Masakra e Tivarit

Në këtë dokument, midis të tjerash, saktësohej: “Kaluan dhjetë muaj në pritje të armatosur. Pritëm me durim dhe kur ka qenë e nevojshme kemi luftuar. Goditjet, të cilat ia kemi dhënë armikut i janë të njohura tërë botës. I kemi parë të gjitha veprat dhe masat e “çlirimtarit” – “ne qysh në fillim ato i kemi ditur dhe për ato qysh në fillim kemi shprehur mendimin tonë, por edhe shumë më mirë e kemi paraqitur frikën tonë. Por, kemi pritur dhe kemi lënë që të binden të gjithë (…). Kjo nuk është hera e parë që në llogari të këtij populli të mjerë të luhet komedi. Nuk habitemi nga serbët dhe malazeztë. E kemi ditur se ata, nëse nuk janë imperialistët shovinistë të egjër të viteve 1878, 1912 dhe 1918, janë të bijtë e tyre, të cilët dinë të bëjnë plane të përkryera më moderne dhe më djallëzore. Natyrisht, “Ujku qimen e ndërron, por vesin kurrsesi”. Këtë nuk e themi ne, por argumentet.
Mirëpo, habitemi prej disa shqiptarëve, të cilët është marre të quhen me këtë emër. Populli këta i njeh, çdokund i ka demaskuar. Ata janë bërë vegla të verbra të interesave të huaja dhe pasi kanë robëruar dhe e kanë zhveshur cipcullak këtë popull të mjerë, ia ka marrë çdo gjë që ka pasur (…). Pasi që për dhjetë muaj sistematikisht dhe në mënyrën më armiqësore, kinse po i merrnin për ushtri, i syrgjynosën jashtë Kosovës më shumë se 70 mijë njerëz, më të zgjedhurit dhe më besnikët e Kosovës, të cilët i kanë mbyllë shtëpitë e veta, duke i lënë fëmijët e vet në mjerimin më të madh. Me Brigadën e njohur të Shtatë kanë bërë tradhtinë më të hapur dhe më të madhe, të cilën historia do ta shënojë me shkronja të zeza. Në këtë Brigadë i kanë tradhtuar dhe kanë hyrë rreth 20 mijë shqiptarë. Të gjithë këta shkuan me armë të veta, sepse u thanë se do të shërbejnë vetëm në Kosovë dhe se do ta mbrojmë vetëm Kosovën.
Pas disa ditësh u dërguan të gjithë të paarmatosur në Banat (…), sot nuk dihet se ku janë humbur dhe ku janë tretur nëpër tërë Jugosllavinë, sikurse kripa në ujë.
Më vonë është bërë tradhtia e dytë. U përpoqën që prapë të tubonin ushtarë me vullnet, por me vullnet askush nuk u shkoi, sepse populli ishte djegur. Tashti u thanë ndryshe: “Këta ushtarë do të shkojnë për në Shqipëri, po i kërkon Enver Hoxha”. Ia goditën telin. Kosovarët e pafat janë të gatshëm që për Shqipërinë të japin çdo gjë dhe jetën dhe për këtë u ngutën në brigada me armët e veta. Por tradhtia nuk vonoi, doli në shesh pas disa ditësh. Ua morën pushkët dhe i hodhën pas telave në Kazermat e Prizrenit, të cilat i kthyen në llogore të koncentrimit, më të ndera se ato të kohës së okupimit fashist. Pas disa ditësh i zgjodhën dhe i therën në mënyrën më gjaksore njerëzit më të mirë, të etiketuar “elementë reakcionarë fashistë”. Pasi shumica morën tuberkulozin dhe sëmundje të tjera nga betoni i ftohtë i kazermave, i nisën në drejtim të panjohur. Në kolona të pafundshme, të zhveshur e të zbathur, të paarmatosur, të përcjellë prej pak malazezve të armatosur deri në dhëmbë me mashinka dhe me mitralozë, të rinjtë kosovarë i dërguan për Shkodër. Të të ka marrë trishtimi duke i parë këta kosovarë të rinj e krenarë se si u grahnin përpara si kafshë malazeztë e ligj. Më trimat kundërshtuan, bënë përpjekje për të ikur, por ranë pa shpirt, të goditur nga plumbat tradhtarë të përcjellësve (…)”.

Më tutje, në Proklamatën e LLTSH-së të fillimtetorit 1945, saktësohej: “Ngjarjet janë zhvilluar dhe ne i kemi regjistruar. Për shembull, kemi regjistruar se deri tashti janë vrarë dhe therë më shumë se 35 mijë shqiptarë, emrat e tyre dhe vendi se ku janë therë i dinë të gjithë, por edhe disa mijëra janë masakruar tinëzisht. Natyrisht, ato janë metoda të Nacionalçlirimtares. Ja edhe një shembull për të cilin populli ynë kurrë nuk ka ditur: I thërrasin romët dhe dajrexhinjtë që me lodra dhe zurna të lozin para burgjeve përplotë shqiptarë, i ndezin automobilat dhe motoçikletat, ndërsa brenda xhelatët gjakatarë e bëjnë punën e tyre mizore: i ngulin bajonetat në trupin e shqiptarëve, ua këpusin atyre misht me darë, ose ua thyejnë gjymtyrët me çekan, e që të mos dëgjohet jashtë zëri i tyre kur të bërtisnin nga dhemjet, shokët dhe shoqet jashtë nuk ndalën me këngën dhe vallen!?!”
Këtu është e domosdoshme të sjellim edhe disa konstatime të Shtabit të Luftës të LLTSH-së, për aktet makabre të gjenocidit serbo-sllav ndaj shqiptarësisë së Kosovës në një vijimësi shekullore. Në dokument thuhej: “Një shembull tjetër: Plaçkitjet, të cilat partizanët i kanë zbatuar mbi popullin tone, janë të njohura, ia morën çdo gjë që i gjetën, kafshët, petkat e grave e të fëmijëve, madje edhe opingat ua kanë zbathur popullit në mesin e dimrit të kaluar. Ua kallën edhe shtëpitë e atyre ‘fashistëve reakcionarë’ shqiptarë, gabimi i tyre… kuptohet se si qëndron çështja. Dhe tashti ceremonia: ata partizanët e njëjtë, të cilët i kanë kallë e plaçkitur këto shtëpi vijnë dhe bëjnë parallogarinë e dëmit, gjithsesi sipas një çmimi të lartë dhe meqë i Zoti i shtëpisë ka ikur në male, u thonë grave që të vënë nënshkrimin se shtëpinë ua kanë djegur dhe ua kanë plaçkitur gjermanët!? Këtë nuk e themi ne nga vetja, por argumentet, të cilat i kemi përgatitur për t’i publikuar. Dhe, çka të flitet për miton, të cilën e hanë udhëheqësit e këtij regjimi?! Nuk flasim ne, por argumentet. Ne themi vetëm: populli i mjerë, i cili nuk ka opinga, e lërë më lira të kuqe për t’i korruptuar që të lirohet nga obligimet ushtarake ose nga burgu, populli i mjerë, i cili deri dje e priti lirinë nga këta shokë, të cilëve u kanë pëlqyer napoleonat e kuq.
Atë që e përmendëm më sipër nuk është as pjesa më e vogël e materialit të pasur që na i kanë dhënë këta dhjetë muaj të regjimit të Nacionalçlirimtares (…). Kjo gjueti në njerëz, e cila zbatohet kundër popullit shqiptar në Kosovë që dhjetë muaj, nuk ndodh askund në botë, por për vendin tonë kjo nuk është asgjë e re, por është përsëritje periodike e historisë së vitit 1878, kur ardhacakët nga Beogradi kanë mbytur dhe i kanë therë më shumë se 100 mijë shqiptarë të Vilajetit të Nishit. Kush ka mundur të shpëtonte ka ardhur këtu, e tashti quhen “muhaxhirë”, të shpërndarë në të katër anët e Kosovës. Më 1912, prapë me urdhër nga Beogradi, janë mbytur po aq shqiptarë. Në vitin 1918, gjatë krijimit të Jugosllavisë mozaike, prapë sipas urdhërit të Beogradit, janë therë dhe mbytur mijëra shqiptarë. Aso kohe në Konferencë Paqësore është sjellë regjistri për tetëdhjetë mijë viktima, i përcjell me një protestë energjike, por edhe kjo, si gjithherë, “Vox clamantis in deserto”.

Duke iu kthyer ripushtimit dhe aneksimit të përgjakshëm serbo-jugosllav kominternist të Kosovës, midis nëntorit 1944 dhe korrikut 1945, në Proklamatë, thuhej: “Më 1945 u përsërit historia dhe prapë sipas urdhërit të Beogradit zbatohet therja masive mbi popullin shqiptar. Ende nuk kanë kaluar dhjetë muaj në regjistër janë shënuar më shumë se 35 mijë të vrarë dhe më shumë se 50 mijë të ndjekur, fati i të cilëve nuk dihet. Këtë nuk e themi ne, por vetëm faktet. Katër data historike tragjike, katër qeveri të ndryshme, por me politikë të përbashkët dhe plotësisht të njëjtë, unike dhe shumë të thjeshtë: shfarosja dhe zhdukja e popullit shqiptar në Kosovë. Italia fashiste, e cila ishte armiku i përbetuar i popullit shqiptar, ka qenë e detyruar të pranont karakterin shqiptar të tokës sonë. Por Nacionalçlirimtarët… dëshirojnë që çdo gjë,… të ndryshojnë, dëshirojnë t’ia kalojnë me çdo gjë okupatorit fashist. Këtë me fakte e ka treguar terrori i OZN-ës, i cili e ka tejkaluar SIM-in, OVR-in dhe Gestapo-në. Diktatura dhjetëmuajshe ia kalon shumë diktaturës fashiste (…)”.
Dokumenti tjetër i origjinës shqiptare, ku u pasqyrua gjenocidi dhe etnocidi serb ndaj shqiptarëve në peiudhën e ripushtimit kominternist jugosllav të Kosovës, siç u tha më lart, është Informata e Shtabit Drejtues të Organizatës Po­litiko‑Ushtarake "Besa Ko­m­bëtare", më 22 tetor 1945, adresuar për­fa­që­suesit të forcave anglo‑ame­ri­kane, generalit Hadson, në Tiranë.

