Masakra e Tivarit

Masakra e Tivarit
.. është një masakër që ju bë të rekrutuarve shqiptarë nga Kosova në përfundimin e Luftës së Dytë Botërore në Tivar, Mal i Zi dhe në rrugë për në Tivar. Numri i të vrarëve në këtë masakër varësisht prej burimeve sillet 1700-4300.
Kur nazistë ishin në tërheqje nga territori i ish-Jugosllavisë, frontet u krijuan në Srem të Vojvodinës dhe në atë të Adriatikut në veriperëndim të Jugosllavisë. Shqiptarët u rekrutuan për tu dërguar në luftime në këto fronte ndërsa brigadat Serbe i forcuan pozitat e tyre në territorin e Kosovës. Gjithsejtë 44.523 shqiptarë nga Kosova dhe viset tjera etnike u rekrutuan dhe u dërguan në luftime larg Kosovës për ta zvogëluar rrezikun e çfarëdo rezistence ndaj autoritetit serb/jugosllav që do të vendosej në Kosovë.
Pikë mbledhja e këtyre ushtarëve u caktua Prizreni, deri ku ata u drejtuan nga oficer shqiptarë. Në Prizren të gjithë ushtarët shqiptarët u çarmatosen me arsyetimin se do të lodheshin nga rruga dhe se kur të mbërrinin në front do të pajiseshin me armë moderne angleze. Nga Prizreni shqiptarët u nisën fillimisht për në Mal të Zi të ndarë në tri grupe.
Grupi i parë prej 3,700 vetash u nis më 24 Mars 1945. Grupi i dytë me 4,700 vetë u nis me 26 mars dhe marshoj për katër ditë në vijën Prizren-Zhur-Kukës-Puk-Shkodër-Tivar. Ushtarët gjatë rrugës u rrahën apo në disa raste edhe u vranë kur dilnin nga kolona për ta shuar etjen. Kur kolona mbërriti në Tivar, ndodhi një konflikt në mes katër shqiptarëve dhe rojave, të cilët shtinë dhe vranë dy shqiptarë. Masa e zënë në grackë mes maleve të larta dhe detit u shtri për tokë, ndërkohë që ajo hapësirë ishte vënë në shënjestër të pushkëve dhe mitralozave që ishin vendosur në çdo qoshe të rrugëve, në dritare dhe në tarraca të shtëpive, e në shkëmbinj e kodra përreth.Më pas turma urdhërohet të ngitet dhe drejtohet drejt ndërtesë “Monopoli i duhanit” ku filluan të shtënat. Një raportim drejtuar Misionarit anglez Hadson më 1946 në atë kohë e caktonte numrin e të vrarëve në 1670. Grupi i tretë me 2700 veta u nis me 27 Mars 1945 dhe pas arritjes në Dubrovnik një grup prej 800 vetash u helmua nga një helm i panjohur pas vendosjes në një depo baroti, me pasoja fatale për shumicën.
Mbijetuesit e masakrës besojnë se numri i të vdekurve apo të vrarëve gjatë rrugëtimit për në Frontin e Adriatikut është gjithsejtë 4300 veta. Enver Hoxha më 1955 përmend 1,000 të vdekur “në territorin shqiptar”. Aleksandër Rankoviçi, në kongresin themelues të Partisë Komuniste të Serbisë më 8-12 maj 1945 ka deklaruar se ”udhëheqesit e eshalonit [grupit] e nxiten revoltën midis shqiptarëve”, duke planifikuar të vrisnin “ 40 shqiptarë për një luftarë të vrarë”, duke vazhduar se “udhëheqesit tanë hapën zjarr dhe i vranë 300 shqiptarë”.

Komunistet shqiptarë në Shqipëri dhe Kosovë heshtën për shumë masakra që i benë serbo-malazezet gjatë LDB-re. Asnjë masakër nuk ka guxuar të kalojë pa u dënuar, e sidomos ajo e Tivarit, e pa parë ndonjëherë në historinë njerëzore. Për këtë masakër Enver Hoxha ka qenë dashtë ta padisë Jugosllavinë në gjyqet ndërkombëtare, mendoj se edhe pse është vonë ende një denoncimi i tillë është i mundur. Gjenocidi i mijëra shqiptarëve të mobilizuar dhe të dërguar në armatën e Katërt të Ushtrisë Jugosllave e cila e ka pas për detyrë ta marrë Rijekën, Istrinë, Triesten dhe Korushken, të cilat edhe i ka marrë. Tivari ka qenë tabu-temë në atë kohë. Fadil Hoxha me kompani heshtën nga frika, por pse heshti Enver Hoxha me kompaninë e vetë komuniste, këtë nuk mund ta kuptojë logjika e shëndosh, as sot dhe as kurrë. Rezoluta e Bunjajt (1943/44) ka pas për qëllim krijimin e Kosovës si njësi të Federatës Jugosllave. Por në fakt në Bunjaj është aprovuar Rezoluta në të cilën është thënë: "... arriti momenti i fundit për bashkimin e popullit shqiptar të Kosovës më Shqipërinë...." Kjo rezolutë është e shkruar në gjuhen shqipe dhe në gjuhën serbo-kroate. Kjo rezolutë është dëshmi se lufta nacional-çlirimtare e Kosovës ka qenë luftë për bashkim me Shqipërinë. Kjo Rezolutë ishte e ngjashme me idenë e forcave të djathta shqiptare si Balli Kombëtarë, NDSH-eja etj, për bërjen e një Shqipërie etnike dhe demokratike. Një muaj pas mbledhjes së Bunjajt politbyroja e PKJ-së i ka shpallur të pavlefshme këto vendime dhe kështu Kosova është ka mbetur me dhunë si pjesë e Jugosllavisë me një autonomi tejet të zbehtë. Në Bunjaj vetëm Xhavit Nimani ka kërkuar që KNÇ i Kosovës, i formuar në këtë Konferencë të lidhet me Jugosllavinë, dhe për këtë qëndrim të tij (tradhtar) është emëruar si shef i OZN-s famëkeqe e cila ka dërguar në vdekje mijëra shqiptarë. Në letrën e Politbyrosë të PKJ, dërguar Komitetit Krahinor të PK të Kosovës të cilën e ka nënshkruar Millovan Xhillas, e më të cilën hedhen poshtë vendimet e Bunjajt, është edhe direktiva që orientimi për veprim në Kosovë është diskutimi i Xhavit Nimanit. Kështu, Xhavit Nimani vrante e kthjelltë për 45 vite në Kosovë, dhe sot ka njerëz që e adhurojnë siç e adhurojnë edhe Enver Hoxhën,i cili më 1944 i dërgon 2 brigada të ushtrisë shqiptare për të siguruar Kosovën si pjesë të Jugosllavisë. Prof. As. Dr. Elmas Leci, Drejtor i Institutit të Studimit të Problemeve të Sigurimit dhe Mbrojtjes në Tiranë në shkrimin e tij “ A e shiti Enver Hoxha Kosovën” shkruan:








Enver Hoxha dhe revolucionari Milladin Popoviç, 1943 “Ne shtëpinë e tij, ne verën e vitit 1999, Fadil Hoxhës i bëra pyetjen: "A kishte kontaktuar dhe a ja kishte bere ndonjëherë prezent Enver Hoxhës, çështjen e rend te Kosovës? Fadil Hoxha mu përgjigj: Po, kam shkuar te Enver Hoxha ne Tiranë në dhjetor te vitit 1945, inkonjito pa lejen e Titos, se bashku me Zekeria Rexhën dhe i kam shtruar si gjendjen e rendë nën Serbi ku ndodhen kosovaret, ashtu edhe se ç'duhet te bënim. Kjo ishte bisedë shqiptaresh e mendoj, për shqiptaret. Biseda e zhvilluar ne kabinetin e Enverit, ne vend qe te behej preokupim i Qeverise Shqiptare, kishte mbërritur para kthimit tim te Tito".Kështu e mbylli deklarimin e tij ish udhëheqësi kryesor i Kosovës dhe ne një periudhë kohe edhe President i Jugosllavisë, Fadil Hoxha”.

Historiani prof.dr. Zekeria Cana në librat e tij „Ditari i Robërisë“ 1998-1999 shkruan se në masakrën e Tivarit nuk u pushkatua asnjë gjakovar, sepse ata i shpëtoj Xhavit Nimani, i cili i nxori nga rreshti që ishin duke shkuar për pushkatim. Vetë kjo të bënë me dije se komunistët shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës e dinin se po ndodhë kjo masakër. Ata nuk reaguan duke menduar se me këtë akt makabër po vriten vetëm forcat e djathta “reaksionare”, me qëllim që pastaj komunistët jugosllav dhe ata të Shqipërisë të marrin frymë më lehtë, etj.
Po të bisedonim me kroatët dhe t’u thoshim atyre se ne shqiptarët jemi të parët në demonstratat e vitit 1981 që ia dridhen Jugosllavisë themelet, ata do të na thoshin; kujtoni demonstratat tona të vitit 1971 në Zagreb, Split dhe qytete tjera kroate, dhe luftën të cilën e kemi bërë ne me serbët pa ndërpre që nga viti 1928-1945 e deri më sot..?
Unë nuk mendoj t’i nënvlerësojë demonstratat tona dhe luftën tonë heroike për çlirimin e Kosovës, por duhet t’i kemi parasysh edhe sakrifikicat e të tjerëve që luftuan për pavarësinë e shtetit të tyre, sikur që luftuan edhe shqiptarët. Po përmendi vetëm disa raste të luftëtarëve të hershëm kroat, të cilët luftonin kundër komunistëve serbo-jugosllav për krijimin e shtetit të pavarur kroat, pra për Kroacinë e sotme sovrane.






Beograd qershor 1946 E. Hoxha me Titon në aeroportin- ZemunNë Norvegji më 25 prill 1971 nga kroatët Miro Barishiç dhe Angjellko Brajeviç u vra ambasadori i Jugosllavisë malaziasi Vlladimir Rolloviç. Rolloviç ka qenë komisar politik i njësisë që e ka bërë masakrën në Tivar, që donë të thotë se ka qenë njeriu kryesor. Ju doli rend që atë ta vrasin kroatët e jo shqiptarët, që kanë pasur arsye më të madhe. Ka qenë dashur që ne të veprojmë në mënyrë të organizuar e jo individualisht, vetëm duke i kënduar njeri tjetrit elegji dhe të shesim lavd..! Pse e vranë kroatet Rolloviçin; jo pse Rolloviç kishte dhënë urdhër për masakrën e Tivarit, por pse Rolloviç zbuloi bashkëpunimin e komunistëve kroat me ish forcat e ustashve në Perëndim, të cilët luftonin për bërjen e Kroacisë shtet të lirë. Kroatët, për dallim nga komunistët shqiptarë titoistë dhe enveristë, të cilët fyenin Ballin Kombëtar dhe NDSH-në, si forca të errëta dhe tradhtare, që ndiqeshin këmba-këmbës kudo që ishin edhe në Perëndim. Kroatët komunist bashkëpunonin me forcat reaksionare, kështu që ata që drejtonin Kroacinë më 1971 si Savka Dapçeviç Kuçar, kryetare e Kroacisë, Mirko Tripallo, ministër i jashtëm i diplomacisë Jugosllave, i cili kishte folë në një rast në institucione, për mos besimin anti-serb:“ Të gjallët nuk mund t’u s`qajrojnë të vdekurve, kurse të vdekurit të gjallëve munden shumë. Në shtator 1986 në Shtokholm në ora 23.23 minuta pas përcjelljes së një filmi u vra kryetari i Suedisë Olaf Palme dhe plagoset gruaja e tij Lisbet, si vend demokratik që ishte Suedia. Olaf ishte pa roje dhe pa përcjellje të policisë. Policia suedesze gjatë hulumtimeve ka ardhur deri në përfundim se vrasja e Olaf-it ka lidhje me me aparat-hejdin e Afrikës së Jugut dhe me luftën e Vietnamit.
Ndërsa disa media të huaja patën shkruar se vrasja e Olaf Palme u krye nga agjentë jugosllav në shenjë hakmarrje për vrasjen e ambasadorit jugosllav Rolloviç, dhe se vrasësi pas dy javëve qëndrimi ilegal në Suedi, pa u hetuar nga policia suedeze kishte udhëtuar për Beograd bashkë me ekipin e futbollistëve jugosllavë të cilët atë kohë kishin zhvilluar një ndeshje në Suedi.
Gjithashtu me 10 shtator me thikë u plagos rëndë dhe vdiq me 11 shtator 2003 ministrja e jashtme suedeze zonja Anna Lindh, nga serbi Mihajilo Mijaloviq, i lindur në Stokholm me 6 dhjetor 1978. Ministresha suedeze u vra vetëm se ajo përkrahu bombardimet e NATO-s për të mbrojtur gjenocidin dhe spastrimin serb kundër shqiptarëve të Kosovës. Pas shumë përpjekjeve se Mihajlo ishte i sëmuar psikik, ai më në fund nga gjykata supreme e Suedisë u dënua me burg të përjetshëm. Ndërsa vrasësi i ambasadorit Rolloviç, Miro Barishiq pasi kreu burgun në Suedi, pati marrë pjesë në luftën e forcave kroate kundër atyre serbe, ku heroikisht ra ne frontin e nderit me 1993.
Siç e dimë shumë nga ne se UDB-ja jugosllave ka vra me qindra kroat në gjithë boten, por edhe kroatët janë hakmarrë gjithherë.
Kujtojmë vrasjen e Radishiqit, kryeministër në Qeverinë Jugosllave Serbo-Kroato-Sllovene me 1928 në Beograd në Parlament, serbët, popoviqët e Gjilan-it, bërtasin këtu duhet të kërcas pushka, dhe Radiq vritet, por kroatet për këtë vrasje pak më vonë në shenjë hakmarrjeje vrasin Kralin serb Aleksandër Karagjorgjeviçin në Marsej të Francës. Vlen të përmendim babë e djalë Toma dhe Vllada Popoviq, urdhër dhënësit xhelatë të masakrës së Gjilanit në dhjetor 1944, ku u pushkatuan mbi 4 mijë shqiptarë burra, gra, fëmijë, pleq e plaka.
Shtrohet pyetja se kur dhe cilin funksionar serb e vranë shqiptarët në shenjë hakmarrjeje për gjithë ato masakra dhe gjenocide që kanë ushtruar serbët ndaj ne shqiptarëve, sidomos prej viti 1912 e këndej..?!
Pra, në këtë shkrim i bëra disa krahasime për të vënë në pah disa të vërteta historike dhe politike rreth masakrës së Tivarit, me dëshirën që historianët tanë kur të shkruajnë për historinë tonë kombëtare, të mos i harrojnë disa fakte politike të asaj kohe që ndërlidhen edhe me popujt tanë miq, siç janë kroatët dhe ndikimi i tyre në shembjen e komunizmit dhe ngrehinës ish jugosllave të udhëhequr kryesisht nga çetnikët serbë, të konvertuar rrejshëm në komunist.Gjermani, 8.10.2007
Burime:
1. NDH, Gazeta kroate Nezavisna Drzava Hrvatska viti 1971-1990
2. Rezoluta e Bunjajt
3. Libri i Zekerja Canes “Ditari i robërisë”
4. Shkrimet e Prof. Dr. Elmas Lecit
5. Stuttgarter Zeitung, 29.02.1986
6. Stuttgarter Zeitung, 11.09.2003
Brigada shqiptare nga Kosova e dërguar me prapavijë mashtruese për në Tivar.Vendi i Masakrës Tivar.
Enver Hoxha dhe revolucionari Milladin Popoviç, 1943
Beograd qershor 1946 E. Hoxha me Titon në aeroportin- Zemun

E VERTETA PER VIKTIMAT E TIVARIT

TRAGJEDIA e TIVARIT





Pse u masakruan 3.760 Shqiptarë partizanë të grupit të dytë, në fillim të vitit 1945 në Tivarë të Jugosllavisë ?
- Poqese i bëjmë një retrospektivë historisë do të shohim se Sërbija qëllim kryesor gjatë shekujve ka pasë dhe ende ka çfarosjen fizike të Shqiptarëve. Këtu duhet kërkuar edhe përgjigjen në rastin e Tivarit. Ky rrëfim imi këtë e deshmon padyshim.
I Mobilizimi i Shqiptarëve te moshes 16 deri në 65 vjeç në fillim të vitit 1945 dhe dërgimi i tyre nga Kosova në frontin e Sremit e të Trieshtës kishte qëllim kryesor largimin e popullatës së aftë Shqiptare nga kjo trevë për t' ua lënë brigadave serbe e malazeze duart e lira të veprimit në Kosovën e çliruar. Në këtë mënyrë iu lehtësua realizimi i planit të ndyrë të masakrit ndaj popullatës së pambrojtur, siç ndodhi në Skenderaj polac Gllogovc Gjilan e shumë vise tjera të Kosovés.
II Synimi tjetër i kësaj tradhtie ishte pengimi i realizimit të vendimeve të Konferences së Bunjajt të Gjakovës ku siç dihet më 31 dhjetor 1943 dhe 1 e 2 janar 1944 u miratua rezoluta e cila u mundëson Shqiptarëve të Kosovés pas luftës vetëvendosjen deri në shkëputje. Për këtë, u tha, garancia është Ushtria Nacional - Çlirimtare e Jugosllavisë e ajo e Shqipérisë. Përveç këtyre, këtë e garntojnë edhe aleatët e mëdhenj - Bashkimi Sovjetik, Anglia e Amerika ( Karta e Atlantikut, Konferenca e Moskës dhe e Teheranit ).
III Populli thot: << Nëse është ngrënë pitja, tepsia ka mbetur >>. Për këtë ( ekzistojnë ) dokumentet zyrtare të botuara në libër të veçantë të të Këshillit populluer të Krahinës së Kosovë - Metohisë 1943 - 1953 i shtypur në Prishtinë më 1955.
IV Dhe në fund, Tivari ishte zgjedhur si vend më i përshtatshëm për masakrën e madhe të Shqipatarëve nga se në një anë ishte i rrethuar nga deti, në tjetrën nga shkëmbinjtë e poashtu edhe ishte atëbotë i izoluar nga komunikimet e opinionit.
Pikërisht për shkak të dëshirës qe kjo çeshtje të mos mbetet në harresë, vendosa publikisht ta njohtoj opinionin.


