prizrenit të Prel Tomës dhe e Gjok Dodës, në vitin 1878. Luftrat e viteve 1910-1911 me turqit, 1920 me serbo-malazezët. Votimet e 1923 për Ahmet Zogun, lufta nga 1939-1944 kundër pushtuesve fashistë e veçanërisht ajo e Janarit 1945, ku tashma quhet kryengritja e parë antikomuniste në të gjithë Europën. Gjithsesi, këto e të tjera, që për mungesë vendi nuk po i shkruaj u paguan me gjakun e bijve dhe bijave më të mira të saj.

E ata edhe në vorre hijshëm janë Gurët e themelit të kësaj binaje, që ka dhjetë vjet që po mundohemi ta ndërtojmë dhe e quajmë Shqipëri, ku promotori i saj duhet të jetë demokracia, e nga ku edhe sot Kastrati është pararoja e palënkundur, një komunë me rreth 13.000 banorë, që gjithnjë rrezaton vetëm Shqiptari.

Në tërësinë e grupit të bajraqeve të rranxave të Malësisë së Madhe (Mbishkodrës) bën pjesë edhe Bajraku i Rrjollit, ku për nga numri nuk është i madh, por për nga historia e lashtësia e tij. madje për nga qytetërimi e zhvillimi mesjetar ai padyshim zë vendin e parëjo vetëm në tëresinë e M. Madhe, por zë një vend të rëndësishëm në krejt Ilirinë.


Sipas gojdhënave, emrin Rrjoll, ky bajrak apo fis (siç quhej parabajrakut, shek. XVII.) e ka marrë nga vetë lumi i dikurshëm i rrjollit (sot më shumë përrua), ku që herët gjindet si emër latin Rivulus, pra emërtim i kohës Romake. Emërtimet janë të hershme, por lidhen edhe me emërtimin e kështjellës Ballexa e Rrjollit, ku padyshirn ka qenë një pikat më të rëndësishme, nga lu komanohej zhvillimi i jetës për vetë Rrjollin, por për krejt Malësinë e Madhe, pse jo edhe Shkodrën. Për të parën herë dokumentohet kjo kështjellë në dokumentet e vitit 1062, më vonë në ato të vitit 1067, por përsëri e gjejmë në ato të viteve 1200, 1347 e deri në vitin 1688, ku gjindet jo vetëm një hartë e kohës, por edhe materiali më i bollshëm i kështjellës.



Në vitet 1416 - 1417 në kadastrin Venecian pershkruhet më saktë emri Rrjolli dhe një "Villa Clamanda Riola", pra bën f]alë për një kështjellë të rëndësishme të Rrjollit. e cila padyshim është ajo e Ballexës. Në këto dokumente flitet se Villa Clamanda Riola kishte 11 shtëpi, por nuk jep saktë numrin e përgjithshëm të banorëve të krejt Rrjollit, por më vonë sq2aron se po këtu në Kështjellë banonin 25 familje në qytezë, madje thuhet se 30% e banorëve të qytezës (Ballexës) ishin priftërinjtë, ndoshta bëhet fjalë edhe për murgj. Rreth vitit 1450 shënohet se në këtë qytezë kishte 350 bujq. Mbiemrat e banorëve të Rrjollit (që sigurisht si qendra e rëndërsishme e tij ishte Ballexa) mbizotëronin mbiemrat e familjeve Aleks Mullisi, Pali i Ballexës e mbiemra të tjerë zejtarësh.

Sipas gojëdhënave, Kështjellën e pat rindërtuar ushtria e Gjergj Kastriotit (Skënderbeut) para një beteje antiturke, që quhet beteja e Kirit. Po sipas gojëdhënave, kjo kështjellë priti vetë Skënderbeun, që për nder të tij ranë fuqishëm këmbanat e kishës së Shën Gjergjit të Ballexës, që thuhet se u dëgjuan deri larg në fshatrat e Krajës. Kjo pra tregon për rëndësinë që kishte në luftën kundër osmanllinjve Malësia e Madhe, por edhe Rrjolli me vetë pozitën gjeografike dominuese, si dhe me vetë zhvillimin e kësaj treve, ku shpesh flitet se këtu preheshin pará (lekë), e prodhohej barut. Duhet theksuar se pas pushtimit Turk, kjo kështjellë thuajse u shkatërrua, aq sa këtu banonin vetëm 4-5 familje. Për kështjellën e qytezën e Ballexës, sipas gojëdhënave flitet se shërbente si vend që mblidheshin të gjithë burrat e mençur të Malësisë së Madhe për të organizuar besëlidhjet e tyre, e vendi ku takoheshin quhej Çang, ku edhe sot e kësaj dite, malësorët e quajnë këtë "Kështjellë", "forca e Lekëve" (shqiptarëve Verior".