Në këtë dokument, të cilin e kemi futur në shkrime si Informata e Profesor Ymer Berishës, mi­dis të tjerash, saktësohej: “Një­sitë serbe ‑ jugosllave komunisto‑çetnike dhe ato të Kosovës, të mbushura me çetnikë dhe të ko­ma­nduara prej ofi­cerëve çentikë e komunistë antishqiptarë ‑ e ni­sën çarmatimin e popull­sisë shqipt­are të Dardanisë ilire, përkatësisht të Kosovës historike shqiptare "duke u dhënë atyre një mijë premtime, se popullit do t'i lihet liria e plotë. Por, mjerisht, ata sapo i mblo­dhën të gjitha armët, në vend që popullit t'ia njihnin lirinë të cilën ia kishin premtuar, filluan ta robërojnë, duke zbatuar mbi atë tortura e terror të panjohur në historinë e popullit" shqiptar dhe më gjerë. Dhe, "pasi u mblodhën të gjitha armët, u burgosën të gjithë krerët, bajraktarët dhe personalitetet e njohura dhe u ho­dhën në burgjet më të këqija, në të cilat shumë prej tyre vdiqën nga uria (...). I merrnin natën nga burgu, nga 10 deri në 15 veta dhe, duke luajtur me muzikë, i vrisnin pas torturave të mëdha, duke i rrahur e duke i pushkatuar, duke i therur, duke i varur, e në disa raste duke u rënë me çekiç në kokë, duke ua vënë nën thonj gjilpërat (gozhdat), duke u rënë brinjve, duke ua prerë pjesët e trupit derisa ata ende ishin gjallë.
Në atë vepër rrëqethëse partizanët dërdëlliseshin rreth viktimës kinse kishin ardhur për të blerë mish, me fjalët: "Ma prisni edhe mua një kilogram mish!" Shumë herë viktimave ua shponin trupin me hekur të skuqur (...). Në këtë mënyrë gjetën vdekjen edhe të zotët e familjeve për një faj të vetëm, pse kishin qenë familjarë të mirë dhe kishin rritur e edukuar drejt më shumë se katër djem (...). 75 krerë dhe personalitete të njohura nga Drenica ishin mbytur duke u rënë me çekiç në kokë dhe ishin hedhur në një gropë të madhe. Për shkak të këtyre raprezalieve i gjithë populli i kësaj krahine që ka 35 mijë banorë, u ngrit në këmbë dhe nxori zërin e zemërimit: "Ose vdekje ose Liri!" Gjashtë mijë burra filluan luftën e quajtur "Lufta e Drenicës", sepse u zhvillua në atë vis dhe po nga ai popull...."
Për ta shpejtuar spastrimin etnik shqiptar të Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare përreth saj, Shtabi Suprem i AJ‑së kishte dhënë urdhër për mobilizimin e më se 30 mijë shqip­tarëve për "nevoja të AJ‑së" në Serbi, Vojvodinë, Bosnje e Hercegovinë, Kroaci dhe Slloveni. Njëkohësisht, nga Kosova të largoheshin shumica e brigadave të Kosovës, meqë në to shumica ishin shqiptarë. Kështu, përpos forcave prej 15 260 luftëtarëve, sa kishte Brigada e Shtatë e Kosovës, vetëm më 19‑23 janar 1945, në drejtim të Vershacit, në Vojvodinë, duhej të shkonin edhe rreth 10 mijë "rekrutë të mobilizuar", kurse për nevoja të Armatës IV të AJ‑së në Kroaci dhe Slloveni do të nisen, gjatë marsit dhe prillit 1945, edhe më se 13 mijë "rekrutë shqiptarë rishtazi të mobilizuar". Këta shqiptarë, teprica që kishte mbetur nga të mobilizuarit për nevoja të Armatës Jugosllave në Serbi, do të dërgohen përmes rrugës: Prizren ‑ Kukës ‑ Shkodër ‑ Tivar ‑ Raguzë ‑ Split etj.

Formimi dhe transportimi i
eshalloneve të marsit 1945

Urdhëresën për mobilizimin e "njerëzve" dhe dër­gimin e tyre për plotësimin e njësive të Armatës IV të AJ‑së e dha Shtabi Operativ i UNÇ‑së dhe i AP‑së së Kosmetit (më tutje: SHOK) mbi bazë të urdhëresës së Shtabit Suprem të Armatës Jugosllave (më tutje: SHSAJ), por duke qenë i detyruar të përqendrojë në Kosovë rreth 40 mijë ushtarë e oficerë elitë, të cilët kishin për detyrë ta ndihmonin vendosjen e "pushtetit popullor" ‑ okupimin jugosllav në Kosovë. Qën­drimi antishqiptar i AJ‑së do të vërtetohet, edhe një herë, gjatë transportimit të eshalloneve të marsit dhe veçanërisht me Masakrën e Tivarit, më 1 prill 1945, mbi rekrutët shqiptarë.
Komandanti i SHOK‑ut, Sava Drleviq, më 20 mars 1945, kërkonte nga shtabet e divizioneve jugosllave të për­qendruara në Kosovë: Divizioni i AJ-së 41, 46, 52, Grupi i brigadave (malazezo‑kosovare) dhe të Komandës Ushtarake Krahinore të Kosmetit, që artileria, kalorësia dhe inxhinieria nga radhët e të mo­bilizuarve t'i dërgoheshin SHOK‑ut, kurse nga 800 "njerëz" t'u dërgoheshin "Grupit të brigadave" në Pejë dhe Shtabit të Divizionit të 52‑të në Ferizaj. "Krejt pjesa tjetër e njerëzve të dërgohet në Prizren, ku do të formohen dy eshallone, prej nga do të vazhdojnë më tutje!". Për organizimin, pajisjen me ushqim dhe përcjelljen e këtyre "rekrutëve" u ngarkua Shtabi i Divizionit të 46‑të dhe Çarkkomanda ushtarake e Prizrenit.
Eshallonin e Parë fillimisht parashihej ta përbënin rreth "2200 njerëz" nga atari i Çarkkomandës së Ferizajt dhe "1500 njerëz" nga Çark­komanda e Prizrenit, që do të thotë rreth 3700 "njerëz". Ky ishte planifikim. "Gru­pin" nga Ferizaj, më 21 mars 1945, duhej ta përcillnin një ose dy batalione të Divizionit të 52‑të, nën komandën e Radosh Gju­doviqit, çarkkomandant i Ferizajt. Ky eshallon duhej të nisej nga Prizreni, për më tutje, më 23 mars, i përcjell prej një batalioni të Divizionit të 46‑të dhe të 50‑të dhe "udhëheqësve nga Armata IV".
Eshallonin e Dytë planifikohej ta përbënin rreth 900 "njerëz" nga Çarku i Pejës, nën komandën e çark­koma­n­dantit Janko Lakiçeviq, rreth 1400 "njerëz" të Çarkut të Mitrovicës të komanduar nga komandanti i çarkut dhe prej rreth 1500 "njerëzve" nga Çarku i Prishtinës, nën komandën e oficerit të çarkkomandës, që do të thotë: Eshalloni i Dytë duhej të kishte rreth 3800 "njerëz".
Grupet e mësipërme duhej të arrinin në Prizren po atë ditë që nga Prizreni të nisej Eshalloni i Parë, e për Shkodër do të shkonin një ditë pas të parit. Komandanti S. Drleviq u sugjeronte dhe u urdhëronte njësive që do të ngarkoheshin për t'i transportuar "njerëzit" e mobilizuar: "Gjatë transportit të nje­rëzve komandantët e eshalloneve të kenë kujdes që njerëzve t'ua pamundësojnë dezertimin, kurse gjatë pushimit të bëhet bllokimi i kuarteve të banimit. Komandantët dhe komesarët politikë të eshalloneve do të jenë personalisht përgjegjës, nëse nga pakujdesia ua mundësojnë ikjen!"
Përmbajtja e citatit të sipërshënuar na mjafton të kuptojmë se “rekrutët” shqiptarë paraprakisht ishin të apostrofuar si armiq dhe si të tillë po deportoheshin nga Kosova, kurse ushtarakët dhe ushtarët përcjellës të eshalloneve shqiptare i kishin duart e lira dhe jetën e çdo shqiptari të deportuar mund ta vlerësonin me vlerën e një plumbi.
Kjo aq më parë kur edhe në urdhëresën e SHOK‑ut rekru­tët shqiptarë quheshin me fjalën "ljudstvo" (njerëz)!? Kërkesa të thuash identike shtronte edhe urdhëresa e Shtabit të Di­vizionit të 46‑të e 17 janarit 1945, me të cilën informoheshin njësitë e saj që të rrinin gati luftarakisht dhe t'i mbanin në shënjestër të pushkës eshallonet e Brigadës VII dhe afro 10 mijë të mobilizuarit për Armatën e Serbisë, ngase parashihnin se midis tyre do të kishte "shumë dezertorë"!?!