Që në fillim po ceku se unë - luftëtar i gjallë dhe përjetues i kësaj tragjedie, përkundër klimës gjithnjë të pavolitshme që po mbretëron në Kosovë me dekada nën sundimin bolshevik monist të regjimit serb, qysh në nëntorin e vitit 1966 lidhur me këtë vepër mizore e të papresedencë në histori, kam kërkuar ndriçimin e saj në parashtresen që ua kam bërë Komitetit Qendror të LKJ, KQ, LKS, KK, LK të Kosovës dhe Komitetit komunal të LK të Mitrovicës, me ç' rast kam kerkuar zbulimin dhe demaskimin e atyre që ndërmorrën këtë masakër.
Lidhur me përgjegjet e marra do të ndalem më gjërsisht në fund të kétij shkrimi.
Azem Hajdini

Siç dihet, Proklamatës së Partisë Komuniste të Shqipërisë dhe PKJ me të cilën ftoheshin shtresat e gjera popullore në kryengritje kundër fashizmit, unanimisht iu përgjegjen edhe shqiptarët e Kosovës, të cilët rrokën armét dhe krah për krah me kombet dhe kombësitë e tjera luftuan kundër pushtuesve të përbashkët deri në fitoren definitive dhe çlirimin e vendit.
Në fillim të vitit 1945, kur fashizmit duhej dhënë grushtin vendimtar dhe të arrihej fitorja mbi armikun, një numër i madh i Shqiptaréve pjestarë të aradhave partizane me përvojë nga vitet 1943 / 45 si dhe një numër vullnetarësh të tjerë që u mobilizuan atëbotë, u caktuan të shkojnë nga Kosova në vijën e Frontit të Trieshtës për dy qellime themelore:
--- Që t" ia presin vijën e frontit armikut të fortifikuar në frontin e Sremit, përkatësisht t' u bëhet e pamundur forcave naziste të tërhiqen në Austri apo Itali dhe.
--- Të marrin pjesë në çlirimin e Trieshtës dhe të Istrisë, së bashku me njësité e tjera të UNÇ - së para se të hynin në kéto troje njësitë anglo - amerikane, në mënyrë që këto territore t' i bashkangjiten shtetit amë - Jugosllavisë. Për këtë qéllim nuk duhej kursyer asgjë e as numri i viktimave. Për arritjen e këtij qéllimi janë nevoitur edhe forca të mëdha si pér nga numri ashtu edhe për nga cilësia luftarake.
Të bindur në idealet e larta që shtronte para nesh fakti se shkonim në front për të çliruar vendin, në asnjë moment nuk na shkonte mendja se ndaj nesh përgaditej një kurth monstruoz e djallézor. Përkundrazi, nga të gjitha viset e Kosovës u tubuam më se 4.600 veta, më se 99 për qind shqipatarë, për të marrë rrugën e Tivarit.
Ç' është e vërteta, ne kishim dëgjuar se edhe njé grup i ngjajshëm është nisur po në këtë rrugë para nesh, edhe ata pa ditur se ishin destinuar të bëhen viktima të një masakri të paskrupullt që për nga monstruoziteti nuk ka edhe një shembull në historinë e njerëzimit. Jemi të bindur se as << Oshviençini >> i Polonisë e << Mathauzeni >> i Austrisë nuk kanë qenë me siguri më të rënda, aq më parë kur dihet se në llogoret e lartëcaktuara kanë pësuar kundërshtarét e nacizmit, kurse në Tivar masakri është bërë pikrisht ndaj bashkë - luftëtarëve dhe popullit duarthatë.
Piknisje e këtyre forcave ushtarake në grupe ishin qendrat e rretheve dhe ato komunale të Kosovës. Në njërën nga këto ku isha edhe unë e përbënin ushtarët e aradhave partizane të rrethit të Mitrovicës, të Shalës së Bajgorës dhe të Drenicës, vullnetarë dhe shumë të mobilizuar nga këto anë në një numër të përgjithshem që arrinte në 1. 1oo - 1. 2oo luftëtarë.
Në rrugë e sipér drejt Prizrenit ky numër gjithnjë rritej, kështuqë me numrin e luftëtarëve që na u bashkuan nga qendrat e rretheve dhe komunave të Vushtrisë, Besjanës, Prishtinës, Kaçanikut, Gjilanit, Lipjanit, Shtimjes, Therandës, Burimit, Pejsë Gjakovës, Rahovecit, Dragashit, Prizrenit e viseve të tjera u bëmë mbi 4.6oo veta. Është interesant për theksuar se në nismë që nga Mitrovica e deri në Prizren kemi qenë të organizuar në njësi ushtarake formacionesh të ndryshme gjithnjë nën komandën e oficerëve ushtarakë shqiptarë dhe se komandohej në gjuhën Shqipe.
Mirpo, në vendtubimin qendror në Prizren u bë riorganizimi i përgjithëshem dhe në fjalën e rastit që na e mbajten dy oficerë të lartë dhe dy civilë, na u tha ndër të tjera në gjuhën shqipe dhe serbokroate se në pjestarët e këtyre njësive llogaritet shumë dhe se duhet të mburremi me misionin që na është besuar sepse do të japim kontributin tonë në çlirimin e Istrisë dhe Trieshtës, të popujve që aq shumë kanë vujtur nën okupimin e huaj si dhe t' ia prejmë vijën e frontit të Sremit , me ç' gje do ta shpetojmë çlirimin e vendit dhe kapitullimin e nacizmit.
Poashtu na u komunikua se :
a )- Në këtë marshutë janë nisur 4.580 luftëtarë
b )- pér shkak të rrugës së gjatë deri në Tivar, rrugë kjo e cila do të kalohet nëpër territorin e Shqipërisë këmbë, të gjithë ata që posedojnë armë t' i dorëzojnë e mos t' i bajnë për së rëndi. U theksua se kjo vlen edhe pér oficerët dhe nënoficerët Shqipatrë sepse, siç u tha, ata mbajnë armë hetorogjene si gjermane, italiane, bullgare etj., kurse porsa të mbërrijnë ne Kroaci do të armatosen të gjithë me armë më moderne angleze.
Përcjelljen tonë, thanë ata, tash e tutje do ta sigurojnë oficerët dhe ushtarët e rryer serbë e malazezë, kinse për të na mbrojtur më mirë prej çfardo rreziku në rrugë.
c )- Posa të mbërrihet në Kroaci, do të bëhet riorganizimi i këtyre njësive në brigada, batalone, çeta e togje, kurse udhëheqjen me to do ta rimarrin oficëret e ç' armatosur shqiptarë.
Duke qenë të sinqertë, të çiltër e të pastër në shpirt, sikurse e ka zakon shqipatri, e të bindur se Partia komuniste nuk do ta ndjek politiken e shfarosjes së Shqiptarëve siç ishte në Jugosllavinë e Vjetër, urdhërat që na i dhanë këtu i respektuam e mandje i vlersuam si humane dhe shprehje kujdesi ndaj nesh. Askush nuk dyshonte se pas kësaj fshehej një dramë e vertetë për popullin Shqiptar, e pa shenuar në histori. Fjalët dhe parullat se po shkojmë në front si dhe lënja e armëve kinse për të na kursyer nga mundimet e rrugës së gjatë, ishin vetëm mashtrim për te realizuar më lehtë qëllimin, nga se duarthatë s' ka rezistencë, ndërkaq Tivari ishte zgjedhur si skuta më e izoluar e Malit të Zi, ku largë prej të gjitha lidhjeve komunikative, në mënyre më të padiktueshme do të ekzekutohej krimi i paparë në Histori. Konfiguracioni i terrenit me shkambinjë kanjone e det te gjerë ofronin mundësi ideale që të përbinin pa gjurmë te gjitha viktimat dhe kufomat e masakrit dhe keshtu krejt këtë krim ta mbulojë terri dhe heshtja, pa depërtua asnjë fjalë dhe e dhënë në opinion, e mos te flasim më pér ndonjë jehonë më të madhe ne vend apo jashtë tij.
Planifikuesit e këtij masakri nuk ka mundur madje t' i kënaqë as dërgimi i kétyre 4.6oo Shqipatarvë në frontin e Treshtës, që atje të vriten nga armiku fashist. Të përshkuar deri në palc me urrejtje shoviniste antishqiptare, ata donin që vet, në mënyrë ekzeltative të shfryhen e kënaqen me sadizmin e vet shtazarak.
Në Prizren qëndruan dy ditë, derisa u tubuam të gjithë dhe derisa u bë riorganizimi në njësi. Nga Prizreni, kolona e jonë e gjatë u nis në drejtim të territorit të Shqipërisë, e përcjellë tash nga pjestarët e brigadave serbe e malazeze të armatosur deri në dhëmbë, e që kishin për qëllim gjoja ta sigurojnë marshutën.
Me të kaluar të kufirit të Kosovës, sjelljet e mëparshme sadopak korrekte të përcjellësve tanë të cilët prej Mitrovicës e deri ne Kukës, megjithate i ngjanin sjelljeve te bashkëlutetarëve, këtu e tutje tashmë u shëndrruan në sjellje të armiqëve të paskrupullt, si të bishave të egra. Tani ata nuk na konsideronin, lere më si bashkélutëtarë të tyre, por as si robër të luftës, ndaj te cilëve edhe robëruesit më gjakatarë e më të pacivilizuar konventat ndërkomtare i obligojnë që të sillen në mënyrë sadopak humane. Madje, ata s' na konsideronin as si kope bagëtish, sepse është e ditur se barinjtë kujdesen që kopenë ta shpijnë deri në vendin e caktuar, kurse për përcjellsit tanë ishte krejt një se a do të vdesim gjatë rrugës apo këtë gjë do ta bëjnë atje në Tivar, në vendin e caktuar për kryrjen e masakrit masiv ndaj Shqipatrëve. Na grahnin si të denuarëve me vdekje, kur i shpiejnë në vendin e ekzekutimit. Sipas deshirës, ndoshta edhe të ushtarit më të thjeshtë, që ndodhej në percjelljen tonë, nëse i tekej, mund të na ndante cilindo prej nesh nga kolona, ta bante shoshë me automatik, apo ta therte pa rreshtur me bajonetë e kufomën ta shtyente me majen e çizmes ushtarake në hendek, për t' ua lënë korbave si ushqim. Këtë e bënin pa kurrfarë droje se dikush do t' i merrte në përgjegjsi për një krim të tillë.