Edhe në kohën e Balshajve, kjo kështjellë ishte përdorur si vend strehim. Sot në Rrjoll është një lagje, po me emrin Çangaj, çfarë tregon për vazhdimin e jetës Shqiptare, e pse jo në këtë vend mund të jetë derdhur këmbana e kishës në vitin 1465, që peshonte 155 kg, e cila në gjuhën e vjetër quhet edhe Çangë.Mendohet se në vitin 1685, këtu ka jetuar për disa kohë edhe Pjetër Bogdani, autori i "Çeta e Profetëve", ku edhe sot ruhet toponimi 'Shpella e Bogdanit' ose 'Shpella e Priftit'. Në Rrjoll ka pasur një qytetërim të pashoq e që ka lulëzuar në mesjetën e hershme e deri ato të Lezhës, Durrësit e Drishtit etj. Rrjolli ka qenë i përmendur për mullinjtë e tij të shumtë e modernë për kohën, ku përmenden mbi 40 mullinj. Këtë fakt e vërteton më së miri edhe mbiemri Mullisi në shumicë.

Madje në Rrjoll gjindeshin Valanicat që përgatitnin shajakun, me të cilin bënin veshjet e tyre. Në një dokument të vitit 1881 thuhet se Rrjolli ishte bajrak në vehte me 163 shtëpi e 1310 banorë, ku të gjithë ishin katolikë, çfarë tregon për qëndresën e pashoqe ndaj hegjemonisë së islamizmit të dhunshëm që na importoi pushtuesi shumë shekullor Osman. Në vitin 1897 kishte 1530 banorë, si dhe bylykbashin e tij në gjykatën e Xhibali Shkodër.

Për prejardhjen e Rrjollit ka shumë Hipoteza, mendohet që ata që janë të ardhur nga Kuçi (shqiptarë). Në një dokument Osman thuhet se bajraktar ka qenë nga fisi katolik i Kokajve, por duke qenë aleat me kryengritësit Dervishajt e Shkodrës kundër Vezirit, u zëvendësua me një musliman nga Kurtajt.

Toponime, Rrjolli ka pasur edhe në zonat fushore të Shkodrës, afër Bunës (Bojana), ku kishin kullota dimërore Rrjollasit, ku më vonë disa mbetën atje përgjithmonë. Ka toponime Riola edhe në Greqi në Patras ndërsa në Itali, në Siçili ekziston një numër i madh familjesh me mbiemrin Riolo, çfarë tregon për lëvizje të mëdha të kësaj popullsie gjatë shekujve e rrebesheve të ndryshme që i përshkuam. Konkretisht le të shohim disa fise që trashëgohen në dokumentacionet e hershme: Dara Vëllazëri e Rrjollit që shfaqet në vitin 1541, mbiemri zgjerohet e ruhet mes shqiptarëve edhe sot në Siçili, Itali madje edhe në Greqi. Në këtë vit thuhej se ka pesë gjymtyrë (degë), por në një dokument më të hershëm, atë të vitit 1416- 1417, kishte në Rrjoll një fshat me të tillë emër me 11 shtëpi. Dodajt Vëllazni me një shtëpi, vendas (autokton), por edhe të ramë në Muriqan e Kçirë. Keqanajt Vëllazëri me tre shtëpi autokton, por kishte 15 shtëpi me këtë mbiemër e lidhje gjaku në Pejë. Kjo ndoshta lidhet mbasi atje kishte një kullosë dimërore që zotëronin e përmendet në vitin 1416-17.

Toskajt Vëllazni me mbiemër të tillë, i cili bëhet i njohur me një Nika të përmendur në vitet 1532 - 1540. Toskajt janë autoktonë dhe kemi toponime të tilla edhe në pjesën jugore të Shqipërisë, por edhe në Greqi etj. Vitajt Vëllazëri me tre shtëpi në Rrjoll (edhe në vitin 1940). Për këtë familje flitet që në vitet 1416 - 17, si familje e fuqishme dhe e frekuentueshme, me emrin Vita. Në dokumente të Venecias flitet për besnikëri ndaj sunduesve Venedikas, ku në veçanti dalin emrat Miali Viti... (autokton).

Çokajt. Me prejardhje vendas (autokton), me emër në Rrjoll që në mesjetë, ku thuhet se kjo vëllazëri ka 5 shtëpi, madje nga kjo vëllazëri ka edhe në Orosh (Mirditë). Çangajt. Vëllazëri e fis autokton, madje një lagje e fuqishme e Rrjollit dhe kryeqendra e herëshme e tij, ku siç e theksuam edhe më sipër edhe sot trashëgon emrin. Gjithsesi Rrjolli është një ndër muzetë e gjallë që rrezaton shqiptari të pashoqe, madje ai është i pazëvendësueshëm për nga vlerat arkeologjike e historike, ku ruhet e padëmtuar e shkuara shumë e civilizuar jo vetëm e Rrjollit, por e krejt shqiptarisë, për të cilën shteti ka punuar e investuar tepër pak, kur në fakt duhej ta shpallte ndoshta edhe Monument të rëndësishëm të vetë ekzistencës së Shqipërisë.