Më 22 mars 1945, SHOK‑u e informonte Divizionin e 46‑të se më 23 mars nga Shkupi do të arrijë në Prizren një grup udhëheqësish nga Armata IV për t'i përcjellë këta njerëz rishtazi të mobilizuar dhe i urdhëronte që për në Shkodër t'i niste jo dy, siç ishte paraparë më herët, por tri eshallone me nga "2500 njerëz". Sipas urdhrit, Eshalloni i Parë duhej të nisej më 24 mars 1945 në relacionin: Kukës ‑ Fushë e Arrëzës ‑ Pukë ‑ Shkodër ‑ Tivar ‑ Raguzë ‑ Armata IV. Eshalloni i Dytë të nisej më 25 mars 1945, po në atë rrgugëtim dhe Eshalloni i Tretë, më 26 mars 1945, gjithashtu. Urdhëronte që brigada e cila do të caktohej për t'i përcjellë eshallonet shqiptare të "lidhet me zëvendëskomandantin e divizionit të Armatës IV", majorin Gju­ro Çetnik, komandant i Shtabit të Kolonës së Arma­tës IV për shoqërimin e "njerëzve të mobilizuar nga Prizreni deri në Armatën IV".
Në këtë dokument e hasim, një herë, edhe fjalën "rekrut", por jo edhe përkatësinë etnike të "njerëzve" e as të "rekrutëve" që do të dërgoheshin nga Prizreni "deri në Armatën IV të AJ‑së". Në urdhëresë thuhej: "Shtabit të brigadës, e cila do t'i sigurojë këto eshallone, t'ia theksoni tërë rëndësinë e zbatimit të kësaj detyre, për syçeltësi e vigjilencë të madhe të të gjithë udhëheqësve dhe të luftëtarëve gjatë marshutës, d.m.th. të pamundësojnë dezertimin e njerëzve të mobilizuar", thënë troç: të vriten ata që "do të iknin!" dhe, urdhëresën e përmbyllte: "Të informoni vazh­dimisht për rrjedhën e marshutës deri në Shkodër, të njerëzve rishtazi të mobilizuar!"
Mirëpo, nisja e eshalloneve do të realizohet sipas planit të fundit. Më 24 mars 1945 Shtabi i Divizionit të 46‑të e informonte SHOK‑un se "sot, në orën 7, u dërgua për Shkodër Grupi i parë i shqiptarëve të mobilizuar", gjithsej 2600 veta, nën përcjelljen e "30 udhëheqësve nga njësitë dalmatine" dhe të një batalioni të Brigadës 27‑të të Serbisë, dhe se "trans­portimi ka filluar me rregullsinë më të madhe në grupe deri në 100 njerëz".

Pas dërgimit të tri eshalloneve deri më 27 mars 1945, Shtabi i Divizionit të 46‑të e informonte SHOK‑un për "dërgimin për në Shkodër të shqip­tarëve të mobilizuar". Pasi përshkruhej raporti i 24 marsit për dërgimin e "2600 shqiptarëve", vihej në pah se Transporti i Dytë është dërguar më 26 mars, në orën 6. "Në këtë transport janë dërguar 2400 shqiptarë nën përcjelljen e Shtabit dhe të njësisë pranë Shtabit si dhe prej një batalioni të Brigadës së 27‑të". Ndërkaq, Transporti i Tretë është dërguar më 27 mars, në orën 6. "Në këtë parti janë dërguar 2700 shqiptarë, kurse janë përcjellë prej dy batalioneve të Brigadës së 27‑të" të Serbisë.
Në informatë është thënë: "Dërgimi i transporteve është bërë në rregull­sinë më të madhe pa incidente dhe vonesa"!?!‑ një gënjeshtër kjo e kulluar! Nga përmbajtja e këtij raporti del se prej 24 ‑ 27 mars 1945 nga Prizreni, për plotësimin e njësive të Armatës IV UJ-së, përmes rrugës: Shkodër ‑ Tivar ‑ Raguzë, u dërguan 7700 shqip­tarë, kurse sipas informatës së Sektorit për informata të SHOK‑ut, dërguar SHSAJ‑së (Seksionit të Dytë), më 28 mars 1945, më 22 mars "u nis një eshallon prej 8000 shqiptarësh, i cili deri në Shkodër arriti plotësisht i plotë, përpos treve të cilët tentuan të ikin dhe u vranë nga përcjellësit".
Meqë, siç u pa më sipër, nga Prizreni për në Shkodër shkuan tri eshallone me "7700 shqip­tarë" e jo një eshallon me "8000 shqiptarë" dhe se gjatë marshutës, sipas raportit të 28 marsit, ndodhi vetëm një "incident" ‑ ku u vranë "tre dezertorë", mund të thuhet se me këtë raport fillon dezinformimi dhe kamuflimi i së vërtetës për Plojën e Tivarit të 1 prillit 1945, me pasoja politike dhe për historinë.
Dhe, t’i nxjerr në pah edhe këto fakte: E para, nëse në raportin e 28 marsit 1945 është sjellë një përllogaritje e saktë për dërgimin e një eshalloni të vetëm “prej 8000 shqiptarësh”, siç ishte planifikuar më herët, për t’u nisur më 22 mars 1945, nga raportimet veç e veç për nisjen e tri eshalloneve: më 24, 26 dhe 27 mars, është dhënë një numër më i vogël i të transportuarve për 300 veta.
E dyta, nuk qëndron konstatimi në raportin e 28 marsit se gjatë rrugës kishte ndodhur vetëm një "incident", sepse nga raportimet e mëvonshme për tri eshallonet, siç do të shohim më tutje, dhe veçanërisht nga mbamendja historike, shihet qartë se në të gjitha eshallonet ndodhën incidente, vrasje e ploja me përmasa të mëdha.

Planifikimi i një ploje masive

Dhunën dhe vrasjet mizore ndaj rekrutëve shqiptarë, gjatë deportimit nga Prizreni deri në Tivar - Raguzë, e pasqyroi besnikërisht Shtabi i Luftës i Lëvizjes për Lirimin e Tokave Shqiptare në Proklamatën e fillimtetorit 1945, në bazë të dëshmive të përjetuesve: “Rruga Prizren – Shkodër atyre ditëve ishte vendthertorja e vërtetë e njerëzve. Shumë të rinjve u shkoi për dore të çarmatosnin rojet dhe të merrnin malet. Ata tashti gjenden në batalionet tona dhe u rrëfejnë shokëve të tyre tragjedinë e tyre të ditëve të zeza. Të tjerët, të cilët nuk kanë mundur të iknin, i dërguan përgjatë bregdetit deri në Tivar dhe atje ua dorëzuan komandantëve malazez”.
Vërtet, analiza kritike e raporteve ushtarake, pas Plojës së Tivarit, tregon qartë se komandat ushtarake përgjegjëse për dërgimin e “rekrutëve” shqiptarë nga Prizreni në Raguzë tashti luajnë me shifra për rekrutët, për të zvogëluar përmasat e krimit. Kështu, në raportin e Shtabit të Divizionit të 46‑të, të 8 prillit, për SHOK‑un do të konfirmohen numra të tjerë, më të vegjël, për pjesëtarët e të të gjitha eshalloneve të marsit, në nisje nga Prizreni dhe të dorëzuar në Shkodër - Armatës IV të AJ-së.
Sipas përllogaritjeve qartë të akorduara shtatë ditë pas Plojës së Tivarit, nga Prizreni i nisën 7476 shqiptarë, kurse në Shkodër i dorëzuan 7399 shqiptarë. Ky shtab, më 27 mars 1945, i kishte raportuar SHOK-ut për dërgimin e 7700 shqiptarëve nga Prizreni për në Shkodër?! Kur dihet se (sipas raportit të datës 28 mars 1945, që është më i sakti) në eshallonet e marsit u dërguan 8000 vetë, dallimi në “lajthitje” është 524 shqiptarë të çregjistruar pa nishan, plus 77 të “lënë” udhës, të sëmurë ose të vrarë. Del se 601 shqiptarë u nxorën nga radhët në rrugën Prizren - Shkodër.
Ndonëse më herët i kemi theksuar të dhënat për nisjen e tri eshalloneve, më 24, 26 dhe 27 mars, sipas raportimit të Shtabit të Divizionit 46 të AJ-së, e, për t’i parë dallimet, këtu po i sjellim të dhënat nga raporti i 8 prillit 1945, gjithnjë duke bërë krahasime me raportet nga dita e nisjes. Nuk mund të abortohen faktet. Sipas këtij raporti, tashti Eshalloni i Parë, i datës 24 mars, nga Prizreni është nisur me 2394 shqiptarë, e në Shkodër ka arritur më 27 mars, kurse për Tivar është nisur më 29 mars, i shoqëruar nganjë gjysmëbatalioni i Bri­gadës së 27‑të të Serbisë. Nga ky eshallon i janë dorëzuar Divizionit IX të Armatës IV në Tivar 2390 shqiptarë.