E VERTETA PER VIKTIMAT E TIVARIT

Sa më shumë që largoheshim nga Kosova, përcjellsit tanë gjithënjë e më shumë e tregonin ftyrën e vërtetë të bishës gjakpirëse. Në çdo hap drejt Tivarit, ata i shtonin torturat dhe represaljet ndaj nesh, dhe siç dukej, këto u shérbenin si uvertyrë para shfaqjes së madhe << Të natës së Bartolomeut >> që do ta realizonin në Tivar. Duke konsideruar se u është ofruar një rast shumë i volitshëm për ta shprehur shkallën << Patriotizmit >>, përcjellësit tanë, serbë e malazezë, bënin gara në mes vedi sekush do t' ia kalojë tjetrit për nga egërsia dhe pashpirtësia. Përveç që na mundonin me uri, duke mos na dhëne fare ushqim, akoma më shumë na na mundonin me etje, duke na penguar të afrohemi te ndonjë burim apo prrockë e kthjellët për t' u freskuar, apo shuar etjen.
Poashtu, për ne nuk kishte strehim as kur binte shi e as kur bënte të ftohtë. Natën e kalonim nën qiellin e hapté e përcjellsit tanë flenin e pushonin në objekte të mbuluara.
Rrugës, përcjellsit tanë vazhdimisht ndërroheshin. Derisa një numér sish marshonte krahas kolonés, të tjerët pushonin në kuaj ose në qerre. Kështu ata ndërroheshin, ndërsa ne të uritur, të etur e të rraskapitur duhej të ecnim me atë tempo që na e diktonin përcjellsit tanë të ngopur e të pushueshëm. Kështu marshonim tërë ditën, me përjashtim të disa pushimeve nga gjysëm ore, jo aq për pushimin tonë, por më tepér për t' u ngopur ata me të mirat që i kishin marrë me vetë. Gjatë këtij pushimi duhej t' i kryenim nevojat tona fizologjike, nga se ato gjatë marshimit mund t' i bënim vetëm në brekë.
Disa prej nesh fizikisht më të dobët nuk mundeshim me iu përballua mundimeve. Kishte raste që të sëmurëshin, e ndodhte të vdesnin rrugës. Disa që nuk mundeshin me ecë, përcjellësit tanë i shpallnin simulant, andaj i pushkatonin aty për aty. Plumbin në kokë apo bajonetën në gjoks e merrte edhe ai që për një hap sado të vogël ménjanohej nga rreshti për ta zbathur këpucën që ia kishte vrarë këmbën, ose ai qe me kapele donte të merrte ujë në prrockë dhe për raste të ngjashme. Sa është numri i atyre viktimave që u mbetën eshtrat rrugës pa arritur fare në Tivar, askush nuk e di saktsisht, por pa dyshim ai është i madh. E them kështu, sepse në kolonen e gjatë që e përbënin mbi 4.500 veta ai që ishte në krye të saj nuk kishte mundësi ta dij se ç' po ndodhë në mes apo në fund te kolonës, e poashtu ai i fundit nuk kishte mundësi ta dinte se ç' po ngjet në krye të kolonës.
Në kéto rrethana, ditën e parë të marshimit tonë, rreth ores 20 arritém në Kukës, kurse lumin e atyshëm e kaluem përmes një vigu pasi që ura kishte qenë e shkatrruar. Atë natë mbetëm nën qiellin e hapur, në reshje të imta shiu. Ishim të rrethuar nga Drini i bardhë, e nën mbikqyrjen e vazhdueshme të forcave ushtarake serbo - malazeze. Diku kah mesnata filluan të ftohen në shtab njerézit më autoritativ të radhave tona, sidomos ata të cilét kishin rënë në sy më parë si eprorë tanë ushtarak rrugës pér në Prizren, siç u tha, kinse pér konsulltime për rrugën e mëtejme. Aty kah ora 01 pas mesnate dëgjuam disa të shtëna me pushkë automatike dhe britma te tmerrshme të cilat na habitën dhe frikasuan, por ende besonim se nuk éshtë fjala për ndonjë tradhti të përcjellsve tanë.
Është interesant rrëfimi i dy shokëve tanë që kishin qenë të ftuar, por edhe që kishin pasur fatin që në errésirë të ikin nën rrebeshin e plumbave. Fjala është pér Bajram Zukën dhe Rrustem Ahmetin nga Likoshani i Gllogovcit, të cilët na treguan se të gjithë ata që ishin ftuar kinse për konsultime në shtab, i kishin ndarë në grupe në drejtime të ndryshme dhe pastaj ua kishin përgaditur pusinë dhe boshatisur me plumba nga automatiku. Ky rrëfim i tyre tashmé na e bëri me dije se ndaj nesh megjithate po përgaditet diçka shumë e keqe, por s' kishim paragjykime se mund të ndodhë ajo që ndodhi më vonë.
Pas késaj ngjarje tragjike, të prirë nga Bajram Zuka dhe disa shokë të tjerë, në fshehtsinë ma të madhe e kemi informuar pjesën ma të madhe të kolonës për atë çka ndodhi atë natë dhe jemi organizuar në kuadër té mundësive që kishim për té marrë masa të duhura:
a ) - ua kemi bërë me dije se jemi té rrethuar dhe të pércjellë nga forcat serbe dhe malazeze dhe se nuk na konsiderojnë bashkëluftetarë e madje as si robër lufte.
b ) - askush të mos i pérgjigjet thirrjeve eventuale të shtabit dhe
c ) - askush të mos largohet madje as për nevoja fiziologjike nga vendi, kurse në mëngjes të kérkojmë sqarime për fatin e shokéve që na i morën dhe të informojmë këshillin krahinor në Prizren pér trajtimin tonë.
Masat që i ndérmorrëm dhanë fryt, sepse më askush nuk largohej nga vendi dhe se askush nuk iu përgjigjej thirrjeve të shtabit. Përjashtim béjnë Bajram Zuka dhe Ferat Dani nga Likoshani të cilët ishin tronditur thellë dhe pasiqë kishin kuptuar tradhtinë pas asaj që kishin parë në shtab, vetëm kérkonin rastin më të volitshëm që të kthehen në Kosovë.
Lidhur me sqarimet që i kérkuam në méngjes për zhdukjen e shokëve tanë, përcjellsit u përpoqën t' i demantojnë pohimet tona duke thënë se fjala ishte për dezertorë. Mirëpo, duke parë vendosmerinë tonë, na premtuan se do të kemi trajtim të njejté me përcjellësit dhe se tash e tutje gjatë rrugës nuk do të na gjej asnjë e keqe. Poashtu na thanë se për rrugën tonë është në dijeni shtabi kryesor i LNÇ -së në Kosovë dhe se vazhdimisht janë në kontakt me Fadil Hoxhën.
Në mëngjes një numér i shokëve tanë të rraskapitur nuk mundi të léviz"vendit e të nisej në rrugë. edhepse kërkuan që të sigurohen mjetet Transportuese për ta e të dërgohen në ndonjë spital të afërt, kjo kérkesë jona nuk u plotësua. Përkundarzi, mbi ta u vërsulen ushtarët porsi bishat e egra dhe i rrahën me shkopinj druri. Ata që edhe pas dajakut nuk mundën të lëviznin vendit i shpallén simulanta dhe para syve tanë i pushkatuan.
Para se të vazhdonim rrugën na dhanë njëfar mishi të terur e shumë te kripur dhe me erë të rëndë. edhe pse e dinim se është i prishur, shumë prej nesh të uritur e ngreném, mirëpo, s' kaluan as dy orë dhe shumica e sëmurëm. Kishin dhimbje stomaku, barkqitje, vjellje e temperturë të lartë. Në këtë situatë ishim të detyruar që të largoheshim prej kolone për të kryer nevojat fiziologjike. Mirëpo, edhe pse gjelatet tanë e dinin se jemi të helmuar dhe se kemi nevojë veçmas për ujë, çdo përpjekje e jona për t' iu afruar burimit me ujë, prrockës apo ndonjë ujvarje, kërcnohej me vdekje. Që më parë ushtarakét i rrethonin burimet dhe vazhdimisht shtinin me armë drejt tyre.
Mirëpo, as rrebeshet nuk i ndalonin njerézit t' ia mësyjnë burimeve të ujit për ta shuar etjen dhe helmimin, kështuqë një numër sidh gjeti vdekjen në prag té arritjes deri te burimi. Edhe sot e kam të freskët vrasjen e një të riu nga Krasmirovci i Drenicës, i cili gjeti vdekjen me kokë në burimtë një kroni.
Kështu të rraskapitur kemi vazhduar rrugën për në Pukë, ku atë ditë kemi arritur rreth orës 19.oo dhe na kanë vendosur në një luginë të rrethuar me pyje, kurse mbi ne vazhdimisht binte shi si rrëke. Në këto kushte, në periferi të Pukës e kemi kaluar natën. Të nesërmen shumë veta nuk kenë mundur ta vazhdojne rrugën kurse mbi dhjetra sish, mëngjesi i gjeti të vdekur.
Kësisoji, radhét tona vazhdimisht zvogloheshin, sepse një numër i shokëve tanë nuk mund t' iu përballonte torturave, helmimit, urisë, veshmbathjes së dobët e sidomos frigës nga likuidimi fizik. Aq sa shtohej numri i të sëmuarve, njëkohsisht rritej edhe numri i të vdekurve sepse edhe ne, të rraskapitur, nuk ishim në gjendje më t' i mbajmë për krihësh, sikurse vepruam një ditë më parë.
Prej Puke, në rrethana si ato të deritashmet, vazhduam rrugën kurse kah ora 20.oo arritëm në vendin e ashtuqujtur << Ura e Zogut >>, te një kanion i thellë nëpër të cilin rridhte ujë fare pak. Meqë urën e kishin shkatrruar fashistët Italian, transportimin tonë në anën tjetër të kanionit perpiqeshin ta organizojnë përmes një vigu dhe njëlloj vagonete. Në atë vagonet me qellim i ngarkuan mëse 50 veta dhe natyrisht teleferiku i improvizuar u këput, kështuqë të gjithë ranë në atë greminë të thellë. Disa prej tyre vdiqën kurse një numër sish u lënduan rëndë e lehtë. Tentuam menjëherë t' u ndihmojmë, por na penguan pércjellsit duke na thënë se atyre do t' u ndihmojé ushtria, kurse ne ne duhet të vazhdojmë kalimin népér atë vig të improvizuar. Mirpo, duke e ditur fatin që na priste, refuzuam të vendosemi në atë vagonetë té ndrequr dhe pas shumë bindjesh e rezistencash u detyruan té na dergojnë kembe nëpër kanion pér të dalë në anën tjeter të tij. Mirpo, posa kaluam kanionin, sërish na urdhëruan të kthehemi poshtë dhe natën ta kalojmë nën qiellin e hapur.
Edhe pse ishim të rraskapitur dhe qullë nga shiu, tërë natën jemi përpjekur t' u ndihmojmé shokëve që mbetën gjallë e të lenduar nga rënja prej vigu. Poashtu kujdeseshim edhe për disa shokë që i kishim bartur tërë ditën në lese të improvizuara, për krihësh apo në supe.
Dikur kah mesnata na e kanë kumtuar urdhërin se duhet t' i identifikojmë të gjithë të sëmurët dhe të barten nja 50 metra largë gjoja pér t' i dërguar në ndonjë spital të Shqipërisë për shërim. Mirëpo, të udhëhequr nga përvoja e hidhur që e patëm gjatë térë rrugës, ne këtë urdhër të shtabit e refuzuam kategorisht.
Në mëngjes vrejtem se një numër i shokëve që i kishim bartur dhe shumica e atyre që kishin pësuar lëndime pas rënjes nga vigu kishin mbetur të vdekur, kurse na u pamundésua bartja edhe të disave që lëngonin nga semundjet. Posa u larguam nga ai vend ata i mblodhën në qerre dhe i çuan në drejtim të panjohur. Ne të tjerët vazhduam rrugën dhe arritëm në një vend afër Shkodrës ku duhej kaluar të ashtuquajturin << Vau i Spasës >>.
Edhe këtu, meqë ura ishte e shkatrruar, filloi transportimi ynë me një anije të improvizuar. Të mésuar nga përvoja me këso improvizimesh refuzuam të hipim në atë anije pa prezencen e ndonjë oficiri dhe të së paku dy - tre ushtarëve qe na përcillnin. Shtabi, i cili ende nuk kishte kaluar << Vaun e Spasës >> pranoi kërkesat e parashtruara kështu që transportimi u bë pa ndonjë vështirsi të madhe. Mirpo, edhe këtu në anën tjeter mbetën disa shokë të sëmurë rëndë, për fatin e të cilëve kurrë nuk jemi informuar.

E VERTETA E VIKTIMAVE TE TIVARIT

Në Shkodër arritëm rreth orës 16.oo me datën 30 mars 1945. Në të anët e rrugëve na pritën mijra njerëz, shumica prej të cilëve duke na përshendetur qanin, duke pëshperitur << ku jeni duke shkuar >>, << me siguri në ndonjë vend pakthim >>.!? Shumë prej tyre na ofruan bukë e veçmas ujë dhe këtu për herë të parë shuam etjen. Kjo nuk zgjati shumë pasi që shpejtë e shpejtë na vendosën në kazerma në një kodër bukur të lartë, emri i te cilës nuk më kujtohet por e dij se aty nuk kishte pasur ujë për pije. Por, për çudi, ne këtu veten e ndienim pak më të sigurtë. Mirëpo, për fat të keq, këtu nuk na lanë të qëndrojmë gjatë.
Dikur pas mesnate u nisëm në drejtim të Ulqinit duke i lënë të sëmurët në mëshirën e ushtarëve serbë e malazezë. Në rrugë e sipër, jo forte larg Shkodrés, kolona jonë aty kah ora 3 pas mesnatës ka hasur në një eksploziv që shtrihej mjedisit të rrugës, në një gjatsi prej 10 deri 20 metrash. Me të ndezur të explozivit mes nesh u krijua një panik shumë i madh, por përnjëherë pasoi urdhëri që të mos lëvizim nga vendi. Mirëpo, nga frika shumë prej nesh u rrokullisén në të dy anët e rrugës e më pastaj filluan të shtënat e ushtarakëve me ç' rast u vranë dhe u plagosën shumë shokë tanë, kurse në mesin e tyre kam njohur Tafil Shabanin nga Kozhica.
Pas nja 30 minutash na kumtuan se jeta e jonë më nuk ashtë në rrezik, duke thënë se << kjo që ndodhi është vepër e reakcionarëve apo e diverzantëve shqiptarë të Shqiprisë, të cilët hakmerreshin ndaj shqiptarëve kosovarë për masakrat dhe torturat që kinse paska bëre Xhafer Deva dhe regjimenti i ashtuqujtur kosovar >>. Krejt kjo u bë sigurisht për fshehur qéllimin e vet dhe për të nxitur urrejtjen véllavrasëse në mes të shqiptarëve.
Pas shumë kërcnimeve për ta heshtur këtë situatë jemi detyruar të nisemi dhe të vazhdojmë rrugën. Pos tre te plagosurve që na lanë t' i bartim, të sëmuerët dhe të plagosurit e tjerë nuk lejuan t' i marrim me vete, por i ngarkuan në mjete të ndryshme transportuese dhe i dërguan në drejtim të Tivarit me qëllim që të mos biejnë në sy. Shokët e plagosur i kemi bartur mbi supe deri në një fshat, emri i të cilit nuk më kujtohet, por ishte me pullaze prej guri dhe me pak tokë të plleshme. Aty fshatrët na kanë dhënë kanata qerresh të punuara prej thuprave për t' i bartur të plagosurit dhe té sëmurët.
Nga këto tortura dhe reprezalje që na bëheshin gjatë rrugës, sigurisht me së véshtiri e kanë pasur ata që ndodheshin në fund të kolonës. Ata edhe kanë pasur mundësi të numrojnë më saktsisht viktimat e rrugës, por sigurisht se në këto rrethana pak kujt i ka shkuar ndërmend ta bénte këtë, nga se në çdo moment ekzistonte mundësia që edhe vet té bëhej viktimë e përcjellësve të tërbuar. Instinkti i vetëekzistencës dhe rreziku që në çdo moment mund të likudohej, nuk lejonte tjetër të mendohej por vetem si të shpëtohet jeta. Këtë gjendje psiqike e bënte edhe më të tmerrshme hasja gjatë rrugës në kufomat që binin në krye apo nga mesi i kolonës. Në këtë pjesë të rrugës sharjet dhe ofendimet si << viste zarobljeni, vodiqemo vas u llogor na prinudni rad >>, << shoptarsku vam majku >>, << osvetiqese crnogorska omladina >>, e tj. ishin << përshendetjet >> më të shpeshta që na i drejtonte masa dhe përcjellsit tanë, duke na provokuar vazhdimisht dhe duke na i shtuar reprezaljet. Edhe nëse ndonjeri ishte i gatshëm që nga revolti të reagojë duke ditur se ndoshta do ta paguaj me kokë, këtë nuk e bënte, sepse e dinte se pos tij do të pësojnë edhe shumë të tjerë. Zatën ushtarët serbë e malazez mezi pritnin reagimin tonë më té vogël pér të shtiré në neve.
Késhtu të lodhur e të rraskapitur nga rruga, uria e etja, e më tepër nga pasiguria, në gjendje të tensionit té lartë psiqik, e kaluam rrugën nëpër tërë territorin e shqiprisë.
Me të hyrë në kufirin e Jugosllavisë, afër Ulqinit na kanë urdhëruar që të ndalet kolona gjoja për pushim, kurse të gjthë të sëmurët dhe të plagosurit që ishin me ne, të ndahen në një vend të caktuar, gjoja për të evituar ndonjë epidemi të mundshme. Thanë poashtu se ata të transportohen në ndonjë spital të Malit te Zi për shërim, por sipas të gjitha gjasave edhe ata i gjeti fati i njajtë si shokët tanë të mëparshëm, kurse ne vazhdim rrugën për né Tivar.
Me té arritur në Tivar, dikund në mes të orës 12 - 13.oo në çdo skutë té qytetit diktohej një mobilizim i madh i ushtrisë dhe popullsisë të cilét me armë né doré té drejtuar kah ne, na shikonin me pérbuzje të madhe. Diktuam qartë komplotin dhe grackën që na ishte pérgaditur. Shpirtrat tona virgjëresha u gjetën në shenjester të pushkéve dhe mitrolozëve që ishin vendosur në çdo qoshe të rrugëve, dritare dhe tarracë të shtëpive e shkambinjtë në kodrat përreth. Fitohej përshtypja se nga kjo bllokadë as zogu s' do të mund të fluturonte gjallë.
Në qendër të Tivarit të ri, na kanë urdhëruar të ndalemi dhe të ulemi midis rrugës, gjoja për pushim. Në afërsi të rrugës kishte qenë një krua nga i cili ujë rridhte pa ndërprerë. Pasi që ishim shumë të etur, u muarëm vesh që tre shokë tanë të prirë nga Sylë Gllobari të ngriten në këmbë dhe té apelojnë te një oficir që ishte afër çesmes për të na lejuar të pijmë ujë. Mirëpo, me të paraqitur te apelit, përnjëherë diktuam se oficeri u mërdhez dhe filloi piskamën e kërcnimin me fjalë ofenduese << shiptarsku vam majku >> etj. Në momentin kur Syla me shokë u përpoq të arsytojë kërkesen, përnjehere oficiri ka urdhëruar ushtarét té versulen mbi të dhe të shtijnë me armë të zjarrta. Pos vrasjes së tyre, nga plumbat që kishin bredhur anash, u plagosën disa shokë tanë dhe një ushtar malazez.
Pas késaj tragjedie, ne mbetëm té shtangur në mes të rrugës, pa patur guxim të lévizim apo të bisedojmë dhe me frigë pritnim se çdo të ndodhë me ne, pasi që na ishin drejtuar shumë tyta te armëve dhe bajoneta. Për një çast ushtria u tërhoq nja 50 metra largë nesh dhe zurën pozita më të sigurta - dikush pas shkambinjëve, dikush pas shtëpive e disa sish edhe brenda tyre. Dhjetë apo pesëmbdhjetë minuta më vonë nga komanda e vendit arritën tre oficirë të lartë dhe shumë oficirë e ushtarë të tjerë. Ardhjen e tyre ne e pritëm me një fije shprese se në mesin e tyre do të gjendet ndonje revollucionar apo komunist që do t' i jep fund këtyre torturave tona
Mirëpo, shpresa ishte e kotë, sepse njëri prej tyre zuri pozitë në një lartësi dhe filloi të na sulmoi e kërcnohet me fjalet << shiptarsku vam majku >>, << sve qemo vas ubiti >>, << samo minuti su u pitanju >> e tj.
Nuk vonoi shumë dhe pérmes altoparlanti na u komunikua se gjoja dikush prej nesh ka tentuar t' ia grabis ushtarit té plagosur malazez revolen, andej kjo dhe kërkesa e organizuar për ujë u shérbeu si preteksti për ta kualifikuar si tentim kryengritje, për çka u kërcnuan me masa hakmarrje më drastike. Mirëpo, ne të gjithë mirë e dinim se ky është vetëm një trillim si bazë për një masakér me përmasa më té mëdha.
Pas disa çastesh té heshtjes se varrit u ngrit në këmbë njeri nga shokët tanë për te cilin më vonë mësuam se ishte një i ri nga fashati Kozhicë, i cili pas konsultimeve me shokë ishte drejtuar kah oficieret me kërkesë dhe apel qe t' u japin fund këtyre vrasjeve, maltretimeve dhe sjelljeve barbare. Por, pa u ofruar mirë, në të u vërsulen ushtarët malazezë, dhe me armë dhe bajoneta që i kishin vu në pushkë e coptuan por si lakër.
Të shtrénguar dhe të tronditur nga kjo skenë e tmerrshme patologjike, ne nuk dinim me çka te bëjmë, të flasim apo si të veprojmë. Të hutuar e me sy të zgurdulluar, vetëm shikonim para vetes dhe pritnim se çka do të sjellë secili çast e minut i ardhshëm. Kur më nuk ngrihej askush në këmbë dhe nuk bënte zë, oficierët filluan té kërcnohen se një nga një do të na likuidojné të gjithëve.
Heshtjes sonë të mëtejme filluan t' u përgjigjen me terbim. Urdhruan që nga mesi i kolonés të ndahen 80 veta, te cilët i lidhën duarsh dhe i dërguan pas një ndërtese, e mëpastaj vetëm dëgjuam refallet dhe britmat e klithjet e tyre që u masakruan.
Ndër shokët që unë i kam njohur, e që u pushkatuan në mesin e këtyre 80 vetve, ishte edhe Abdyl Bislimi nga Kryshevci i Drenicës.
Me të përfunduar të kétij akti mizor, meqé ne ishim në kolonë për katër, në gjatsi prej 5 - 6 kilometrash, e mundsia për shfarosje masive ishte më e vogël, na kanë urdhéruar té ngritemi në këmbë dhe të qëndrojmë në vend me duar té lidhura mbi kokë. Pas pak na kanë urdhëruar té ecim drejtë një ndertese të madhe trikatshe, me një siperfaqe prej afro 300 metra katrore dhe me oborr të rrethuar rreth dhjete ari. Ndértesa ishte e rrethuar nga të tri anët me kodra shkémbore, kurse oborri ishte me muri të lartë me rrethojë të hekurt, me maje të prehta, gjë që krijonte kushte shumë të volitshme për likuidimin e të gjithë neve pa marr parasysh a gjendeshim në oborr apo në ndërtesë.
Në të hyrë të oborrit të ndërtesës ishin vendosur nga 10 - 15 ushtarë në të dy anët e hyrjes të pérgaditur me shufra hekuri në dorë. Secili prej nesh që hynim nëpér atë hyrje merrte goditje në kokë, gjoks apo shpinë me shufër hekuri dhe vaj halli për atë që nuk mund t' iu bënte ballë të rénave, sepse akzistonte mundësia çdo herë që të mbetet në vend. Ai që mbetej i shtrirë nga të rënat shkilej pa mëshirë nga turma që kalonte nëpér atë hyrje, pa pasur mundësi askush t' iu ndihmojë.
Ishte e pamundur të kalojshe nëpër ate hyrje të ngushtë e të mos marrésh goditje. Vetëm gjatë këtij akti, kétu në hyrje të oborrit, mbetën të shtrirë rreth 100 apo 150 veta. Shumica prej tyre edhe të vdekur.
Ashtu të përgjakur dhe té rraskapitur nja 1000 veta që ishim në ballé té kolonës, na futën por si lopét në atë ndërtesë. Pasi që ndërtesa u mbush përplot, në oborr sipas një vlersimi ngelén mbi 2200 - 2500, kurse në rrugë të gjerë 7 - 8 metra e te gjate 80 - 100 metra, kanë ngelur të rrethuar 1.000 - 1.100 veta, por tani jo te rreshtuar, por grumbull. Kjo u bë për shkak se në këtë mënyrë bëhej likuidimi më i lehtë i tyre. Me të përfunduar të këtij aksioni, ushtarët e kapën Milazim Haxhiun nga fshati tërnavc, me pretekst se ai qenka njëri prej atyre që ka tentuar t' ia marrë revolen oficierit malazez që u plagos ashtu siç përshkruam më heret. Edhe pse ky refuzoi akuzat, mbi trupin e tij para syve tanë u zbraz një shanzher i revoles.
Edhe pse e dinim se xhelatet e pashpirtë po përgatitin masakër të paskrupullt ndaj nesh, i riu 17 vjeçar Ibrahim Koca nga fshati Polac i Drenicés se bashku me 7 shokë shkoi te komanda e shtabit, e cila ishte e vendosur në oborr dhe urdhëronte << udari majku vam shiptarsku neka znaju da je ovde Cerna Gora i da qemo sve do jednog zaklati...>>>, Pér dy qéllime:
a ) - të apelojë të ndërpritet masakri i mëtejme, sjlelljet brutale, rrahjet ne hyrje me shufra hekuri, dhe
b ) - t ' u lejojnë t' u ndihmojnë shokëve të lënduar që kishin mbetur në hyrje të ndërteses nga të rënat që kishin pësuar.
Para se Ibrahim Koca ta kryente paraqitjen e kërkesave të përmendura, me urdhërin e komandantit, në të janë vérsulur shumë ushtarë, e kanë ngulur në bajoneta, e kanë ngritur lartë e pastaj e kanë gjuajtur në një shkamb për t' a parë më lehtë. Pastaj, me një fjalë në mënyrë mizore ia kanë pre hundën, veshët, krihët, e kanë bërë copa - copa.
[/b]