Dallimi midis numrit 2600 shqiptarë të nisur nga Prizreni, më 24 mars, në orën 7, krahasuar me numrin që "dëshmohet" në këtë raport, është 206 shqiptarë, të cilët kurrë nuk u kthyen në familje, pra u likuiduan gjatë marshimit! Në raport thuhej se "gjatë përcjelljes së këtij eshalloni në bujtinën e parë në Kukës pesë shqiptarë u përpoqën të ikin, por hasën në rojën shqiptare, në të cilën njëri prej shqiptarëve hodhi bombën dhe e plagosi një roje. Me këtë rast prej pesë syrësh tre u vranë, kurse dy u zunë të gjallë dhe iu dorëzuan komandës së eshallonit. Në bujtinën tjetër, para Fushës së Arrëzës, njëri prej atyre dy shqip­tarëve prapë tentoi të ikte, por u kap dhe u pushkatua".
Sipas raportit të mësipërm, Eshalloni i Dytë, përjetuesi i Plojës së Tivarit, nga Prizreni është nisur më 26 mars dhe kishte2382 shqiptarë, kurse në Shkodër kishte arritur më 30 mars, në orën 8, ndërsa rreth orës 11 Eshalloni me 2370 shqiptarë i është dorëzuar Brigadës X Malazeze. Dallimi midis numrit 2400 të nisur nga Prizreni një ditë pas nisjes, më 27 mars 1945, me të dhënat nga ky raport është: 18 shqiptarë më pak që në nisje, dhe 30 shqiptarë më pak arritën në duar të Brigadës malazeze, në Shkodër. Në raport thuhej: "Gjatë marshimit tetë shqiptarë nga ky eshallon, të sëmurë nga tifoja e morrit, mbetën në spital të Fushës së Arrëzës, tre ikën dhe u kapën, e iu dorëzuan Eshallonit të Tretë dhe një kërceu nga Ura e Fushës së Arrëzës, bëri vetëvrasje dhe mbeti aty"!?!
Vetëm të dhënat për Eshallonin e Tretë janë identike ‑ 2700 shqiptarë të mobilizuar. Pjesë e këtij eshalloni janë rekrutët shqiptarë nga viset e Iliridës, pikërisht nga viset e Gostivarit, të Tetovës e të Shkupit. Ky eshallon në Shkodër arriti më 31 mars, por sipas të dhënave në raportin e mësipërm, gjatë marshimit në Kukës mbetën 47 shqiptarë të sëmurë, në Fushë të Arrëzës 25 dhe në Pukë 2. Do të thotë: nga Prizreni në Shkodër arritën 74 shqiptarë më pak, ose 2626 vetë.

Mirëpo, sipas këtij raporti, në Shkodër arritën 2639 shqiptarë, domethënë 13 shqiptarë më shumë. Sipas "mendimit" të Shtabit të Di­vizionit të 46‑të, kjo tepricë prej 13 vetësh duhej t'i përkiste batalionit IV të Brigadës IV të Kosovës, të dezertuar qysh më 19 mars 1945, në rrethina të Rahovecit. Thuhej se "kjo vërtetohet edhe me këtë fakt, ku me rastin e kontrollimit" të këtij eshalloni, në ditën e Një prillit, "shqiptarëve iu gjetën 32 bombe, 2 revole dhe 12 thika".
Në këtë raport bëhej fjalë, në mënyrën tepër të për­gji­thë­suar, edhe për Plojën e Tivarit, për disa incidente dhe për një plojë mbi rekrutët e Eshallonit të Tretë në afërsi të Bunës, por në mënyrë joobjektive e tendencioze, me qëllime të caktuara paraprakisht: "Meqë në Eshallonin e Dytë, të cilin nga Shkodra deri në Tivar e shoqëroi Brigada X Malazeze, ndodhi incidenti i pamirë në Tivar, me ç'rast u vranë rreth 450 dhe u plagosën rreth 120 shqiptarë, iu urdhërua brigadës (27 serbe) që shqiptarët t'i transportonte deri në Tivar. Gjatë kalimit nëpër Bunë një grup prej 200 shqiptarëve u revoltua dhe u vërsul në ushtarët tanë. U hap zjarr dhe me atë rast u vranë 6 shqiptarë dhe dy luftëtarë tanë dhe 12 shqiptarë u plagosën. Luftëtarët tanë u varrosën në Tivar.
Marshimi i mëtutjeshëm deri në Tivar u krye në rregull gjatë dy prillit. Eshalloni në Tivar arriti rreth orës 17 dhe për­njëherë iu dorëzua Divizonit IX Dalmatin. Në Tivar u dorëzuan gjithsej 2617 shqiptarë. Dallimi i cili tregohet nga numri 2639, sa arritën në Shkodër, është 22 dhe atë: 12 të plagosur gjatë incidentit në Bunë, 6 të vrarë, 1 vdiq nga sëmundja dhe një u pushkatua, sepse u vërsul në rojën tonë që t'ia merrte pushkën dhe 2 mbetën në spital të Shkodrës".
Të dhënat e mësipërme, ndonëse jo të sakta, janë të mjaftueshme për ta hedhur plotësisht konstatimin në vazdim të informatës se "marrëdhënia e luftëtarëve tanë ndaj shqip­­tarëve të mobilizuar ka qenë korrekte, gati, mund të thuhet, shoqërore. Incidentet e vogla për të cilat u bë fjalë më parë janë shkaktuar nga ana e vetë shqiptarëve, me gjasë nga infiltrimi i kriminelëve të qëllimshëm për nxitjen e revoltës dhe të pakënaqësisë dhe në atë mënyrë krijimi i mundësisë për dezertim të shqiptarëve".

Se konstatimet në raportin e mësipër të Shtabit të Di­vizionit të 46‑të për SHOK‑un nuk janë reale dhe nuk flasin për realitetin, mund të shihet edhe nga të dhënat në raportin e komandantit të Shtabit të Kolonës së Armatës IV, të 8 prillit 1945, i shkruar pas kërkesës së SHOK‑ut, ndonëse jo i plotë dhe me paragjykime e tendenca që hetohen qartas. Në raport theksohej se po "ua dërgojmë raportin për transportimin e kontigjenteve maqedone nga territori i atij shtabi". Të dhënat për shqiptarët në këtë raport, të nisjes dhe ata të të dorzuarit, janë më të vogla se ato që tregohen sipas dy raporteve të Shtabit të Divizionit 46‑të, në atë të datës 24 mars dhe 8 prill 1945.
Në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV është konstatuar: "Më 24 mars u nis nga Prizreni Eshalloni i Parë me 2214 njerëz" dhe se ai ka shkuar "mirë deri në Kukës. Në afërsi të Kuksit ndodhi një incident, ku njëri nga grupi i kolonës e hodhi një bombë në rojtarin tonë, me ç'rast u shkaktua një tollovi dhe në atë rrëmujë një grup prej dhjetë syrësh arriti të ikte", të cilët do të ndeshen në partizanët shqiptarë. Pasi nuk do të ndalën në thirrje të tyre, "dy u vranë e dy u plagosën, të cilët më vonë iu nënshtruan plagëve". Dallimi prej 386 vetave që në nisje fsheh në vete numrin e të masakruarve nga Prizreni deri në Tivar. Por këtij numri duhet t'i shtohet edhe numri 10 i të "çregjistruarve" sipas raportit të Shtabit të Kolonës së Arma­tës IV. Del se nga Eshalloni i Parë u likuiduan 396 veta.
Të dhënat e përcjellësve për një Plojë mbi rekrutë shqip­tarë në afërsi të Kuksit dalin edhe kur krahasohen të dhënat midis dy raporteve të së njëjtës ditë, të Shtabit të Divizionit të 46‑të dhe të Shtabit të Kolonës së Armatës IV të datës 8 prill 1945. Sipas të parës, nga Prizreni janë nisur 2394, e në Shkodër u dorëzuan 2390, pra katër më pak. Sipas të dytit, nga Prizreni u nisën 2214, e në Shkodër u dorëzuan 2204, dhjetë më pak. Ose, dallimi që në nisje tregohet se është 180 shqiptarë, e me rastin e dorëzim‑pranimit në Shkodër është 186 shqip­ta­rë!?

Edhe më saktësisht, nëse janë të sakta të dhënat e raporteve të datës 24 mars dhe 27 mars 1945 se nga Prizreni në Eshallonin e Parë janë nisur 2.600 shqiptarë, për ç’gjë ne nuk mund të dyshojmë, sepse faktet nuk mund të abortohen, dhe nëse është e saktë e dhëna e Divizionit i 46‑të në Shkodër ia dorëzoi Di­vizionit IX të Ar­matës IV 2390 shqiptarë, del se 210 shqiptarë u çregjistruan në "incidentin e Kuksit"!?! Kur të kihet pa­rasysh se Divizioni IX i pranoi vetëm 2204 shqip­tarë, del se prej Prizrenit deri në Tivar u vranë dhe u masakruan rreth 396 shqiptarë pjesëtarë të Eshallonit të Parë.
Tashti të ndjekim, më tutje, faktet për Eshallonin e Dytë të marsit 1945. Në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV të 8 prillit 1945 janë pasqyruar disa rrethana me rëndësi për Plojën e Tivarit. Sipas këtij raporti tregohet vetëm numri i shqiptarëve të nisur nga Prizreni, më 26 mars 1945. Thuhej se Eshalloni i Dytë pati 2380 shqiptarë dhe se në Shkodër arriti më 30 mars 1945, por nuk përmendet numri sa arritën!?!
Sipas raportit të Shtabit të Divizionit të 46‑të, të datës 27 mars 1945, nga Prizreni, më 26 mars 1945, u nisën 2400 shqiptarë, kurse sipas raportit po të të njëjtit Shtab, të 8 prillit 1945, nga Prizreni, më 26 mars, u nisën 2382 shqiptarë, kurse Brigadës X Malazeze në Shkodër iu dorëzuan, më 30 mars 1945, 2370 shqiptarë, që do të thotë 30 më pak se nga nisja sipas raportit të datës 27 mars 1945.
Dhe, derisa, sipas raportit të Shtabit të Divizionit 46‑të, tetë pjesëtarë të Eshallonit të Dytë u lanë në spitalin e Fushës së Arrëzës, tre kishin ikur, e të cilët ishin kapur dhe iu ishin dorëzuar njësive të Eshallonit të Tretë, kurse një kishte bërë vetëvrasje, duke kërcyer nga Ura afër Fushës së Arrëzës, sipas raportit të Shtabit të Kolonës së Armatës IV: "Gjatë tërë rrugës nga Prizreni deri në Shkodër nuk ka mbetur asnjë njeri, e as që u ndodhi ndonjë incident"!?!