Pas këtij akti shtazarak, shtabi dhe ushtarët janë tërhequr anash 100 deri 150 metra. Pas dhënjes së sinjalit me një armë të rëndë të kalibrit të madh, përnjëherë nga të gjitha anët janë dëgjuar krisma. Rebeshet e armve të ndryshme vinin drejtë nesh nga çdo skutë, oborr, shtepi, shkëmbë,dritare e pullaze të shtëpive. Shtihej me armë të zjarrit, si pushkë, automatik, mortaj dore, revole e çka tjetër jo. Kësisoji, brenda një ore, asnjë nga grumbulli i njerëzve, përafersisht mbi 3 mijë veta qe ishin vendosur ne oborr dhe shesh, nuk mbet në këmbë, kështu që rrethi i ndërteses, oborri dhe sheshi u shendrruan në lumë gjaku që i përgjante një kataklizme të vertetë.
Krahas sulmit në oborr dhe shesh, me armë të njejta dhe intesitet te njejtë sulmuan edhe brenda ndërtesës. Nga të shtënat e armve dhe bombat, plafonet e ndertesës filluan të bijnë mbi kokat e njerëzve, kurse dyshemeja e shendrrua në liqe gjaku. Në njërin prej kateve, nga të shtënat u rrënua krejt pllafoni dhe së bashku me te, një pjesë e madhe e njerëzve të gjallë dhe te vdekur ranë mbi kokat e atyre që ishin një kat më poshtë.
Gjatë sulmit, ne që ishim në dhoma të paplagosur, apelonim te shokët;
a ) që të mos ngriteshin në këmbë, sepse ishin në shënjestër të armëve të kurdisura në shkëmbinjë rreth dritareve,
b ) që bombat e hedhura në dhomë të grabiten pa exploduar dhe të kthehen jashtë,
c ) të pengohet dalja e secilit nga dhoma dhe levizja nga vendi ku është gjetur, sepse secili që iamësynte me dalë automatikisht goditej me armë të zjarrta nga dritaret,
ç ) në rast se xhelatët tentojnë të hyjnë brenda ndërteses të përgaditen pér kundërsulm gjer në vdekje dhe
d ) të pengohet kërcimi nga dritarja
--- vetëvrasja e t' u ndimohet të plagosurve dhe atyre që pësuan psiqikisht.
Nuk dij si ta pérshkruaj, por më kujtohet se një pjesé e atyre që u sëmurën psiqikisht, por edhe të tjerë, nga friga e madhe, pérnjëherë ranë né njëfarë kome
--- gjumë té thellë dhe më nuk dijshin asgjë. Në këtë mënyrë u lehtsuam sado - pak, sepse nuk kishim nevojë të angazhohemi rreth shpëtimit të tyre, kurse në anën tjetër kishim mundësi më të mëdha të merremi me vetorganizim për kundërsulm eventual. ndër ata që kontribuan më së shumti në qetsimin e situates brenda ndërtesës dhe ofrimin e ndihmës më kujtohen: Ismail Ramadani nga Lubovci, Nasuf Bajrami dhe Selman Shabani nga Baksi,Riza Hajdini e Rrustem Ahmeti nga Likoshani e të tjerë.
Për shfarosjen tonë kanë qenë të angazhuar jo vetëm ushtarët, por mendoi të gjithë qytetarët e Tivarit; burra dhe gra, mantilbardhë, pjestarë të institucioneve te ndryshme të Tivarit, me një fjalë, në ne kanë shtënë të gjithë qytetarët që atë ditë me ose pa qellim janë gjendur aty dhe atë nga të gjitha llojet e arméve. Të shtënat kanë zgjatur gjersa nuk është ngritur askush në këmbë dhe derisa s' kena dhënë ndonjë shenjë gjallërie. Këtë e vërteton edhe një raport zyrtar i shtabit operativ; ku mes tjerash thuhet:
<<...padalle su bombe sa svih strana, pucalo se od svih oruzhja, a u pucnjavu su se umesali odbornici, bolniçarke - jednom reçju, svak ko se trefio u tom momentu i ko je posedovao oruzhje. Pucnjava je prestala onda kada se nije niko vise od gomile podizao niti micao. Svemu ovome prisustvovali su komandant i komesar X brigade i sve skoro vojne i civilne ustanove koje se nalaze u Baru. Mnogo od njih su aktivno uçestvovali u tom pushkaranju na ljude >>.
E gjithë kjo na bënë të ditur se për shfarosjen tonë ishin përgaditur si mos më mirë. Sikur fitohej përshtypja se janë vënë në gare cili prej tyre do të vret më shumë shqiptarë. Sulmi nga të gjitha anët dhe nga të gjitha llojet e armëve sikur breshëri ka zgjatur pa ndérprerë rreth një orë e gjysmë, prej ores 14.oo deri ne ora 15.45, porse më - pastaj me intesitet më të dobët, të shtënat kanë vazhduar ndaj atyre që janë pérpjekur të ikin këmba - dorës si dhe ndaj të plagosurve qe janë strehuar nëpër shtëpi, plivica, kotarë të derrave, ahër të kafshëve, zgavrat e trupave të ullirit, në gypat e kanalizimit e gjetiu.
Në disa raste, ( më vonë kemi marrur vesh ) , disa familje i kanë strehuar dhe ua kanë shpétuar jetën të plagosurve të ikur, por për fat të keq, në të shumtën e herave, ata që janë zënë duke u strehuar, janë likuiduar në ményrë më mizore. Më duket se edhe sot më dalin para sysh kufomat e masakruara në oborrin e një shtépie - Brahim Syla e Behram Ajeti nga ternavci, dy të rinjënga Krasmirovci dhe njéri nga Kopiliqi.
Pas këtij akti mizor, i cili siç thamë zgjati mbi një orë e gjysmë, të shténat u ndërprenë, me përjashtim të ndonjë pushke e cila aty - këtu shtinte mbi ata të cilët kishin tentuar të largohen nga kjo kasaphane. Pas nja 10 - 15 minutash pasoi proklamata e re e shtabit, në të cilën thuhej:
a ) informohen të gjithë ata që kanë mbetur gjallë ose të plagosur se komandanti suprem i UNÇ, shoku Tito ka urdhëruar ndërprerjen e zjarrit dhe të gjithë i ka falur - pavarsisht prej gabimeve që kanë béré,
b ) të gjithë të plagosurve do t' u ipet ndihma mjekësore dhe sipas nevojës do të dërgohen në shérim kurse të plagosurit lehtë të ngriten në kémbé dhe té skajohen.
c ) Në fund kërkonin nga të gjallét të brohoritnin parullat: << Rrnoft shoku Tito, >> << rrnoftë bashkim - vllazërimi >> dhe << Rrnoftë ushtria nacionalçlirimtare >>.
Duke menduar se thirrjet e proklamatés ishin të sinqerta, shumica e të plagosurve filluan të ngritën e té kérkojnë ndihmë mjeksore. Mirëpo, posa u zbuluan shumica e të gjallëve, mbi ta prap u vërsulën ushtarët dhe banorét dhe i masakruan sërish. Pastaj vazhdoi aksioni i hulumtimit dhe asgjësimit të atyre që ende jepnin shenjë gjallërie. Ky lloj gjurmimi dhe asgjësimi zgjati përafersisht deri pak para mbrëmjes.
Në proklamatën që u shpall ndérkohë, sërish té gjith të plagosurve iu premtua ndihma mjekësore nëpër spitalet e Tivarit, Dubrovnikut, Splitit e gjetiu, kurse nga të plagosurit lehté u kérkua që të skajoheshin me qellim té hapjes së rrugés për t' iu ndihmuar té plagosurve réndé.
Mirëpo, të mashtruar tash disa herë, askush nga turma nuk lëvizi vendit. Pas pak, aty arritén një grup oficieresh që deri atëherë nuk i kishim parë. Pasoi një bisedë mes tyre dhe shtabit, herë - herë e përcjellur me zhurmë dhe tone polemizuese. Përmbajtjen ne s' ishim në gjendje ta dijmë, por nga gjestikulacionet kuptohej se habiteshin me këtë që kishte ndodhur.
Pasi u informuam se masaker është bérë edhe ndaj njerëzve që kishin hyrë në ndértesë, nga dritaret dëgjuam apelin që të dalim jashtë, me premtime se nuk do të na ndodhë asgjë e keqe. Përsëri na u tha se ndërprerjen e zjarrit e ka urdhëruar vet Titoja i cili, siç thoshin, na ka falur jetën.
Në ndërtesë brenda u hamendém një kohë té gjatë se a duhet dalur apo jo. Në këtë ndikoi përvoja e hidhur që e kishim gjetë tërë rrugës dhe me té drejtë dyshonim në këtë apel. Pasi nja 20 - 30 veta u konsultuan se si t' ia bejmë, Isuf Halili nga Radisheva u deklarua se ai do të dal i pari pér të kontaktuar me njërzit që apelonin për té dalë.
Ashtu edhe u bë. Pas kontaktit që vunë ky me y shokët tjerë me shtabin dhe oficiret, të prezentuar si dalmatin, si dhe pas premtimeve që morëm se nuk do të ketë vrasje, edhe ne të tjerët vendosëm ta léshojmë ndërtesën. Para se të fillojë dalja, në ndërkohë serbet dhe malazezét vunë roje në çdo kat të ndërteses dhe askush s' mund ta lëshonte atë pa u kontrolluar detajisht. Prej nesh kanë konfiskuar çdo gjë të vlefshme, si unaza ari, orë dore ose xhepi, të holla e tj.
Kur dolém jashtë, vërejtëm se oficeret qé na kishin përcjellur dhe ata të paraqitur si dalmatin, edhe më tutje diskutonin me tone të larta dhe plot nervozizém. Mésuam se të parët përpiqeshin ta arsytojnëmasakrin andaj prej ushtarëve dhe oficiravë të ardhur kerkonin që të largoheshin prej vendit të ngjarjes. Nuk vonoi edhe ata u tërhoqën, sigurisht në aradhat e veta e neve na lanë prap në mëshirën e gjakatarëve. Derisa dilnim nga ndertesa, pas nesh mbeteshin një numër i madh i të plagosurve, duke qarë e kërkuar ndihmë.