Dëshmi të një përjetuesi të marshutës

Të dhënat dhe konstatimet e ushtarakëve jugosllavë të mësipërme nuk përkojnë me realitetin historik. Kjo qartë shihet edhe nga përmbajtja e Parashtresës së Azem Hajdinit - Xanit, njërit ndër përjetuesit e Plojës së Tivarit, pjesëtar i Eshallonit të Dytë, por edhe nga libri i tij: Masakra e Tivarit (Memoare).
Volentari në historiografi, Azem Hajdini-Xani, është njëri prej pak personave që u përpoq të kontribuonte në ndriçimin e dhunës dhe të vrasjeve në eshallonet e marsit dhe të prillit 1945, në përgjithësi, dhe të Masakrës së Tivarit, në veçanti. Realisht, sapo u bënë kthesat e para politike në dobi të qenies shqiptare në Jugosllavi, të shënuara me Plenumin IV të LKJ-së në Brione, më 1 korrik 1966, Xani përfitoi nga rasti të fliste për ngjarjen më makabre që ndodhi në fazën e luftimeve përfundimtare për çlirimin e Jugosllavisë nga okupatori nazist gjerman.
Pikërisht më 9 nëntor 1966, juristi Azem Hajdini, inspektor i lartë në Shërbimin e Kontabilitetit Shoqëror në Mitrovicë, me besim të madh edhe politik për kohën, iu drejtua, me parashtresë, organeve politike të Komunës së Mitrovicës, të Kosovës, të Serbisë dhe atyre Federative. Këtë parashtresë do ta plotësojë më 19 nëntor e 9 dhjetor 1966 dhe më 15 dhjetor 1980, gjithsesi sipas kërkesave që i bëheshin nga zyrat, të cilave u ishte drejtuar.
Sipas këtij dëshmitari, që shquhej me një guxim dhe objektivitet aq sa i ka mundësuar mbamendja dhe kujtesa kolektive e të përjetuarve të Masakrës së Tivarit, para se Eshalloni i Dytë të nisej nga Prizreni “rekrutëve” u folën disa personalitete shqip dhe sërbisht. Ata u thanë se në Eshallonin e Dytë po nisen 4.580 veta ‑ për çlirimin e Istrës dhe të Triestës. Këtë numër "na ka komunikuar" edhe një oficer në kërkesën e atyre që shpëtuan, se nga Kosova "janë nisur 4580 veta".
E dhëna nga kujtesa se “në Eshallonin e Dytë po nisen 4.580 veta” nuk mund të kontestohet si informatë. Ajo ka ekzistuar fillimisht. Mirëpo, para nisjes për në Shkodër, meqë vazhdimisht vinin në Prizren të mobilizuar të tjerë, ka ndodhur një ndryshim në komandën e mëparshme. Sigurisht për shkaqe më praktike, për mbikëqyrje më të efektshme, “rekrutët” që mbetën pas shkuarjes së Eshallonit të Parë dhe ata që erdhën ndërkohë, i ndanë në dy pjesë, në dy eshallone. Vërtet, ky konstatim mbështetet në urdhëresat ushtarake, të cilat u ndryshuan disa here.

Drenicari Azem Hajdini, njëri ndër ata pak shqiptarë që mori guxi­min të iniconte ndriçimin e Masakrës së Tivarit, u shkroi instancave politike nga komuna ku ishte nëpunës i besueshëm, në Mitrovicë, e deri në KQ të LKJ‑së, midis të tjerash, për atë që kishte parë dhe përjetuar: "Me të kaluar të kufirit të Kosovës, sjelljet e mëparshme sadopak korrekte të përcjellësve" deri në Kukës "tashmë u shndërruan në sjellje të armiqve të paskrupullt, si të bishave të egra. Tani ata nuk na konsideronin, lërë më si bashkëluftëtarë të tyre, por as si robër të luftës, ndaj të cilëve edhe robëruesit më gjakatarë e më të pacivilizuar konventat ndër­kombëtare i obligojnë që të sillen në mënyrë sadopak humane. Madje, ata s'na konsideronin as si kope bagëtish (...). Na grahnin si të dënuar me vdekje, kur i shpiejnë në vendin e ekzekutimit.
Sipas dëshirës, ndoshta edhe të ushtarit më të thjeshtë, që ndodhej në përcjelljen tonë, nëse i tekej, mund të na ndante cilindo prej nesh nga kolona, ta bënte shoshë me automatik, apo ta therte pa rreshtur me bajonetë e kufomën ta shtyente me majën e qizmes ushtarake në hendek, për t'ua lënë korbave si ushqim. Këtë e bënin pa kurrfarë droje se dikush do t'i merrte në përgjegjësi për një krim të tillë (...). Në çdo hap drejt Tivarit, ata i shtonin torturat dhe reprezaliet ndaj nesh, dhe, siç dukej, këto u shërbenin si uvertyrë para shfaqjes së madhe ‘Të natës së Bartolomeut’ që do ta realizonin në Tivar (...). Përveç që na mundonin me uri duke mos na dhënë fare ushqim, ende më shumë na mundonin me etje”.
Më tutje, Xani, do të konstatojë: “Për ne nuk kishte strehim, as kur binte shi, e as kur bënte të ftohtë. Natën e kalonim nën qi­ellin e hapët e përcjellësit ta­në flenin e pushonin në objekte të mbuluara. Rrugës, për­cje­llë­sit tanë vazhdimisht ndë­rro­he­shin. Derisa një nu­mër sish ma­r­shonte krahas ko­lonës, të tjerët pushonin mbi kuaj ose në qerre. Kështu mar­shonim tërë ditën, me për­ja­shtim të disa pushimeve nga gjysmë ore, jo aq për pushimin tonë, por më tepër për t'u ngo­pur ata me të mirat që i kishin marrë me vete. Gjatë këtij pu­shimi duhej t'i kryenim ne­vojat tona fiziologjike, ngase ato gjatë marshimit mund t'i bënim vetëm në brekë (...).
Disa që nuk mund të ecnin, përcjellësit i shpallnin simulant, andaj i pushkatonin aty për aty. Plumbin në kokë apo bajonetën në gjoks e fitonte edhe ai që për një hap sado të vogël mënjanohej nga rreshti për ta zbathur këpucën që ia kishte lënduar këm­bën, ose ai që me kapelë donte të merrte ujë në prrockë (...).

Sa është numri i atyre viktimave që u mbetën eshtrat rrugës pa arritur në Tivar, askush nuk e di saktësisht, por pa dyshim ai numër është i madh" ‑ konstatonte Azem Hajdini - Xani.
Në dy raportet për SHOK‑un, atë të Shtabit të Divizionit të 46‑të dhe të Shtabit të Kolonës së Armatës IV, është heshtur ploja dhe dhuna mbi pjesëtarët e Eshallonit të Dytë në relacionin Kukës ‑ Shkodër. Ndërkaq, Azem Hajdini i shkrua­n­te KQ të LKJ‑së, më 9 nëntor 1966: "Në këto rre­thana, ditën e parë të marshimit tonë (26 mars 1945) rreth orës 20 arritëm në Kukës". Lumin e kaluan përmes "një vigu" e natën "mbetëm nën qiellin e hapur, në reshje të imta shiu (...). Dikur, kah mesnata, filluan të ftohen në shtab njerëzit më autoritativë të radhëve tona, sidomos ata të cilët kishin rënë në sy më parë si eprorë tanë ushtarakë rrugës për në Prizren, siç u tha, kinse për konsultime për rrugën e mëtejmë. Aty kah ora NJË pas mesnate dëgjuam disa të shtëna me pushkë automatike dhe britma të tmerrshme, të cilat na habitën dhe na frikësuan, por ende besonim se nuk është fjala për ndonjë tradhti". Më vonë mësuan se shokët e ftuar për "konsultime në shtab i kishin ndarë në grupe në drejtime të ndryshme dhe pastaj u kishin përgatitur pusinë dhe boshatisur me plumba nga automatiku (...). Në mëngjes një numër i shokëve tanë të raskapitur nuk mundi të lëvizte vendit e të nisej në rrugë (...). Mbi ta u vërsulën ushtarët porsi bishat dhe i rrahën me shkopinj druri. Ata që edhe pas dajakut nuk mundën të lëviznin nga vendi i shpallën stimulantë dhe para syve tanë i pushkatuan..."

Një dhunë mbi të gjitha ishte helmimi me ushqim. Azem Hajdini konstatonte: "Para se të vazhdonim rrugën na dhanë njëfarë mishi të terur e shumë të kripur dhe me erë të rëndë. Edhe pse e dinim se është i prishur, shumë prej nesh të uritur e ngrënëm. Mirëpo, s'kalun as dy orë dhe shumica u sëmurën. Kishim dhembje stomaku, barkqitje, vjellje e temperaturë të lartë. Në këtë situatë ishim të shtrënguar të dilnim nga kolona për të kryer nevojat fiziologjike. Mirëpo, edhe pse gjelatët e dinin se jemi helmuar dhe se kemi nevojë, veçmas për ujë (...), që më parë ushtarakët i rrethonin burimet dhe vazhdimisht shtinin me armë drejt tyre. Mirëpo, as rrebeshet nuk i ndalonin njerëzit t'u mësynin burimeve të ujit për ta shuar etjen dhe helmimin, kështu që një numër sish gjeti vdekjen në prag të arritjes deri te burimi..."
Nën një regjim të tillë të marshimit, Eshalloni i Dytë, i përfshirë nga helmimi, arriti në Pukë rreth orës 9 të datës 27 mars 1945 dhe në periferi të qytezës e kaloi natën nën reshje të shiut. "Të nesërmen ‑ shkruante Azemi ‑ shumë veta nuk kanë mundur ta vazhdojnë rrugën, kurse dhjeta sish mëngjesi i gjeti të vdekur (...). Prej Puke, në rrethana si ato të deritashmet, vazhduam rrugën e, rreth orës 20 (të 28 marsit), arritëm në vendin e ashtuquajtur "Ura e Zogut", e cila ishte shkatërruar nga bombardimet italiane”.
Kalimi i kanionit, nga një anë në anën tjetër, do të synohet me anë të improvizimit të një vigu, të një vagonete. "Në atë vogonetë me qëllim i ngarkuan më se 50 veta dhe natyrisht teleferiku i improvizuar u këput, kështu që, që të gjithë ranë në atë greminë të thellë. Disa prej tyre vdiqën, kurse një numër u lënduan rëndë e lehtë. Tentuam menjëherë t'u ndihmojmë, por na penguan përcjellësit..."
Më tutje, Xani shkroi: Të vdekurit dhe të lënduarit u lanë në mëshirën e për­cjellësve, kurse të tjerët e kaluan kanionin përmes një rruge më të lartë. Natën tjetër e kaluan, prapë, "nën qiellin e hapur”, kurse “në mëngjes vërejtëm se një numër i shokëve që i kishim bartur dhe shumica e atyre që kishin pësuar lëndime pas rënies nga vigu kishin mbetur të vdekur, kurse na u pamundësua bartja edhe e disave që lëngonin nga sëmundjet". Të sëmurët do të mbeten "përtej Vaut të Spasës" dhe "për fatin e të cilëve kurrë nuk jemi informuar!" ‑ do të nënvizojë Azem Hajdini.

Sipas këtij kroniku të kujtesës historike për Plojën e Tivarit, mbetja nga Eshalloni i Dytë në Shkodër arriti rreth orës 16, më datën 30 mars 1945, ku “në të dy anët e rrugës na pritën mijëra njerëz, shumica prej të cilëve, duke na përshendetur, qante duke përshpëritur "Ku jeni duke shkuar...?!"
Para se të shkonim më tutje, duhet të konstatojmë edhe këtë fakt: Azem Hajdini i shkroi KQ të LKJ-së para se ne t’i botonim burimet ushtarake jugosllave, Proklamatën e Shtabit të Luftës së LLTSH-së dhe Informatën e Prof. Ymer Berishës për Masakrën e Tivarit. Pra, të themi kushtimisht, kroniku i vonuar nuk ishte i ndikuar nga burimet, kurse përputhshmëria e përmbajtjes së parashtresës së tij me burimet nga viti 1945, është vetëm dëshmi për saktësinë e rrëfimeve.
Ndaj, të dhënat që i ka ofruar përjetuesi i Plojës së Tivarit, Azem Hajdini, të cilat shkurtimisht u sollën këtu, janë dëshmi që pakontestueshëm e hedhin konstatimin në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV për SHOK‑un, më 8 prill 1945, se nga Prizreni deri në Shkodër, nuk pati "asnjë incident"!?!. E janë të pasakta dhe jo të plota edhe konstatimet për "incidentet" nga Shko­dra deri në Tivar, ku thuhej se "për shkak të lodhjes së njerëzve, të cilët i përcollën eshallonet deri në Shkodër, kërkuam nga Brigada X Malazeze që të na ndihmojnë në transportimin dhe të na japin përcjelljen nga Shkodra deri në Tivar. Hasëm në mirëkuptim dhe shokët nga Shtabi i brigadës dërguan një ba­talion të brigadës së tyre, i cili erdhi në Shkodër, më 30 mars 1945. Po ai batalion e mori mbi vete sigurimin në Shkodër dhe lëvizja u bë sipas planit me batalionin e përmendur të Brigadës X dhe me një çetë të batalionit tonë, e cila i shoqëroi njerëzit rishtazi të mobilizuar.”

Nga e dhëna e mëposhtme në raport mund të kapet për koke e vërteta për dhunën dhe vrasjet në eshallon gjatë marshimit të mëtejshëm: “Eshalloni u nis (nga Shkodra) natën e 30/31 marsit 1945 dhe në rregullësi të plotë doli përtej Bunës. Në rrugë nga Shkodra deri në Tivar ndodhi që përcjellësit tanë t'u bërtasin njerëzve rishtazi të mobilizuar dhe ndonjëherë edhe u ranë. Kështu, midis të tjerash, thonë shqiptarët se u kanë thënë se po i dërgojnë në kampet e robërve ose në punë të dhunshme e gjera të ngjashme. Por kjo nuk ka mund të vërtetohet, e bën të mos i përgjigjet të së vërtetës në tërësi, por ka gjasa se nga ato që u përmendën më lart të jenë thënë".
Më tutje, në dokument, vihej në pah e vërteta, por jo me saktësi të plotë: "Në 2‑3 kilometra nga Tivari një rojtar i kolonës në lëvizje i ka sjellë një shqiptari, për çka ia ka rrëmbyer dhe ia ka marrë pushkën e tij, ka shti në rojtarin dhe në vend e ka vrarë. Në atë çast u ndërlikua një oficer, e ka nxjerrë revolën dhe e ka vrarë shqiptarin. Nga kolona ka vrapuar një shqiptar tjetër me qëllim që t'ia merrte revolen oficerit, por, duke parë se shqiptari para tij kishte rënë, u kthye dhe humbi në kolonë. Pas tij u lëshua ndjekja dhe u kërkua për gjatë kolonës krejt deri në Tivar, madje edhe në ndërtesë gjatë vendosjes. Në ndërtesë u gjet dhe u kap, e mandej i lidhur u nxor para kolonës, e cila ende hynte në ndërtesë të caktuar për vendosje. Duke u larguar pak nga ndërtesa, i nxjerrë anash kolonës, ku rreth 350‑400 veta ende ishin në rrugë, (i arrestuari) nisi t’u thërriste shqiptarëve, që disa e komentuan se i ka ftuar për ta ndihmuar dhe i ka qortuar: "Ku po shkoni? Kjo edhe juve ju pret…!"
Në informatë, më tutje, u dha pasqyra më e saktë për plojën me sadizëm të llahtarshëm, por njëkohësisht iu hap udhë dezinformatës në shërbim të shfajësimit të ekzekutorëve të krimit të paprecedencë: “Kur ai (i arrestuari) kishte ngritur zërin më se shumti, nga kolona u hodh një bombë në të dhe në ata që e sillnin. Bomba shpërthei e mandej u hodh edhe bomba tjetër, gjithashtu nga kolona, dhe pas kësaj në të njëjtin moment u hap zjarr nga pushkët dhe nga armët automatike. U hodhën bomba nga të gjitha anët, shtinë nga të gjitha anët, dhe në ato të shtëna u ndërlikuan këshilltarët, motrat medicinale ‑ me një fjalë shtiu çdo kush që pati armë. Të shtënat pushuan atëherë kur nga grumbulli më nuk u ngrit e as kur nuk lëvizi njeri.”

Çfarë pasqyrimi tjetër, më i hapët, më i plotë, më i shkoqitur, mund të pritej nga ekzekutori për vetën e tij, vetakuzim. Shihet qartë se ploja ishte planifikuar me kohë. Përndryshe, si ka pasur mundësi të gjendeshin aty, pikërisht në atë vend, në minutë të caktuar, të gjitha strukturat pushtetore e ushtarake vendore!?! Më tutje, në informatë, saktësohej: “Rezultat i tërë kësaj është: 550 të nxjerrë nga radhët, prej të cilëve 150 të plagosur, të tjerët të vdekur dhe pak diçka që u fshehën nëpër shtëpi ose ikën. Llogaritet në rreth 430 të vrarë. Në tërë këtë morën pjesë komandanti dhe komesari i Brigadës X dhe gati të gjitha institucionet ushtarake e civile të cilat gjenden në Tivarin e Ri. Shumë prej tyre morën pjesë aktive në atë plojë pushkësh mbi njerëzit. Sipas dëshmive të të pranishmëve okularë, pamja ishte më shumë se e temrrshme. Në rrugën e gjerë 6‑7 metra, në gjatësi deri në 60 metra, ishin grumbull më shumë se 400 trupa‑kufoma. Pasi u ndal ploja e armëve u mblodhën kufomat dhe ata që kishin ikur nga kolona e ishin fshehur nëpër shtëpia, ahuri dhe kasolla.”
Raportuesi i mësipërm, përkatësisht komandanti i Shtabit të Kolonës së Armatës IV në informatën e 8 prill 1945 për SHOK‑un, zbuloi edhe një të vërtetë të madhe: Faktin se ploja do të vazhdonte deri në vrasjen e shqiptarit të fundit nga Eshalloni i Dytë, sikur në momentin e ekzekutimit të mos vinte, drejt vendit të plojës, një ekip vëzhgues i aleatëve amerikanë. Në informatë saktësohej: “Që e tërë kjo të mos bëhej edhe më drastike, ishte fakti se në momentin kur po bëhej ploja arriti një "xhip" ‑ automobil me amerikanë deri në afërsi të vendit të plojës. Për fat, disa udhë­heqës tanë u gjendën aty, i kthyen dhe i drejtuan në drejtim të Ulqinit, pa i lënë që të hetonin diçka!? U panë edhe disa civilë, të cilët e fotografuan tërë plojën, por ata më vonë humbën në këtë tollovi. Për të gjitha këto po bëhen hetime të mëtutjeshme" ‑ për­fundonte majori Gjuro Çetnik.