Me të dalur në oborr, vërejtëm një rrethim të madh nga ushtarët serbë e malazezë, por edhe një skenë të llahtarshme para nesh, ku shtriheshin me mijra të vrarë e të plagosur. Pamje trishtuese ofronim sidomos gjësendet e mprehta si bajonetat, sépatat,tërfurqit shkopinjtë, që kishin mbetur të ngulitura në gjoks, stomak apo gjymtyrë të tjerë trupit. Në atë grumbull njerëzish të kryqzuar si kubiku i druve një mbi një, nuk mund të dallohej se kush është kush, ku e ka kokën e ku këmbët apo trupin. Kishte shumë të plagosur që vuanin duke vajtuar, kërkonin ndihmë, klithnin e çka jo tjetër. Është vështirë të përshkruhet gjithë ajo skenë e tmerrshme, kur të plagosurit që u shkonte gjaku rrëke, kërkonin ndihmë e nuk ishin në gjendje t' u ndihmojmë. Ishte shumë i vështirë për ne që mbetëm gjallë detyrimi të qéndrojmë në këmbë mbi kufoma. Edhe ne qanim së bashku me të plagosurit të cilët shpesh klithnin: << ... ndihmom vëlla, e mos shkel mbi varrën time >>, << vëlla, ma jep një pikë ujë >>, << ma hiq sopatën >> tërfurkun, thikën nga gjoksi, << më nxirrë prej kufomave e tj, e tj >>. Nuk ishin të rralla edhe lutjet: << vëllazër, mos na leni në duar të këtyre xhelatëve >>. << na mytni ju >> <<mbulona me diçka, na ndalni gjakun ...>>
Të shtërnguar nga të gjitha këto kërkesa, edhepse ishim të rrethuar nga qindra ushtarë të armatosur, ne megjithatë u përpoqëm qé sado - pak t' u japim ndihmë duke i nxjerrur të plagosurit nga kufomat. Por, atë moment kur na kane diktuar se po u ndihmojmé, ushtarakët dhanë urdhër të ri kërcnues se çdokush që tenton t' ju ndihmojë ose që shmanget nga turma që qéndronim në kémbë, do ta zé plumbi. Poashtu dënohet me vdekje çdo i plagosur që tenton t' u bashkangjitet atyre që kanë mbetur gjallë në ndértesë. Po ceku se të plagosur e duke kërkuar ndihme njoha Asllan Mustafen nga Tërnavci, Bislim Pajazitin nga Krasimovci, Bejtë Bislimin nga Kryshefci e disa të tjerë emrat e të cilëve tani nuk më kujtohen.
Ndër kufomat në oborr njoha Sinan Avdiun nga Tërnavci, Hysen Zeqën nga Kuçica, një djal të ri nga Rakinica, tre të tjerë nga Kopiliqi, dy shokë nga Prekazi e të tjerë.
Në një situatë të tillë kur kudo rreth nesh por edhe nën kémbét tona dëgjoheshin vaje, ofshime edhe klithje të té plagosurve që kërkonin ndihmë, xhelatët tanë mbanin fjalim për rrolin e levizjes nacionalçlirimtare me Titon ne krye, per bashkim - vëllazërim e tj. Nevë na detyronin të bërtasim: << Rrnoftë shoku Tito >>, << Rrnoftë vëllazerim - bashkimi >>, << Rrnoft UNÇ - ja >>, duke thënë se e tërë kjo që është bërë këtu nuk është e rastit, por me urdhërin e komandantit suprem, shokut Tito me çrast edhe cituan fjalët, siç thanë, nga urdhëresa qé e kishte dhënë. Njëkohsisht, edhe për për nderprerjen e këtij masakri thanë se ka urdhëruar vet Titoja dhe kinse citonin atë atë urdhëresé. Na thanë se duhet t' i jemi mirënjohës, sepse neve që kemi mbetur gjallë ai na ka falur jetën. Për të shprehur mllefin e vet shtazarak, fjalimi i tyre zgjati plot 60 minuta, derisa u pastrua sheshi para oborrit nga viktimat dhe gjaku që ecte si prrockë. Më kot të plagosurit kërkonin ndihmë prej nesh, sepse me qindra ushtarë pérreth vështronin çdo levizje tonën, kurse çdo përpjekje për ndihmë e dënonin me vdekje.
Në spastrimin e oborrit dhe të sheshit, përnjeherë u mobilizuan banorët; gra, pleqé, të rinjë e ushtarë, si dhe punëtorët e ndryshém, sigurisht me qëllim që sa më shpejtë të fshihen gjurmët e kësaj vepre mizore. Për këtë qéllim u angazhuan, cisternat, kamionët, kovat e fshisat e të gjthë Tivarit. Në kumtesën që e dhanë më parë e që dëgjohej fortë mirë, u tha :
1 . -- Të gjitha njësitë ushtarake në qytet, e të gjithë qytetarët dhe punëtorët me të gjitha mjetet që disponojnë të mobilizohen për pastrimin e qytetit nga stërvinat e banditëve shqiptarë.
2 . -- Në mjetet transportuese si kamionë, vagoneta, qerre e të tjera, të ngarkohen bashkarisht një mbi një të vdekurit dhe të plagosurit.
3 . -- Pas transportimit të viktimave të pastrohen rrugët, sheshi dhe oborri i ndërtesës, edhe gjaku e rrobat e banditëve.
Zbatimi i kësaj urdhérese filloi menjëherë, kështu që në mjetet transportuese vërtetë ngarkoheshin bashkarisht té vdekurit dhe të plagosurit. Të kota ishin kundërshtimet dhe tentimet e të plagosurve që t' i ikin këtij transporti të papresedan, sepse ata qé rezistonin masakroheshin aty per aty me armë të ftohta e diku - diku edhe me pushkë.
Edhe pse ishin të shtërnguar dhe të rrethuar në çdo anë, një grup prej 3 shokësh tanë të gjallë që u printe Elez Murta nga Llausha u nda nga turma jonë dhe shkuan të komandanti që ishte largë nja 20 - 25 metra me kërkesë që të ndërpritet masakri dhe tortura ndaj nesh, të kenë mëshirë ndaj të plagosurve, në mënyrë që të plagosurve, në mënyrë që të mos transportoheshin së bashku me të vdekurit dhe që të na lejonin neve që nën mbikqyrjen të perkujdesemi për shërimin e tyre ose dérgimin në ndonjë spital.
Kërkesen e tyre xhelatët e dënuan me vdekje. Por nuk u knaqën me kaq. Nga turma e jonë morën edhe nja 5 - 6 veta me motivacion se edhe ata ishin në grup me protestuesit dhe që të gjithë i likuaduan, kurse neve na u kërcnuan se po qe se na dégjohet vetëm edhe një zë do të na gjej fati i njejtë.
Pra, përkundër kerkesave tona, me mobilizim të shtuar vazhduan transportimin e të vdekurve dhe të plagosurve dhe pastrimin e sheshit dhe të oborrit nga rrobat dhe gjaku në mënyrë që të mos mbetet asnjë gjurmë e masakrit. Derisa zhvillohej ky aksion nga masa e qytetarëve dëgjohej kënga << Druze Tito mi smo ti obeqali da qemo sve shiptare zaklati, osim devojaka i mladih nevesta s kojima qemo kolo zaigrati >> e tj.
Pasi që ushtria, puntorët, grat, burrat dhe fëmijtë, pastruan pjesën më të madhe të sheshit dhe të rrugës përreth nga kufomat dhe të plagosurit, nga rrobat dhe mbeturinat e tjera të masakrit, rradha i erdhi oborrit ku ishim ne të vendosur mbi kufoma. Derisa neve na urdhëruan ta lëshonim oborrin, pas nesh mbetën klithma të plagosurve, duke dëshiruar të vinin me ne. Ata qanin dhe bërtitnin: << Vëllezër, ku po na leni neve, mos na leni në mesin e këtyre gjelatve >> etj. Ky ishte një trishtim i madh për ne që kishin mbetur gjallë e nuk kishim mundësi t' u ndihmojmë. Prej këtu na kanë dërguar në një plazh, i cili prej kasaphanes ishte largë 200 deri 300 metra. Prej atje shiqonim se si pastronin oborrin dhe ndërtesen nga kufomat dhe të plagosurit të vazhdonin të transportoheshin një mbi një, në drejtim të Tivarit të Vjetër kah do shkembinjë apo humnerë e pafund.
Në plazh kemi kaluar natën të rrethuar në një anë nga deti i hapur, ndërsa në anën tjetër nga qindra ushtarë me armë të drejtura prej nesh që ishim të zbehur, të lodhur e të torturuar, të friksuar e të uritur. Të gjithë kishim frigë se gjatë natës do t' na kidnapojnë apo do të na likudiojnë një nga një dhe vazhdimisht e kërkonim mjedisin e turmës.
Në mëngjes vërejtem se si mbi ujë notonin plisat e bardhë, shokat, japangjet dhe kufomat e shokëve tanë. Në plazh kemi qëndruar plot 18 orë pa ngrënë, kurse etjen përpiqeshim ta shuejmë me ujë të detit. Pas kësaj kohe të qëndrimit na kanë urdhëruar të pregaditemi për ndërrimin e vendit. Sërish na kanë sjellur në oborrin e ndërteses së masakrit, porse tash të pastruar nga kufomat. Atë ditë, për herë të parë prej marshutës në Kosovë na kane përgaditur gjellë të ngrohtë - groshë. Pas të gjithë atyre vuajtjeve na kanë urdhëruar të rreshtohemi për të marrë racionin e ushqimit. Por, përsëri u deshpruam, sepse na urdhëruan të shërbehemi me enët e shokëve tanë të vrarë të cilat ishin të lara me gjak. Të mllefosur deri në fund, kemi refuzuar urdhërin duke mos pranuar të hamë në ato enë të përgjakura. Xhelatët na u kërcnuan sërish duke i përforcuar radhët se , po qe se nuk i marrim ato enë, s' do të na japin ushqim. Mirëpo, edhe përkundër kësaj, e të vetëdijshem edhe për pasojat e mundshme, kemi refuzuar t' i marrim ato enë. Dënimi që pasoi në shenjë hakmarrje për refuzim tonë ishte shtyrja e dhënjes së ushqimit për 12 orët e ardhshme.
Kështu të uritur dhe të rraskapitur na kanë urdhëruar që të hyjmë në atë ndërtesen famoze. Mirëpo, me t' u ofruar hyrjes kryesore, disa shokë tanë si Nasuf Bajrami, njëfarë Haki nga Vushtria, Riza Hajdini nga fshati Baks, dy shokë nga Llapi, Smajl Ramadani nga Luboveci, një nga Gjilani e disa të tjerë, njëzërit kanë refuzuar të hyjnë në ndërtesë pa u përpiluar regjistri me emër e mbiemer dhe adresa të sakta për secilin prej nesh që kemi ngelur ende gjallë dhe të na ipej kopja, pastaj të tregohet regjistri i atyre që janë nisur nga Kosova dhe të dihet numri i të vrarëve.
Këtë kërkesë tonën, oficerët kategorisht e refuzuan, duke na u kërcnuar se do t" na likuidojnë të gjithëve. Menjëherë i përforcuan radhet dhe i drejtuan tytat. U bënë pérpjekje për t' i veçuar udhëheqsit përkatsisht ata më të zéshmit në kërkesa, me në krye Hakiun nga Vushtria, gjoja për bisedime, por ishte i ditur qellimi i ndarjes së tyre. Të mësuar nga përvoja e hidhur, nuk lejuam kurrfar ndarjesh, por njérzit kërkuam që të bisedohet në prezencën e të gjthëve. Me këtë rast u betuam se nuk do të lejojmë më vrasjen e shokëve tanë që i caktuam për ta ngritur zërin në emër të të gjthëve pa u vra të gjithë ne.
Më në fund, pas shumë kërcnimesh dhe të një dialogu të gjatë, që u zhvillua para hyrjes së ndërteses, oficeret pranuan të numrohemi para se të hyjmë dhe për këtë qëllim caktuan një oficer të tyre. Këtë propozim sërish e kemi refuzuar, duke kërkuar që numrimin ta bëjë njeriu unë e pastaj të na komunikoj se sa kishim mbetur gjallë, kurse oficerët të na thonë numrin e atyre që janë vrarë.