Nata e Bartolomeut
në Tivarin e Ri

Vërtet, nga të dhënat e raportit të majorit Gjuro Çetnik del se "u nxorën nga radhët” 580 veta, 430 të vrarë dhe 150 të plagosur, siç u tha më herët. Këta ishin nga pjesa e kolonës që ende gjendej në rrugë, jashë oborrit të ndërtesës së Monopolit të Duhanit. Pse raportuesi nuk dinte, ose pse nuk informonte edhe për të masakruarit gjatë marshutës dhe brenda murit të lartë në oborr dhe brenda në ndërtesë, nuk dimë!?!
Mirëpo, nga dosja e Azem Hajdinit për KQ të LKJ‑së, Nr. 2029‑1/1966 mësojmë se "Diku pas mesnatës (fillimi i datës 31 mars) u nisëm (nga Shkodra) në drejtim të Ulqinit, duke i lënë të sëmurët në mëshirën e ushtarëve serbë e malazez. Në rrugë e sipër, jo shumë larg Shkodrës, kolona jonë aty kah ora tre pas mesnatës ka hasur në një eksploziv që shtrihej mjedisit të rrugës, në një gjatësi 10 deri 20 metra. Me të plasur të eksplozivit, në mesin tonë u krijua një panik shumë i madh" dhe "nga frika shumë prej nesh u rrokullisën në të dy anët e rrugës e më pastaj filluan të shtënat e ushtarakëve, me ç'rast u vranë dhe u plagosën shumë shokë tanë (...). Pos tre të plagosurve që na lanë t'i bartnim, të sëmurët dhe të plagosurit e tjerë nuk lejuan t'i marrim me vete (...). Instinkti i vetekzistencës dhe rreziku që në çdo moment mund të të likuidonin, nuk lejonte tjetër të mendohej, por vetëm si të shpëtohet jeta. Këtë gjendje psikike e bënte edhe më të tmerrshme hasja gjatë rrugës në kufomat që binin në krye apo nga mesi i kolonës. Në këtë pjesë të rrugës, sharjet dhe ofendimet si: "Viste zarobljeni, vodićemo vas u logor na prinudni rad!", "šiptarsku vam majku...!", "osvetiće s crnogorska omladina!", ishin "përshëndetjet" më të shpeshta (...).”
Më tutje, Aem Hajdini, që nuk linte pamundësi për ta mohuar me burime, do të konstatojë: “Me të arritur në Tivar, dikund në mes të orës 12‑1300, në çdo skutë të qytetit diktohej një mobilizim i madh i ushtrisë dhe i popullsisë, të cilët me armë në dorë, të drejtuar kah ne, na shikonin me përbuzje të madhe. Diktuam qartas komplotin dhe grackën që na ishte përgatitur. Shpirtërat tonë virgjër u gjetën në shenjestër të pushkëve dhe të mitralozëve që ishin vendosur në çdo kënd të rrugëve, në dritare dhe në terraca të shtëpive e në shkëmbinjtë në kodrat përreth. Fitohej përshtypja se nga ky bllokim as zogu s'do të mund të fluturonte gjallë..."
Dhe, përderisa Shtabi i Divizionit të 46‑të i AJ-së Plojën e Tivarit e quan vetëm "incident të padëshiruar", ku u vranë "rreth 450 dhe u plagosën rreth 120 shqiptarë", Azem Hajdini në dëshminë e tij, shkroi: "Në qendër të Tivarit të Ri, na kanë urdhëruar të ndalemi dhe të ulemi midis rrugës, gjoja për pushim. Në afërsi të rrugës kishte qenë një krua nga i cili ujë rridhte pa ndërprerë" dhe, sipas marrëveshjes së një grupi, do të ngriten tre shokë: Sylë Ali Morina - Gllabari, Jahir Murtezi - Beçuku dhe Ramadan Mihaliqi - "për të apeluar tek oficeri që t'u lejonte rekrutëve që të pinin ujë. Oficeri i priti me të shara: "Šiptarsku vam majku...!" dhe u urdhëroi ushtarëve të shtinin në ta dhe i vranë. Plagosën edhe disa shqiptarë dhe "një ushtar malazias".

Ka disa tregime për vrasjen e drenicasit Sylë Ali Morina - Gllabari, si fill i realizimit të projektit të masakrës, të cilat mund të sublimohen në këtë konstatim: Sylë Morina me dy shokët, sap o iu afrua çezmës, një ushtar e qëlloi me kondak. Syla shquhej me shkathtësi dhe trimëri, ndaj ia rrëmbeu pushkën dhe dhunuesin e la të vdekur. Ushtarët e tjerë shtinë me armë dhe vranë Jahir Murtezin e Ramadan Mihaliqin dhe plagosën edhe disa rekrutë shqiptarë. Një oficer tentoi ta vriste Sylën me revole, por u pengua nga rekruti drenicar Halil Nikë Gllanasella, ndaj Sylë Morinën e plandosi një oficer tjetër me rafal automatiku. Në atë rrëmujë Halil Nika do të futet në masën e rekrutëve dhe askush nuk e dënoncoi. Oficerët, në ndjekje të tij, e kapën rekrutin 18-vjeçar, Ali Lush Kodrën nga Çadraku i Therandës, plotësisht i paimplikuar me ngjarjen te Çezma dhe e masakruan para të të gjithëve. Një rekrut tjetër, tashtimë i pazoti ta sundonte vetën, u thërriti shokëve: “Një herë kemi le e njëherë kemi me vdekë…!” dhe ua hodhi dy bomba masakruesve të Ali Lushit, duke vrarë dhe plagosur disa prej tyre.
Sipas kujtesës së dhjetëra përjetuesve të Masakrës së Tivarit të 1 prillit 1945, planin e masakrës më tutje e drejtuan dy oficerët - Sveta Timotijeviq dhe Vladimir Roloviq. Ushtria malazezo-serbe kishte zënë pozita të mira për sulm dhe sapo arritën edhe tre oficerë të tjerë nga komanda ushtarake e vendit, shpërthyen të sharat: "Šiptarsku vam majku...!", "Sve čemo vas ubiti!", "Nećete odavde izvući živu glavu...samo minuti su u pitanju" etj.
Mbledhësi i kujtesës së përjetuesve të Masakrës së Tivarit, Xani, më tutje, sublimon mendimin edhe të të mbijetuarve të tjerë: "Nuk vonoi shumë dhe përmes altoparlantit na u komunikua se gjoja dikush prej nesh ka tentuar t'ia grabisë ushtarit të plagosur malazez revolen, andaj kjo dhe kërkesa e organizuar për ujë u shërbeu si pretekst për ta kualifikuar si tentim kryengritjeje, për çka u kërncënuan me masa hakmarrëse drastike (...). Pas disa çastesh të heshtjes së varrit, u ngrit në këmbë njëri nga shokët tanë (...), i cili, pas konsultimit me shokë, ishte drejtuar kah oficerët me kërkesë dhe me apel qe t'u japin fund këtyre vrasjeve, maltretimeve dhe sjelljeve barbare. Por, pa u ofruar mirë, në të u vërsulën ushtarët malazias dhe me armët dhe me bajonetat që i kishin vu në pushkë e copëtuan si lakër".

Tashti oficerët jugosllavë "filluan të kërcënohen se një nga një do të na likuidonin të gjithëve. Heshtjes sonë të mëtejme filluan t'u përgjigjen me tërbim. Urdhëruan që nga mesi i kolonës të ndahen 80 veta, të cilët i lidhën duarsh dhe i dërguan pas një ndërtese, e më pastaj vetëm dëgjuam rafalet dhe britmat e klithjet (..)".
Sipas interpretimit që ua bëri Aleksander Rankoviqi zhvillimeve që sollën në Plojën e Tivarit të 1 prillit 1945, "udhëheqësit e eshallonit e nxitën revoltën midis shqiptarëve", duke planifikuar të vrisnin "40 shqiptarë për një luftëtarë të vrarë". Vërtet, Shtabi i Brigadës X Malazeze, duke pasur si ekzekutorë ushtarakët Cveta Timotijeviq dhe Vladimir Roloviq, urdhëroi të nxirreshin nga kolona 100 rekrutë shqiptarë të zgjedhur, i veçuan pas një ndërtese dhe i pushkatuan me plojë të armëve automatike e bomba.
Fare pak veta shpëtuan nga kjo plojë, me plagë të rënda e të lehta dhe disa arritën të kthehen në kolonë, e cila nisi të trazohet. Oficerët tashti do të komandojnë për grupimin e rekrutëve, në mënyrë që të realizohej "një shfarosje masive" sa më efikase. U urdhëruan të ecnin me duar të lidhura mbi kokë dhe për të hyrë në oborrin dhe në ndërtesën e Monopolit të Duhanit.
"Ndërtesa ishte e rrethuar nga të tri anët me kodra shkëmbore, kurse oborri ishte me mur të lartë me rrethojë të hekurt, me majë të mprehta (...). Në të dy anët e hyrjes së oborrit të ndërtesës ishin vendosur nga 10‑15 ushtarë të përgatitur me shufra hekuri në dorë. Secili prej nesh që hynte nëpër atë hyrje merrte goditje në kokë, në gjoks apo në shpinë (...). Këtu, në hyrje të oborrit, mbetën të shtrirë rreth 100 a 150 veta. Shumica prej tyre edhe të vdekur (...)" Pasi disa qindra veta hynë në ndërtesë, shumica hynë në oborr dhe një pjesë në grumbull "në rrugën e gjerë 7‑8 metra e të gjatë 80‑100 metra", ushtarët malazias e "kapën Milazim Haxhiun nga Fshati Tërnovc" i Drenicës, kinse ai paskësh tentuar t'i mirrte revolen "oficerit" malazias, që u plagos, dhe "mbi trupin e tij para syve tanë u zbraz një shanzher i revoles. Edhe pse e dinim se gjelatët e pashpirt po përgatitnin masakër të paskrupullt ndaj nesh", shtatë shokë, me Ibrahim Kocen, djalosh 17 vjeç, u drejtuan kah komandanti për ta lutur që të ndërpriteshin pushkatimet. Komandanti urdhëroi: "Udrite, majku im šiptarsku, neka znaju da je ovde Crna Gora, i da ćemo sve do jednog zaklati..!"