Pas shumë peripitive, presionesh e kërcnimesh me likuidim të përgjithshëm, është arritur marrëveshja që të caktohen dy shokë tanë dhe një oficier e një ushtar nga ana e atyre për numrim. Nga ana e jonë, në emër te shokëve, qysh më parë qe caktuar Hakia nga Vushtria dhe Smajl Luboveci. Pas numrimit një nga një gjatë hyrjes në ndërtesë është konstatuar se gjallë kemi mbetur vetem 810 persona, kurse sa i përket numrit që janë nisur nga Kosova oficeri me regjistér në dorë na ka komunikuar se nga Kosova jemi nisur 4.580 veta, gjë që do të thotë se gjatë rruges dhe në masakrin e Tivarit janë mbytur dhe janë zhdukur 3.760 shqiptarë.
Nga personat të cilët kanë mbetur gjallë nga kjo tragjedi dhe asaj që kam vërejtur vet, mbi 90 per qind kanë shpëtuar ata që kanë qenë brenda në ndertesë, sepse mundësitë për shpetim në oborr dhe shesh kanë qenë minimale. I gjallë ka mbetur aty - këtu ndonjeri që është fshehur ndër kufoma dhe ate vetëm pse nuk kanë arritur t' i transportojnë para terri. Natën, ata qé kanë qenë të plagosur, kanë mundur më lehtë të nxirren nga kufomat dhe të ikin në drejtime të ndryshme. Ka raste që edhe në shesh kanë shpëtuar, por ato janë shumë më të rralla.
Sipas vlersimit të shokëve tanë, nga 60 për qind të atyre që i kishte marrë plumbi e ende tregonin shenja të jetës, sikur t' ju ofrohej ndihma perkatse, do të shpëtonin nga vdekja. Mirëpo, siç thamë, kjo ishte e pamundshme, sepse ata transportoheshin së bashku me të vdekurit.
Në ndërtesë na pritën telashe të reja. Në një anë ishin të rrethuar kurse njëkohsisht na u komunikua urdhëri se askush nuk mund të dal jashtë ndërtese madje as për nevoja fizeologjike.
Mosrrespektimi i kësaj urdhërese dënohej me vdekje. Në këto kushte u detyruam që nevojat fiziologjike t'i kryenim po aty ku qëndronim në dhomë. Fitohej përshtypja sikur xhelatet i pengonte fakti se ne kishim mbetur gjallë, dhe se nuk ishin ngopur as me krimin që bënë, torturat dhe zullumi që na u bë tërë kohën, masakër ky i paparë në histori. Në mënyrë më perfide provokonin dhe kërkonin shkak që të shtinin në neve dhe të na likuidojnë. Një nga këto provokime ishte lënja e bombave dhe revoleve në ndërtesën në të cilin ishin vendosur, por të cilave më parë ua kishin hequr gjilpërat dhe eksplozivin. Sigurisht se kjo ishte bërë me qëllim që dikush prej nesh të provojë të hedhë ndonjë bombë të prishur dhe t' iu jap rast për të intervenuar. Mirëpo, këtë lojë të tyre ne e kuptuam menjëherë, dhe që të gjitha ato i tubuam në një vend për t' i vënë nën kontroll.
Fatkeqsisht, kjo nuk ishte e tëra. Né disa kënde të ndërteses xhelatet kishin vendosur disa eksplozive të vërteta, të cilat në një çast u aktivizuan. Nga eksplodimi i fortë u dëmtua dyshemeja e dhomës ku gjendesha unë me ç' rast lehtë apo rëndë u lënduan disa shokë tanë. Mëpastaj u shkaktuan edhe dy eksplodime më të lehta të cilat për fat nuk shkaktuan viktima.
Në këtë gjendje kaotike, frige dhe pasigurie aty e kemi kaluar natën.
Në mëngjes kemi kërkuar sqarim për eksplozivine vënë. Kërkesave tona iu kanë përgjegjur disa oficier, kinse ekspertë, me ç' rast na komunikuan se dyshohet se ato kanë mbetur pas tërheqjes së gjermanëve. Poashtu edhe armët janë mbeturina të çetnikëve dhe gjermanëve që kanë mbetur pas tërheqjes nga ajo ndërtesë. Oficierët na shprehen gjoja keqardhje për këtë incident.
Pas 22 orë qëndrimi në atë ndërtesë kur gjendja u bë e padeshirueshme nga kundërmimet, një grup shokësh nga Llapi protestuan dhe kërkuan të na lejohet dalja nga ndërtesa, të na ipet ushqim dhe të gjendet një strehim më i përshtashem. Vetëm ditën e dytë të qëndrimit këtu na kanë urdhëruar të dalim nga ndërtesa dhe të rreshtohemi. Ashtu të rreshtuar na kanë dërguar në një vend tjetër të izoluar me një ndërtesë të vjetër, me një oborr përafersisht 0, 10 hektarë, i rrethuar me tela të xhembuar të lartë mbi dy metra. Kjo s' ishte asgje tjetër pos sipas të gjitha gjasave llogor gjerman me kushte të kqija, por me një përparsi se nevojat fiziologjike i kryenim në oborr. Në këtë llogor kemi kërkuar të na ipet ushqimi dhe të na mundësohet kontakti me udhëheqsit tanë në Kosovë, si Fadil Hoxhën, Xhavit Nimanin, Rifat Berishën, Mehmet Hoxhen, Ismet Shaqirin, apo me udheheqsit e Shqiprisë. Mirpo, të gjtha këto ishin të kota sepse kërkesat tona nuk i përfillnin, përkundrazi vazhdimisht shtonin masat e sigurisë. Një oficier i lartë madje na u kërcnua se po qe se vazhdojmë me kërkesa të tilla, do të na likuidojnë të gjithve. << Shihni atë tym te zi në atë shkëmbë ? Aty po digjen shokët tuaj, mos dëshironi edhe ju të pësoni si ata ? >>.
Pas nja tri dite qëndrimi këtu, na kanë urdhëruar që të përgatitemi për të shkuar në një vend tjetër, në Bokën e Kotorit, me qëllim të largimit tonë sado pak nga kufiri i Shqiprisë dhe për të mos e parë këtë llogor Shqipatarët e Tivarit dhe rrethinës. Ne kemi refuzuar një urdhër té tillë gjer sa të mos na plotësohen kërkesat që i cekëm më lartë. Kemi kërkuar që sërish të përpilohet regjistri i atyre që janë likuiduar dhe të atyre që mbetën gjallë dhe t' u dorëzohen udhëheqësve në Kosovë dhe në Shqipri. Përveç kësaj kemi kërkaur që aty për aty udhëheqjen ta marrë përsiper kuadri i oficierëve Shqipatrë së bashku me ata serbë e malazezë. Kërkesat tona menjëherë u refuzuan, por edhe ne mbetëm kategorik që pa plotsimin e tyre të mos e vazhdojmë rrugën tutje.
Pas dy - tre ditësh arriti një grup oficierësh shumica prej të cilëve u prezentuan si malazezë, kurse dy ishin Dalmatinë. Ata na kominikuan se gjoja për të gjitha kërkesat tona është informuar udhëheqsia e Kosovës dhe se gjoja prej andej ka arritur një porosi e cila na u lexua në gjuhen shqipe dhe sërbokroatishte. Nga kjo më kujtohet vetëm ky tekst:
<< Me keqardhje kemi marrë lajmin për incidentin dhe tragjedin që ndodhi në Tivar, për çka ju vet ishit fajtorë.Kemi marrë të gjitha masat për sigurimin e jetës suaj dhe kushteve më të mira jetësore. Tash e tutje për në front përveç udhëheqsve serbë e malazezë do t' u shoqërojnë edhe oficierët kroatë e sllovenë, si dhe disa oficierë shqiptarë >>.
Pas shumë kërcnimeve u detyruam të pajtohemi me fat. Një lehtësim e kishim se tash e tutje, në kroaci pos oficerëve serbë e malazezë, në udhëheqje do të kishim edhe kroatë e sllovenë si dhe disa shqiptarë.
Në llogor qëndruam edhe nja 10 - 12 ditë. Meqenése ishte afër një rruge qarkullueshme, kurse kushtet ishin mizerie, vrenim se si popullata e atyshme kur afroheshin afër llogorit, nga qelbja e tij, vinin faculetat në gojë dhe hundë kurse duke kthyer kokën anash shanin: << Majku vam shiptarsku, lipshite tu kao stoka >> ! ( Nënën e juve shqiptare, ngordhni aty si kafshët ).
Pasi që ishim mbushur përplot morra nga papastërtia dhe kushtet tejet të vështira nga të cilat kërcënohej epidemija e tifos apo ndonjë sëmundje tjetër, përcjellsit tanë në një luginë të Tivarit të vjetër organizuan një punkt për përvlimin e rrobave tona. Duke i bartur rrobat për në këtë punkt, unë, Nasuf Bajrami nga Baksi, Sylë Ferizi nga Radisheva e disa të tjerë u ngulfatëm nga kundërmimi i rëndë qe vinte nga shkëmbinjtë e afërt në formë tymi apo mjegulle. Nga dy qytetarë mësuam se kjo erë e rëndë vinte nga kufomat e Shqiptarëve që digjeshin në humnerat e atyre shkëmbinjëve të Tivarit të Vjetër.
Në përfundim të këtij operacioni, do të thotë pas 10 - 12 ditë qëndrimi në këtë llogor, më në fund na kanë futur në një anije dhe kemi filluar rrugën për në vijën e frontit, gjë që na gëzoi shumë sepse menzi pritnim largimin nga ky vend mizorik. Natën e parë jemi ndalur në Spital por edhe tani pa ujë dhe ushqim, te mbështetur për disa shkëmbinjëve disi e kemi pritur mëngjesin. Por, jo të gjithë.
Të rraskapitur nga uria, lodhja dhe sëmundjet e ndryshme, një numër shokësh kanë ngelur në vend, kurse për fatin e tyre më s' kemi mësuar asgjë. Prej aty kemi vazhduar rrugën pér ne Shibenik, Trogir e pastaj në Biograd na moru. Para se të vendosemi në disa ndërtesa, jemi pastruar me ujë deti, jemi rruar, veshur mirë dhe armatosur me armë angleze. Në këtë mënyrë jemi përgatitur për front. Pér herë të parë këtu kemi marrë ushqim të ngrohtë si griz, çaj, ngapak bukë dhe pastaj na kanë ndarë në njësi më të vogla. Për udhëheqje i caktuam njerëzit tanë më të aftsi si tetar, rreshter, nëntoger e toger. Poashtu i përpiluam regjistrat me emër e mbiemër dhe adresë të të gjithë neve që kishim mbetur gjallë. Për fat të keq ky numër ishte shumë i vogël - gjithsejt 786 veta. Më kujtohet se prej këtu prap filluam ta ndiejmë vehten Shqipatrë sepse tani kishim eprorët tanë të cilët na i mundësonin ushtrimet dhe komandën në gjuhën shqipe që i udhëheqte eprori Riza Hajdini e disa të tjerë dhe njëkohësisht ishim më të sigurt sepse tani s' ishim duerthatë.
Prej këtu vazhduam rrugen për ne Zarë, Cëkvenicë dhe në fund arritëm në Rijekë e pastaj prej aty në Lublanë. Kétu sérish na kane shpérndarë nëpër njësi
----brigada sërbe e malazeze dhe më pak në ato sllovene e kroate. Këtu për herë të parë u hodhëm në luftë kundër armikut, përkatsisht mbeturinave çetnike, ustashe, domobrane e të tjera që përpiqeshin të rezistojnë ose té ikin në Itali dhe Austri për të mos rënë në duart e partizanëve.
Eshtë pér t' u habitur, por edhe këtu vrehej një mosbesim ndaj njësive ku shumicën e pérbénin Shqiptarët. Edhepse në betejë hudheshim të parët, në vend mirënjohje për sukseset që i arritshim në front, pas çdo aksioni luftarak dhe pas çdo pozite të re që zinim, ende pa u çlodhur na kontrollonin detalisht dhe na konfiskonin çdo gjë që e kishim grabitur nga armiku. Këtë e bënin duke na rreshtuar në ndonjë fushë dy nga dy, njëri përballë tjetrit, pasi që parë na detyronin t'i lëmë armët disa metra larg. Kontrolli detal bëhej në atë mënyrë që s' na lënin vend pa kontrolluar si në çanta që i bartnim ashtu edhe në trup, në xhepa e ku jo se. Ishte e pamundur të fshehnim çdo gjë që konfiskonim nga armiku sikurse setrat, këmishat, lapsat, ndonjë orë apo diç tjetër. Në këtë ményrë veprohej vetëm ndaj Shqipatrëve, andej kjo na vinte shumë rëndë.
Krahas betejave të herëpashershëme, edhepse të lodhur dhe rraskapitur nga uria, kushtet e vështira të jetës dhe padrejtësive që s' na u ndanë kurrë, çdo pauzë apo moment sado pak të volitshëm e shfrytëzonim për të kërkaur nga eproret sqarime lidhur me tragjedinë e Tivarit, përkatsisht për tërë atë që pérjetuam prej Prizrenit e deri në masakrin masiv. Pas shumë përpjekjeve dhe tentimeve Pér pranimin tek oficerët e lartë, më në fund tre shokë arritëm të hyjnë në Shtab në një fshat afër Rijekës. Në bisedë kishin qënë tre oficerë të lartë ( dy të brigadés dhe një i Divizionit XV << Matija Gubec >> ). Me atë i informuam hollësisht këta eprorë për tërë që na ka ngjarë e posaçarisht për masakrin e Tivarit.
Pas rrëfimit ta parë, këta eprorë na u kërcnuan se po merrem me propaganda armiqésore duke mohuar të gjitha ato që i thamë si të pavërteta. Madje pasuan edhe kërcnime dhe kërkesa pér distancim prej pohimeve të tilla. Por duke parë se ne qëndrojmë stoikisht pas thënive tona dhe kërkesës për ndriçimin e tërë tragjedisë, më në fund u pajtuan të dégjojnë deri në fund argumentet tona dhe na urdhëruan që për gjithë këto të epim deklaratë me shkrim. Pasi që e bëmë këtë, na premtuan se për të njëjtën gjë do të kérkojnë deklartë me shkrim prej të gjithë atyre që kishim mbetur gjallë.
Posa ne kemi arritur në njësitë tona, pas nesh ka ardhë një delegacion e Shtabit i përbërë prej tre oficerëve dhe një daktilografi. Prej çdonjërit që ka pasë guxim i kanë marrë deklaratat për gjithë atë që kanë përjetuar gjatë marshutës vdekjeprëse prej Kosove e deri në Tivar. Tri ditë më vonë sërish na kanë ftuar në Shtab të Brigadës në një bisedë plotësuese për sqarimin e disa detaleve. Me këtë rast na është thënë se janë shumë të interesuar për këtë ngjarje e veçanarisht për ate që ka ndodhur në Tivar dhe se po bëjnë përpjekje për ndriçimin e plotë të sajë. Pér këtë do të informojnë edhe organet më të larta shtetërore, ushtarake dhe partiake për të marrë qëndrim lidhur me këtë. Njëkosisht na bënë me dije se në njësi e as jasht saj nuk guxon askush prej nesh të llafosë për rastin e Tivarit. Në të kundërtën, na u kërcnuan se po poqese zihet në gojë kjo ngjarje, do të thotë nëse merr dhenë, secili prej nesh do të nxirret para gjyqit ushtarak nën akuzë për përhapjen e propagandës armiqësore.
Se a i kanë dërguar me të vërtetë matrialet dhe dëshmitë e mbledhura per këtë rast prej nesh instancave më të larta, cilat ishin ato, çfarë përmbajtje kanë pasur dhe në ç' masë janë ndriçuar, ne kurrë nuk mundëm të marrim vesh.
Pas demobilizimit ( pas përfundimit të luftës ) dhe ardhjes sonë në shtëpi, u informuam se ngjarja kishte marrë dhenë. I tërë opinioni kosovar dhe më gjerë gojë pas goje dhe përmes kanaleve të fshehta ishte informuar për masakrin e Tivarit dhe për tërë atë që kishte ndodhur prej Kosove e deri në Tivar, përkatsisht në vijën e frontit. Kuptuam po ashtu se askush nuk guxonte te bisedonte haptas për atë që kishte ndodhur në Tivar, në Liqenin e Shkoderës e gjetiu. Pér numrin e viktimave silleshin verzione të ndryshme, por numri më i shpeshtë përmendej prej 4.500 deri në 6.000 viktima të turmës së dytë, në të cilën ishim edhe ne që mbetëm gjallë, ndërkaq në dy turmat e tjera, numri i viktimave sillej prej 1.000 deri në 1.500 veta.
Në rrethanat jashtzakonisht të vështira që u krijuan me administrimin ushtarak në Kosovë në përfundim të luftës e edhe më vonë, Shqipatrëve iu bë e pamundshme të kërkojnë ndriçimin e kësaj tragjedie. Ai që kishte guxim vetëm t' ia rrëfejë dikujt ngjarjen, ndiqej dhe persekutohej pa masë. Në mënyrë më mizore janë torturuar dhe maltretuar edhe prindërit dhe fëmijët ose të afërmit e atyre që pësuan në Tivar, duke i konsideruar si armiq të rrezikshem të shtetit.
Mirëpo, pa marrë parasysh kushtet e vështira politike, torturat dhe rrethanat e tjera, ne, luftëtaret e gjallë, në mënyrë sekrete jemi përpjekur ta informojmë popullin nëpër tubime ( oda e mbledhime rasti ) për gjithë ate që e kemi përjetuar, gjë që pati efekt të informimit të drejtë.
Përkundër rrethanave gjithnjë të pavolitshme, në të cilat jetuan dhe sot po jetojnë në jugosllavinë bolshevike Shqiptarët, pavarsisht nga pasojat politike, fizike dhe psiqike personale dhe të familjes sime, por i vetëdijshem se askush prej zyrtarëve nuk dëshiron të ndriçon rastin e Tivarit, nga shkaku se krimi i bërë s' kishte analog në histori, më datën 9.11.1966 vendosa t' u shkruaj publikisht të gjitha forumeve më të larta partiake dhe shtetërore në vend me kërkesë për zgjedhjen e plotë të kësaj çështje dhe gjykimin e fajtorëve për të.

Në letrën time drejtuar organeve shtetrore dhe partiake të Jugosllavisë, Sërbisë dhe Kosovës në 15 faqe të shkruara me makinë, përveç përshkrimit në hollësi të ngjarjes, nga organet më të larta partiake kam kërkuar që patjetër publikisht:

1. -- Të informohet opinioni i gjerë për MASAKRIN e TIVARIT
2. -- Të bëhet evidenca e plotë e ushtarëve të masakruar
3. -- Të indetifikohen kryerësit e kësaj vepre mizore
4. -- Të informohet opinioni për masat që janë marrë ndaj tyre dhe
5. -- T" u bëhet e mundshme prindërve, të vejave dhe fëmijëve prindërit e të cilëve janë mbetur në këtë masakër të gëzojnë të gjitha të drejtat e invaliditetit familjar ushtarak dhe të drejtat e tjera.
Lidhur me letrën time, me inciativen e KQ LKJ më 18.11.1966 në lokalet e Komitetit Komunal të LK të Mitrovicës u caktua një bisedë në përbërje prej dy përfaqsuesve të KQ LKJ, dy përfaqsuesve të KQ të LK të Sërbisë, Sekretarit të KK LK të Mitrovicës, Zharko Kuzeleviqit, anëtarit të KK të LK të Kosovës, Hysen Prekazit, sekretarit organizativ të KK të LK té Mitrovicës Basri Hasanit si dhe dy personave tjerë të cilëve nuk ua mësova funkcionet. Në bisedë me kishin ftuar edhe mua, për çka edhe e kam si dëshmi ftesën e nënshkruar nga Zharko Kuzeleviq.
Në bisedë që u organizua më 19.11.1966 duke filluar në orën o8.oo sekretari i KK LK të Mitrovicës, Zharko Kuzeleviq që në fillim m' u kërcnua me masa administrative kinse për të pavertetat që i kam theksuar në parashtresen time forumeve më të larta partiake e shtetrore duke i konsideruar si propagandë armiqësore me qëllim të kompromitimit të sistemit tonë socialist - vetqeverisës, të drejtuara kundër vëllazërimbashkimit për çka do të përgjigjem para gjygjit. Njëkohsisht më propozoi që të tërhiqem nga thënjet në letër. Pastaj njëri nga përfaqsuesit e KQ LKJ ma tërhoqi vërjetjen se kjo është vepër e rëndë armiqësore prapa së cilës fshihet edhe ndonjë grup armiqësor e jo vetëm Azemi, prandaj ky duhet të deklarohet se kush fshehet prapa kësaj letre. Mëpastaj edhe ky më propozoi që të tërhiqem dhe të harrohet kjo çështje. Rrugën e tyre e ndoqën edhe të pranishmit e tjerë duke m' u kërcnuar dhe njëkohësisht duke kërkuar térheqjen time ose deklarimin se kush fshehet pas kësaj.
Shiquar realisht gjërat, thuja se as që kam pritur ndonjë çasje tjetër këtij problemi nga ata që e kishin kurdisur këtë tragjedi. Por, e imja ishte ta them të vërteten e pastaj le të del ku të del.
Pasi e mora fjalën, që në fillim u thash se çasja e juaj këtij problemi nuk është me vend. Kétu më keni thirrur vetëm të më friksoni që të tërhiqem nga ajo që kam th"ënë edhepse që të gjithë e dini se ashtu edhe ka ndodhur në të vertetë. U thashë se hiç më lehtë s' janë ndarë Shqipatarët nga ky masakër se sa popujt që e përjetuan Aushvicin e Polonisë. Përkundrazi, krimi është më i rëndë kur dihet se gjermanet tortuaruan armiqët, ndërkaq fatkeqsisht serbët dhe malazezët vranë dhe masakruan bashkëluftetaret e vet - Shqipatrë duarëthatë. Me këtë rast ua bëra me dije se kategorisht mbetëm pranë kërkesave të parashtruara në letër. Madje kërkova që ajo të plotësohet me fakte të reja, me dëshmitë e qytetarëve tjerë që kishin marrë pjesë në marshuten prej Prizrenit e deri në Tivar.
Me disa pauza të vogla biseda ka zgjatur prej orës o8.oo deri në oren 16.oo. Gjatë bisedës më janë shtruar pyetje provokuese por edhe pyetje të arsyeshme. Kah fundi, Hysen Prekazi dhe Basri Hasani pranuan se kanë dëgjuar diç për këtë ngjarje, por jo edhe për masakër me përmasa të tilla. Me një rast, Hysen Prekazi më tha në gjuhën Shqipe që të rrefej tërë ngjarjen realisht pavarsisht nga nervoziteti që e kaplon dike.
Pasi që u bindën se unë nuk do të tërhiqem nga ajo që kam thënë në letër dhe se kërkoj kategorikisht që të ndriçohet i tërë rasti e të shpallet publikisht para opinionit, biseda u zhvillua në frymë pak më konstruktive. Pasi rrëfeva edhe një herë tërë ngjarjen dhe çdo gjë që argumentova kërkova të shënohet në procesverbal, njëri prej përfaqsuesve të KQ LKJ, në mes tjerash tha : << Problemi të cilin e parashtroi Azemi është shumë delikat dhe me peshë shumë të madhe. Si i tillë del nga kompetencat e këtij grupi punues, prandaj edhe marrja e çfardo mase ësht
"e në kompetencë vetëm të forumeve më të larta partiake e shterore. Andaj, propozoj që i tërë matriali i prezentuar, ky procesverbal i nënshkruar nga Azem Hajdini dhe faktet e tjera të dërgohen në adresë të KQ të LK të jugosllavisë për të marré qëndrim lidhur me te, kurse pas marrjes së vendimit të informohet opinioni dhe Azemi për këtë. Njëkosishtë Azemi duhet të përoiloi një matrial komplet për këtë problem si dhe për të gjitha që deklaroi këtu dhe në një bisedë tjetër të na i prezentoi të gjitha. >>
Pér një solucion të tillë u pajtuan të gjithë.
Pas kësaj bisede mendova se më në fund e vërteta do të del në shesh dhe se bashkëbiseduesit do ta mbajnë fjalën. Unë e përgadita matrialin ashtu siç u morëm vesh.
Mirëpo, njëzet ditë më vonë, nga KQ i LKJ mora një letër e cila mban numrin 2029/1 datë 9.12.1966, me të cilën u informova se lënda ime e është dërguar në tërësi KK të LK të Kosovës në shqyrtim dhe kompetencë.
Edhepse sërish pas një kohe kërkova përgjigje nga KK i KK të Kosovës dhe KQ i LKJ - së për këtë çështje, sot e ksaj dite nuk di për fatin e matrialit në fjalë.Madje, madje, edhepse gjatë bisedës në Komitetet Komunale të Lidhjes së komunistëve në Mitrovicë me 19.11.1966 pjesëmarrsit patën thënë se << Azemin duhet ta kuptojmë si shok dhe perjetues të kësaj ngjarje tragjike, e jo si armik >>, menjëherë pas kësaj bisede ndaj meje u shtrua një terror i vërtetë, hiç më i lehtë ae ai i viteve të luftës. pasojat i hetuan edhe antarët e familjes sime, shokët e punës e të jetës.
Me qindra herë kam qenë i thirrur në komitet komunal e Sekretariat të punëve të brendshme në Mitrovicë për t' u marrë në pyetje për çdo lëvizje që kam bërë, për çdo fjalë të thënë në ndeja, tubime formale e jo formale si dhe për çdo deklaratë që kam dhënë. Qëndrimi armiqësor ndaj meje është shprehur publikisht atëherë kur klasa punëtore në fabrika, qytetarët e ndershëm dhe fshatarét filluan të më kandidojnë për këshilltar të kuvendit komunal dhe deputet republikan në vitin 1968. Me të arritur propozimi, konferenca komunale e Lidhjes socialiste të Mitrovicés ka caktuar mbledhje te posçme me qëllim të marrjes së qëndrimit për pengimin e kandidaturës sime. Aksionin e diskualifikimit tim e kanë udhëhequr disa shokë të nxitur nga pushtetmbajtësit me në krye Mustafa Osmanagiqin, deputet i Dhomes së kombeve, pastaj Ismajl Jahiqin dhe Mon Monin nga Vllaha, të cilët zhvilluan një fushatë të gjerë në popull për mos votuar në favor timin. Këta dhe të tjerët iu kanë kërcnuar edhe me burg votuesve që do të votonin për mua, << armikun e socializmit vetëqeverisës dhe mbarë sistemit jugosllav >>. Edhepse populli nuk u frikësua , por përgjithësisht ma dha votën , pushtetëmbajtsit stalinist e konstatuan zgjedhjen time dhe ma bënë të pamundëshme kryerjen e funkcionit.
Torturat dhe malltertimet ndaj meje zgjaten gjithënjë deri në vitin 1978 kur u bënë ndryshime të konsiderueshme kuadrosh në udhëheqjen e Mitrovicës dhe Krahinës, e sidomos në KE krahinor.
I mllefosur gjithënjë për qëndrimin heshtak të të gjitha forumeve rreth rastit të Tivarit, 14 vjet pas bisedës që pata në Komitetin komunal të Lidhjes së komunistëve të Mitrovicës, vendosa sërish të aktualizoi ndriçimin e kësaj çeshtëje dhe me letër e matrial iu drejtova udhëheqjes aktuale të Kosovës dhe Jugosllavisë me 15.12.1980. Mirëpo, edhepse mora premtime se do të ftohem në bisedë dhe se Mé në fund do të fillojë realizimi i kërkesés sime, ngjarjet e '81 - shit edhe një herë e ngulfaten të vërtetem për këtë tragjedi.
Shpresoj se një ditë, megjithatë bota do ta kuptojë ndytësirën ndoshta më të madhe të Jugosllavisë të bërë gjatë LNÇ - së ndaj Shqiptarëve të cilën populli e këndoi si << VARR TË TIVARIT >>


Azem Hajdini

Forumiste te nderuar beni mire te lexoni edhe kete histori te qytetit te Tivarit.

TIVARI (Antibarum)qytet mesjetar,me origjin antike,ne kufijet veriore te trevave shqiptare ne bregdetin Adriatik.Fillimishte nen sundimin bizantik,kaloi ne fund te shekullit XII nen mbretrin Serbe prej 1360 qe me nje nderprerje te shkurter,pjes e principates se Balshajve deri me 1421 kure kaloi nen sundimin Venedikas.Tivari mesjetar pati nje pozite te rendesishme kishtare e tregetare.Qe nga viti 1077 u be qe nder e kryepeshkopates katolike prej se ciles vareshin 9 peshkopata e Shqiprise se V,ketu mbaronin nje varg rugesh tregtare qe e lidhnin Tivarin me viset e brendeshme e mbaronin ne Peje e Prizeren.Ketu verpronin tregetar vendes dhe te huaj,venedikas,raguzan,nga Puglia,greke etj etj .
Me vone ne shek XVIII qe nje nga skelat kryesore te Pashallekut te Shkodres nen sundimin e Bushatllinjeve Tivari ishte organizuar si Komune qytetare qe i jepte kryzotit feudal vetem ''akrostikun'' (taksen themelore te tokes),kurse gezonte te drejten e administrates autonome,e cila u perforcua sidomos pas renies se mbretris serbe;kishte organet e veta politike,legjislative e gjyqesore,stemen,vulen,priste monedhat e veta.
Deri me 1372,organi epror ishte kuvendi i popullit;mandej pushteti kaloi ne duaret e aristokracise qytetare dhe komuna a Tivarit u be sheshe i nje lufte te ashper politike,deri sa u krijuan dy keshillat qe merrnin vendime per te njejten çeshtje njeri pas tjetrit;ai i fisnikeve dhe si i populloreve.
Me 1517 Tivari iu dorzua nga Venediku osmaneve dhe me 1877,pas nje rrethimi te rende,u pushtua nga Mali i Zi.

MASAKRA E TIVARIT Nga dokumentet arkivore të proviniencës ushtarake të Jugosllavisë del mirëfilli se për çlirimin përfundimtar të Jugosllavisë, nga Kosova, morën pjesë më se 53 000 luftëtarë. Prej tyre, numri më i madh ishte i shqiptarëve, pjestarë të aradhave partizane, me përvojë nga viti 1941-'45, si dhe një numër vullnetarësh të tjerë që u mobilizuan në vitet '44-'45. Nga ky numër, për plotësimin e njësive ushtarake të Jugosllavisë, jashtë Kosovës u nxorën gjithsej 35.017 luftëtarë shqiptarë:
Në Frontin e Sremit 13.000, që përfshiheshin: në brigadën VI (3.000), në brigadën VII (mbi 6.000) dhe VIII 4. 000 (luftëtarë shqiptarë). Për plotësimin e Armatës IV të Jugosllavisë, për në Frontin Veriperëndimor të bregdetit të Adriatikut, në mars dhe prill të vitit 1945, u deportuan 22. 017 luftëtarë shqiptarë si më poshtë:

a) Në mars: Eshaloni i parë, me 3.700 luftëtarë, niset nga Prizreni më 24.3. 1945 dhe arrin në Tivar më 29.3. 1945. Eshaloni i dytë, më 4.700 luftëtarë, niset nga Prizreni më 26.3.1945 dhe arrinë në Tivar më 31.3.1945 dhe Eshaloni i tretë, me 2.700 luftëtarë shqiptarë, niset nga Prizreni më 27.3.1945 dhe arrinë në Tivar më 1 prill 1945.

b) Në prill: Eshaloni i parë, me 1.506 luftëtarë shqiptarë, niset nga Prizreni më 19 prill 1945; Eshaloni i dytë, me 2.601 luftëtarë, niset nga Prizreni më 20 prill 1945 dhe, Eshaloni i tretë, me 1.216 luftëtarë, niset nga Prizreni më 24 prill 1945.

c) Eshaloni i posaçëm me 5.594 luftëtarë shqiptarë, nga Maqedonia, deportohet në Frontin veriperën dimor të Adriatikut, ditët e para të prilli të vitit 1945. Në pyetjen: Pse u deportuan jashtë Kosovës, kinse për plotësimin e qendrave ushtarake jugosllave, vetëm shqiptarët, përgjigja e vërtetë është: të shfarosen masovikisht. Sepse, po të ishte qëllimi që të shkonin atje për të luftuar, atje do të deportoheshin edhe serbët, malazezët, maqedonasit e të tjerë.

Shumë autorë të paanshëm shtrojnë pyetjen: A ishte i nevojshëm një mobilizim me përmasa aq të mëdha i shqiptarëve, në kohën kur çdo ditë pritej kapitullimi i pushtuesit nazifashist? Përgjigja ishte e logjikshme: Jo. Dëbimin e numrit kaq të madh të shqiptarëve nga Kosova, sipas këtyre autorëve, duhet kërkuar te një strategji dhe nevojë për izolimin eshqiptarëve nga Kosova, meqë në pranverë pritej kryengritje me përmasa të gjëra nga ana e shqiptarëve, që luftonin për çlirimin e viseve të pushtuara të Shqipërisë etnike. Sikur shihet, numri i shqiptarëve të mobilizuar dhe i atyre të deportuar në qendrat ushtarake jugosllave në Srem dhe në bregdetin e Adriatikut, ishte shumë më i madh sesa tregohej me dokumentet ushtarake, për shkaqe strategjike. Fjalët dhe parullat se po shkonim në Front, si dhe lënia e armëve kinse për të na kursyer nga mundimet e rrugës së gjatë, ishin vetëm një mashtrim i tyre për ta realizuar më lehtë qëllimin, ngase duarthatë dihej mirfilli se s'ka qëndresë. Ndërkaq, Tivari ishte zgjedhur si skuta më e veçuar e Malit të Zi, që ishte larg i të gjitha lidhjeve komunikuese, ku, në mënyrën më të padukshme do të kryhej ai krim i paparë në histori. Një gjë të tillë e mundësonte konfiguracioni i terrenit. Shkëmbinjtë, kanionet dhe deti i gjërë, ofronin mundësi ideale që t'i përpinin pa gjurmë të gjitha viktimat dhe kufomat e plojës, në mënyrë që tërë ato krime t'i mbulojë terri dhe heshtja, duke mos dhënë as mundësi rninimale që të depërtojë asnjë fjalë dhe e dhënë për opinionin, e mos të flasim më për ndonjë jehonë më të madhe që do të mund t'u bëhej atyre masakrave, në vend dhe jashtë tij. Pikërisht më 31.3.1945, në Tivar, u masakruan hiç më pak se 4.310 luftëtarë shqiptarë, si dhe u bë helmimi i më se 1.340 të tjerëve në kazermën ushtarake të Dubrovnikut, masakra këto që për nga shëmtia nuk e kanë edhe një shembull të vetëm në historinë e njerëzirnit. Përkundër dëbimit të numrit kaq të madh të luftëtarëve shqiptarë jashtë Kosovës, njëkohësisht, në Kosovë, u sollën brigada jugosllave dhe divizioni V dhe VI shqiptar, me një efektiv të përgjithshëm prej 80-100 mijë ushtarësh e oficerësh të të gjitha gjinive dhe me një armatim modern për kohën. Shovenët serbë mendonin se pikërisht tash, nën parullën e LNÇ-së, të ''vëllazërim-bashkimit'' dhe të luftës klasore, më së lehti do t'i realizonin kërkesat kundër-shqiptare, që i shtronte elaborati i Vasa Çubrilloviqit i 7 prillit 1937, i përmirësuar më 3 nëntor 1944, si dhe projekti i Ivo Andriqit i vitit 1939. Programi Kombëtar i ideo- logut çetnik Stevan Moleviqit, etj ., tëcilat dokumente paraqitnin platformën ushtarake -politike të së ashtuquajturës LNÇ në Kosovë dhe në viset e tjera etnike shqiptare. Kjo u dëshmua që nga dita e parë kur forcat ushtarake të ''UNÇJ-së'' shkelën truallin e Kosovës dhe viset e tjera etnike shqiptare, kur u mbushën përrenjtë, hendeqet e malet me kufoma të shqiptarëve. Nuk mbet pus në Kosovë dhe në viset e tjera etnike shqiptare, pa u mbushur me koka dhe gjymtyrë të këputura të shqiptarëve.

ESHALONI I DYTË

Marshi për në Ferr
Unë, luftëtar i gjallë dhe përjetues i kësaj tragjedie, përkundër klimës gjithnjë e më të pavolitshme, që po mbretron në Kosovë me dekada nën sundimin bolshevik - monist të regjirnit serb, qysh në nëntorin e vitit 1966, lidhur me këtë vepër mizore e të papresedencë në histori kam kërkuar ndriçirnin e saj me anë të parashtresës që ua kam bërë Komitetit Qendror të atëhershëm të LKJ, KQ LKS, KK të LK të Kosovës dhe Komitetit Komunal të LK të Mitrovicës, me ç'rast kam kërkuar që të zbulohen dhe dënohen të gjithë ata që ndërmorën dhe kryen këtë plojë. Lidhur me përgjigjet e marra do të ndalëm më gjërësisht në fund të këtijë shkrimi.