Dhe, sipas konstatimit të Xanit, "para se Ibrahim Koca ta kryente paraqitjen e kërkesave (...), në të janë vërsulur shumë ushtarë, e kanë ngulur në bajoneta, e kanë ngritur lart e pastaj e kanë hedhur në një shkamb për ta parë më lehtë. Pastaj, me një fjalë, në mënyrë mizore ia kanë prerë hundën, veshët, krahët, e kanë bërë copë‑copë."
Përjetuesi dhe pasqyruesi besnik i tragjedisë, Azem Hajdini- Xani, më tutje, do të konstatojë: "Pas këtij akti shtazarak, shtabi dhe ushtarët janë tërhequr anash nja 100 deri 150 metra. Pas dhënies së sinjalit, me një armë të rëndë të kalibrit të madh, përnjëherë nga të gjitha anët janë dëgjuar krisma. Rebeshet e armëve të ndryshme vinin drejt nesh nga çdo skutë, oborr, shtëpi, shkëmb, dritare e pullaze të shtëpive. Shtihej me armë të zjarrit, me pushkë, me automatikë, me mortaja dore, me revole e me çka jo tjetër (…). Kështu, rrethi i ndërtesës, oborri dhe sheshi u shndërruan në lumë gjaku, që i përgjante një kataklizme të vërtetë.
Krahas sulmit në oborr dhe në shesh, me armët e njëjta dhe intensitet të njëjtë sulmuan edhe brenda ndërtesës. Nga të shtënat e armëve dhe bombat, plafonat e ndërtesës filluan të bijnë mbi koka të njerëzve, kurse dyshemeja u shndërrua në liqe gjaku. Në njërin prej kateve, nga të shtënat, u rrënua krejt plafoni dhe së bashku me të një pjesë e madhe e njerëzve të gjallë dhe të vdekur ranë mbi kokat e tyre që ishin një kat më poshtë (...)"
Autori i parashtresës, drejtuar KQ të LKJ‑së, të Serbisë e të Kosovës, Azem Hajdini, i cili gjatë ekzekutimit të plojës ishte brenda në një dhomë të Monopolit të Duhanit, shkroi: "Nuk di si ta përshkruaj, por më kujtohet se një pjesë e atyre që u sëmurën psikikisht, por edhe të tjerë, nga frika e madhe, përnjëherë ranë në njëfarë kome (...). Të shtënat kanë zgjatur gjersa nuk është ngritur askush në këmbë dhe derisa s'kanë dhënë ndonjë shenjë gjallërie (...).Më pastaj, me intensitet më të dobësuar, të shtënat kanë vazhduar ndaj atyre që janë përpjekur të iknin këmba‑dorës si dhe ndaj të plagosurve që janë strehuar nëpër shtëpi, plevica, kotarë të derrave, ahura kafshësh, në zgavrat e trungjeve të ullirit, në gypat e kanalizimit e gjetiu (...). Pas këtij akti mizor (…) të shtënat u ndërprenë, me përjashtim të ndonjë pushke e cila aty‑këtu shtihej mbi ata të cilët kishin tentuar të largoheshin nga kjo kasaphane. Pas nja 10‑15 minutash pasoi proklamata e re e shtabit, në të cilën thuhej: "Informohen të gjithë ata që kanë mbetur gjallë ose që janë të plagosur se Komandanti Suprem i UNÇ‑të, shoku Tito, ka urdhëruar ndërprerjen e zjarrit dhe të gjithë i ka falur ‑ pavarësisht prej gabimeve që kanë bërë (...)"!?!

Më tutje, Xani, reflektoi qartë mbi dinakërinë dhe sadizmin antishqiptar që ushtria malazeze zbatoi ndaj të plagosurve që gjendeshin midis kufomave në sheshin kasaphanë: I ftuanë të plagosurit se do t'u “jepet ndihma mjekësore” duke kërkuar që të thërrisnin: “Rroftë Shoku Tito!’, ‘Rroftë bashkim‑vëllazërimi!’ dhe ‘Rroftë Ushtria Nacional‑Çlirimtare!"
Vuri në spikamë se "duke menduar se thirrjet e pro­klamatës ishin të sinqerta, shumica e të plagosurve filloi të ngritet e të kërkojnë ndihmë mjekësore. Mirëpo, posa u zbuluan shu­mica e të gjallëve, mbi ta prapë u vërsulën ushtarët dhe banorët dhe i masakruan sërish. Pastaj vazhdoi aksioni i hulumtimit dhe i asgjësimit të atyre që ende jepnin shenjë gjallërie. Ky lloj gjurmimi dhe asgjësimi zgjati përafërsisht deri pak para mbrë­mjes(...)."
Autori i parashtresës për KQ të LKJ-së, Azem Hajdini - Xani, në vazhdim pasqyroi momentet e rënda të të plagosurve dhe të të shpëtuarve pa plagë, për fatin e tyre të mëtutjeshëm. Sipas tij, ndërkohë, pasi më nuk lëvizte njeri, arriti "proklamata" tjetër. U ftuan të plagosurit për "t'u dhënë ndihmë”, por të mashtruar disa herë, "askush nga turma nuk lëvizi vendit. Pas pak aty arritën një grup oficerësh që deri atëherë nuk i kishim parë. Pasoi një bisedë mes tyre dhe shtabit (të njësisë që kreu ekzekutimin), herë‑herë e përcjellë me zhurmë dhe me tone polemizuese. Përmbajtjen ne s'ishim në gjendje ta dinim, por, nga gjestikulacionet, kuptohej se (oficerët e ardhur) habiteshin me këtë që kishte ndodhur.”
Oficerët e ardhur pasi do të mësojnë se ishte ushtruar plojë “edhe ndaj njerëzve që kishin hyrë në ndërtesë”, këtyre iu drejtua thirrja të dilnin jashtë, me premtime se nuk do t’u ndodhte asgjë e keqe! “Përsëri na u tha se ndërprerjen e zjarrit e ka urdhëruar vet Titoja, i cili, siç thoshin, na e ka falur jetën (...).” Më nuk kishte arsye për heshtje në pafundësi. Sipas Xanit, pas konsultimit të nja 20‑30 vetave më të guximshëm, drenicari“Isuf Halili nga Radisheva u deklarua se ai do të dalë i pari për të kontaktuar me njerëzit që apelonin për të dalë. Ashtu edhe u bë. Pas kontaktit që vuri ky me dy shokët e tjerë me shtabin dhe me oficerët, të prezentuar si dalmatinë (...), vendosëm ta lëshojmë ndërtesën. Para se të dilnim, në ndërkohë serbët dhe malazeztë vunë roje në çdo kat të ndërtesës dhe askush s'mund ta lëshonte atë pa u kontrolluar hollësisht.”

Me këtë rast përjetuesit e plojës përjetuan plaçkitjen e çdo gjëje të kushtueshme. Xani do të konstatojë: “Prej nesh kanë konfiskuar çdo gjë të vlefshme, si unaza ari, orë dore ose xhepi, para etj. Kur dolëm jashtë, vërejtëm se oficerët që na kishin përcjellë dhe ata të paraqitur si dalmatinë, edhe më tutje diskutonin me tone të larta dhe plot nervozizëm. Mësuam se të parët përpiqeshin ta arsyetonin masakrën, andaj kërkonin që ushtarët dhe oficerët e ar­dhur të largoheshin prej vendit të ngjarjes.”
Vërtet ashtu dhe ndodhi. Përjetuesi kronist do të saktësojë: “Nuk vonoi dhe ata u tërhoqën (...)", kurse mbijetuesit e Plojës së Tivarit mbetën nën rrethimin e ushtarëve malazias, të tërbuar për gjak shqiptari. Në oborr të Monopolit të Duhanit, e në rrugën që çonte në Monopol, "shtriheshin me mijëra të vrarë e të plagosur. Pamje trishtuese ofronin sidomos gjësendet e mprehta, si bajonetat, sëpatat, cfurqit, shkopinjtë, që kishin mbetur të ngulitur në gjoks, në stomak apo në gjymtyrë të tjera të trupit. Në atë grumbull njerëzish të kryqëzuar si stivë drush një mbi një, nuk mund të dallohej se kush është kush, ku e ka kokën e ku këmbët apo trupin (...). Ishte shumë vështirë për ne, që mbetëm gjallë, detyroheshim të qëndronim në këmbë mbi kufoma. Edhe ne qanim bashkë me të plagosurit, të cilët shpesh klithnin:"...Ndihmom vëlla, e mos shkel mbi varrën time...!" - rrëfim trishtues, por i vërtetë, i një përjetuesi drenicar.
Në raportet ushtarake, që janë të njohura, fare nuk flitet për fatin e mëtutjeshëm të të plagosurve dhe të atyre që mbetën gjallë!?! Në raportin e Shtabit të Kolonës së Armatës IV të 8 prillit 1945 vetëm sa është thënë: "Për tërë këtë po bëhet hetim i mëtutjeshëm". Këtu iu vu pika ndriçimit të Plojës së Tivarit.