Thirrja për kryengritje kundër fashizmit
Siç dihet, Thirrjes së Aleancës Antifashiste me të cilën ftoheshin shtresat e gjëra popullore në kryengritje kundër fashizrnit, edhe shqiptarët e Kosovës iu përgjigjen njëzërit, rrokën armët dhe krah për krah me kombet dhe kombësitë e tjera luftuan kundër pushtuesve të përbashkët deri në fitoren përfundimtare dhe çlirimin e vendit. Në fillim të vitit 1945, kur fashizmit duhej dhënë grushtin vendimtar dhe të arrihej fitorja mbi armikun, një numër i madh i shqiptarëve, pjesëtarë të aradhave partizane me përvojë luftarake nga vitet 1943-45, si dhe një numër i madhë vullnetarësh të tjerë, që u mobilizuan atëherë, u caktuan të shkojnë nga Kosova në Frontin veripërëndimor të bregdetit të Adriatikut për dy qëllime:
-Që t'ia presin vijën e frontit armikut të fortifikuar në frontin e Srernit, përkatësisht t'u bëhet e pamundur forcave naziste të tërhiqen në Austri apo Itali, dhe
-Të marrim pjesë në çlirimin e Trieshtës dhe të Istries, së bashku me njësitë e tjera të UNÇ-së, para se të hynin në këto troje njësitë anglo-amerikane, në mënyrë që këto territore t'i bashkangjiten shtetit ''amë'' Jugosllavisë. Për këtë qëllim nuk duhej kursyer asgjë, as numrin e viktimave' të mundshme. Për arritjen e këtijë qëllimi janë nevojitor edhe forca të mëdha, si përnga numri ashtu edhe përnga cilësia luftarake. Të bindur në idealet e larta që shtronte para nesh fakti se po shkonim në front kundër nazifashizmit, në asnjë çast nuk na shkonte mendja se ndaj nesh përgatitej një kurth monstruoz e djallëzor. Përkundrazi, nga të gjitha viset e Kosovës u tubuan më se 4.700 veta, më se 99 % shqiptarë, për të marrë rrugën kah Tivai. Ç'është e vërteta , ne kishim dëgjuar se edhe një grup i ngjashëm si ky yni, është nisur po në këtë rrugë para nesh, ata pa ditur se ishim të destinuar të bëheshim viktima të një ploje të paskrupullt e që për nga monstruoziteti nuk ka edhe një shembull në historinë e njerëzimit. Jemi të bindur se as ''Oshviençini'' i Polonisë e as ''Mathauzeni'' i Austrisë nuk kanë qenë me siguri më të rëndë, aq më parë kur atje pësuan kundërshtarët e fashizmit, kurse në Tivar ploja është bërë pikërisht ndaj bashkëluftëtarëve të vet shqiptarë duarthatë.
Pikënisje e këtyre focave ushtarake në grupe ishin qendrat e rretheve dhe ato komunale të Kosovës. Njëren nga këto, ku isha edhe unë e përbënin ushtarët e aradhave partizane të rrethit të Mitrovicës, të Shalë së Bajgorës dhe të Drenicës, vullnetarë dhe shumë të mobilizuar nga këto anë, në një numër të përgjithshëm prej 1.000 deri 1.200 luftëtarësh.
Në rrugë e sipër drejt Prizrenit, ky numër gjithnjë rritej, kështu që me numrin e luftëtarëve që na u bashkuan nga qendrat e rretheve dhe të komunave të Vushtrisë, Podujevës, Prishtinës, Kaçanikut, Gjilanit, Lipjanit, Shtimës, Sufrekës, Istogut, Pejës, Gjakovës, Prizrenit e viseve të tjera u bëmë mbi 4.700 veta. Në nismë, që nga Mitrovica e deri në Prizren, kemi qenë tê organizuar në njësi ushtarake formacionesh të ndryshme, gjithnjë nën komandën e oficerëve ushtarakë shqiptarë dhe se komandohej në gjuhën shqipe.

Riorganizimi dhe çarmatimi i ushtarëve shqiptarë në Prizren
Në vendtubimin qendror në Prizren u bë riorganizimi i përgjithshëm. Fjalën e rastit na e mbajtën dy oficerë të lartë dhe dy civilë. Na u tha, ndër të tjera, në gjuhën shqipe dhe serbokroate, se në pjestarët e këtyre njësive llogaritet shumë dhe se duhet të mburremi me misionin që na ishte besuar, sepse do të japim kontributin tonë në çlirimin e Istries dhe të Trieshtës, të popujve që aqë shumë kanë vuajtur nën pushtimin e huaj, si dhe t'ia prejmë vijën e frontit të Sremit armikut, me ç' gjë do ta shpejtojmë çlirimin e vendit dhe kapitullimin e nazizmit.Po ashtu na u komunikua se:
-në këtë marrshutë janë nisur 4.700 luftëtarë;
-për shkak të rrugës së gjatë deri në Tivar, rrugë kjo e cila do të kalohet këmbë nëpër territorin e Shqipërisë, të gjithë ata që kanë armë t'i dorzojnë e mos t'i bartin për së rëndi. U theksua se kjo vlenë edhe për oficerët shqiptarë, sepse, siç u tha, ata mbajnë armë heterogjene si gjermane, italiane, billgare, etj., kurse, porsa të mbrrijmë në Kroaci do të armatosen të gjithë me armë më moderne angleze. Përcjellën tonë, thanë ata, tash e tutje do ta sigurojnë oficerët dhe ushtarët e rryer serbë e malazeze, kinse për të na mbrojtur më mirë prej çfardo rreziku në rrugë;posa të mbrrijmë në Kroaci, do të bëhet riorganizimi i këtyre njësive në brigada, batalione, çeta e togje, kurse komanden dhe drejtimin e tyre do ta bëjnë oficerët e çarmatosur shqiptar. (Sqarim: para nisjes për në Tivar, nga kolona i kanë ndarë, i kanë tërhequr ata të paktë, serbë, malazezë, romë, çerkezë dhe goranë u kanë dhënë uniforma dhe armë i kanë inkuadruar në divizionin e 46-të të Serbisë, për përcjelljen tonë).
Duke qenë të sinqertë, të çiltër e të pastër në shpirt, sikurse e ka zakon shqiptari, të bindur se partia komuniste në aleancë me koalicionin Antifashist nuk do ta ndjekë politikën e shfarosjes së shqiptarëve, siç ndodhi në Jugosllavinë e vjetër, urdhërat që na u dhanë këtu i nderuam, madje i vlerësuam si humane dhe shprehjeje kujdesi ndaj nesh. Askush nuk dyshonte se pas kësaj fshihej një drarnë e tmerrshme e konstruktuar për popullin shqiptarë, e
pashënuar ndonjëherë në histori. Fjalët dhe parullat se po shkojmë në front, si dhe lënia e armëve kinse për të na kursyer nga mundimet e rrugës së gjatë, kishin qenë vetëm mashtrim për ta realizuar më lehtë qëllimin e tyre, ngase duarthatë, s'ka qëndresë. Ndërkaq Tivari, ishte planifikuar dhe zgjedhur si skuta më e veçuar e Malit të Zi, ku largë prej të gjitha lidhjeve komunikuese, në mënyrë më të padiktueshme do të kryhej krimi i paparë e i padëgjuar në histori. Konfiguracioni i terrenit me shkëmbinjë, kanione e det të gjërë, ju ofronin mundësi ideale që të përpinin pa gjurmë të gjitha viktimat dhe kufomat e plojës, gjithë krimin ta mbulojë terri dhe heshtja, pa dëpërtuar asnjë fjalë në opinion, e të mos flasim për ndonjë jehonë më të madhe në vend apo jashtë vendit. Planifikuesit e kësaj ploje nuk ka mundur madje t'i kënaqë as dërgimi i gjithë këtyre 4.700 shqiptarëve në frontin e Trieshtës, që atje të vriten nga armiku fashist. Të për- shkiuar e të ngjeshur deri në palcë me urrejtje shoviniste, kundërshqiptare, ata donin që vetë, të ekzaltatuar të shfryhen e të kënaqën me sadizmin e vet shtazarak. Në Prizren qëndruam dy ditë, derisa u tubuam të gjithë dhe derisa u bë riorganizimi në njësi. Nga Prizreni, kolona jonë e gjatë 5 kilometra, u nis në drejtim të territorit të Shqipëris nga pjestarët e brigadave serbe e malazeze, të armatosur deri në dhëmbë, që kishin për qëllim gjoja ta sigurojnë marshutën.

Marshimi Prizren - Kukës

Me të kaluar të kufirit të Kosovës, sjelljet e mëparshme sadopak korrekte të përcjellësve tanë, të cilët prej Mitrovicës e deri në Kukës, megjithatë, u ngjanin sjelljeve të bashkëluftëtarëve, këtu e tutje tashmë u shndërruan në sjellje të armiqve të paskrullt, të bishave të egra. Tani, ata, nuk na konsideronin më si bashkëluftëtarë te tyre por as si robër të luftës, ndaj të cilëve edhe robëruesit më gjakatarë e më të pacivilizuar obligohen me konventat ndërkombëtare që të sillen në mënyrë sadopak humane. Madje, ata nuk na konsideronin as si kope bagëtish, sepse është e ditur se barinjtë kujdesen që kopenë ta shpiejnë deri në vendin e caktuar, kurse për përcjellësit tanë ishte krejt një se a do të vdesim gjatë rrugës apo këtë gjë do ta bëjmë atje në Tivar, në vendin e caktuar për kryerjen e plojës masive ndaj shqiptarëve. Na grahnin si të ishim të dënuar me vdekje, kur i shpiejnë në vendin e ekzekutimit. Sipas dëshirës, edhe ushtarit më të thjeshtë, që ndodhej në përcjelljen tonë, nëse i tekej, mund të na ndante cilindo prej nesh nga kolona, e ta bënte shoshë me automatik apo ta theme pareshtur me bajonetë e kufomën ta shtynte me majën e çizmes ushtarake në hendek për t'ua lënë korbave si ushqim. Këtë e bënin pa kurrfarë droje se dikush do t'i merrte në përgjegjësi për një krim të tillë. Përkundrazi.

Marshimi makabër nëpër Alpe Shqiptare

Sa më shumë që largoheshim nga Kosova, përcjellësit tanë gjithënjë e më shumë e tregonin fytyrën e vërtetë të bishës gjakpirëse. Në çdo hap drejt Tivarit, ata i shtonin torturat dhe repreza1jet ndaj nesh, dhe, siç dukej, këto iu shërbenin si uvertyrë para shfaqjes së madhe "Të natës së Bartolomeut" , që do ta realizonin në Tivar. Duke kon- sideruar se iu është ofruar një rast shumë i volitshëm për ta shprehur shkallën e ''patriotizmit'' të tyre, përcjellësit tanë, serbë e malazez, bënin gara në mes veti se kush do t'ia kalojëtjetrit përnga egërsia dhe pashpirtësia. Përveç që na mundonin me uri, duke mos na dhënin fare ushqim, akoma më shumë na mundonin me etje, duke na penguar që t'i ofrohemi ndonjë burimi apo përrocke të këthjelltë për t'u freskuar apo shuar etjen. Për ne nuk kishte strehim as kur binte shi, as kur bënte të ftohtë. Natën e kalonim nën qiellin e hapët. Përcjellësit tanë flenin e pushonin në objakte të mbuluara. Rrugës, ata ndërroheshin vazhdimisht. Derisa një numër sish marshonte krahas kolonës, të tjerët pushonin në kuaj ose qerre. Kështu, ata ndërroheshin, ndërsa ne, të uritur, të etur e të rraskapitur, duhej të ecnim me atë temp që na dik tonin përcjellësit tanë të ngopur me ushqirne e të pushueshërn. Kështu, rnarshonirn tërë ditën, rnë përjashtim të disa pushirneve nga një gjysrnë ore, jo aq për të pushuar ne, por për t 'u ngopur ata me të rnirat që kishin marrë me vete. Gjatë këtij pushirni ne duhej t'i kryenirn nevojat tona fiziologjike, ngase ato, gjatë rnarshirnit, nuk ishin të lejueshrne, dhe rnund t'i bënirn vetërn në brekë. Disa prej nesh, rnë të dobët fizikisht, nuk rnund t'u përballonin rnundirneve. Kishte raste që sërnureshin, e ndodhte edhe të vdisnin rrugës. Disa që nuk rnund të ecnin, përcjellësit tanë i shpallnin shtirës, andaj i pushkatonin aty për aty. Plurnbin në kokë apo bajonetën në gjoks e ?Ierrte edhe ai që për një hap sado tëvogël rnënjanohej ngarreshti për ta zbathur këpucën, që ia kishte vrarë kërnbën, ose ai që me kapele donte të rnerrte ujë në prroskë dhe për raste të ngjashrne. Në fakt, sa është nurnri i atyre viktirnave që u rnbetën eshtrat rrugës pa arrijtur fare në Tivar, askush nuk e di saktësisht, por pa dyshirn, ai është shurnë i rnadh. Ai që ishte në krye të kolonës së gjatë që e përbënin rnbi 4.700 veta nuk kishte rnundësi ta dijë se ç'po ndodhë në mes apo në fund të kolonës, e, po ashtu, ai i fundit, nuk kishte mundësi ta dinte se ç'po ngjet në krye të kolonës. Ndonëse, sipas disa të dhënave të dëshrnitarëve, Hajdin Halilit nga Krasrnirofci, Rizah Hajdinit dhe Selim Sinanit nga Baksi, del se ky nurnër arrin në 800 veta:Ndërsa, sipas të dhënave të Bajrarn Golës, ish-oficer i lartë i Arrnatës jugosllave, ky nurnër arrin në 700 veta.

Arritja në Kukës

Në ato rrethana, ditën e parë të rnarshimit tonë, rreth orës 20, arritërn në Kukës, kurse lurnin e atyshëm e kaluam përrnes një vigu pasi që ura kishte qenë e shkatërruar. Atë natë rnbetërn nën qiellin e hapët, nën reshjet e imëta të shiut. Ishim të rrethuar nga Drini i Bardhë, e nën mbikëqyrjen e vazhdueshme të forcave ushtarake serbo- malazeze. Diku nga mesnata filluan të ftohen në shtab njerëzit më autoritativë të radhëve tona, sidomos ata të cilët kishin rënë në sy më parë si eprorë tanë ushtarakë, rrugës për në Prizren, e siç u tha , kinse për konsultime për rrugën e mëtejme. Aty nga ora 01 pas mesnate dëgjuam disa të shtëna me pushkë automatike dhe britma të tmerrshme të cilat na habitën dhe na frikësuan, por ende besonim se nuk ishte fjala për ndonjë tradhti të kurdisur të përcjellësve tanë.
Është prekës e dramatik rrëfirni i tre shokëve tanë që kishin qenë të ftuar, por edhe që kishin patur fatin që në errësirë të ikin nën rrebeshin e plumbave. Fjala është për Bajram Zukën, Maliq Qerimnin dhe Rrustem Ahmetin nga Likoshani i Gllogovcit, të cilët na treguan se të gjithë ata që kishin qenë të ftuar kinse për konsultime në shtab, i kishin ndarë në grupe në drejtime të ndryshme dhe pastaj ua kishin përgatitur pusinë dhe zbrazur me plumba nga automatiku. Ky rrëfirn i tyre tashmë na e bëri me dije se ndaj nesh, megjithatë, po përgatitej diçka shumë e keqe, por s'kishim paragjykime se mund të ndodhte ajo që ndodhi më vonë.
Pas kësaj ngjarjeje tragjike, të prirë nga Bajram Zuka dhe disa shokë të tjerë, në fshehtësinë më të madhe e kemi njoftuar pjesën më të madhe të kolonës për atë se çka ndodhi atë natë dhe se jemi organizuar në kuadër të mundësive që kishim për të marrë masa të duhura: iu kemi bërë me dije se jemi të rrethuar dhe të përcjellë nga forcat serbe e malazeze dhe se nuk na konsiderojnë si bashkëluftëtarë, madje as si robër lufte;
-askush të mos u përgjigjet thinjeve të mundshme të shtabit, dhe
-askush të mos largohet nga vendi, madje as për nevojat fiziologjike, kurse në mëngjes të kërkojmë sqarime për fatin e shokëve që na i morën për gjoja në konsultime dhe të na njoftojnë për fatin e tyre e pastaj ta njoftojmë edhe Këshillin Krahinor në Prizren për trajtimin tonë. Masat që i morëm dhanë fryt, sepse më askush nuk u largua nga vendi dhe se askush nuk iu përgjigjej thirrjeve të shtabit. Përjashtim bënë vetëm Bajram Zuka dhe Ferat Dani në fillim, të cilët ishin tronditur thellë dhe pasi që kishin kuptuar tradhtinë, pas asaj që kishin parë në shtab, vetëm kërkonin rastin më të volitshëm që të kthehen në Kosovë. Lidhur me sqarimet që i kërkuam në mëngjes për zhdukjen e shokëve tanë, përcjellësit u përpoqën t'i përgënjeshtrojnë pohimet tona, duke thënë se fjala ishte për dezertues. Mirëpo, duke parë vendosmërinë tonë, na premtuan se më tej do të kemi trajtim të njëjtë sikurse edhe përcjellësit dhe se tash e tutje gjatë rrugës nuk do të na gjejë asnjë e keqe. Poashtu, na thanë se për rrugën tonë është në dijeni Shtabi kryesor i LNÇ-së në Kosovë dhe se vazhdimisht janë në kontakt me shokun Fadil Hoxha.

Deli te falemenderoi per gjithe kete matrial per masakrat e Tivarit.

Written by Berat LUZHA
Friday, 28 March 2008

A është harruar nga kujtesa jonë kolektive - Maskra e Tivarit e 1 prillit 1945…?!

· Është koha e fundit që shkenca e historisë ta thotë fjalën e vet meritore për Masakrën e Tivarit… ende të pastudiuara sa duhet. Është detyrë e historianëve të merren më shumë e më me përkushtim për zbardhjen e këtyre ngjarjeve të pashembullta në histori. Me këtë rast duhet përgëzuar përçapjet e para në këtë drejtim të Prof. Muhamet Pirrakut, të Prof. Hakif Bajramit, të Prof. Zekeria Canës, të Sheradin Berishës e të ndonjë tjetri. Veçanërisht duhet përgëzuar përjetuesit e masakrës, Bajram Golën, autori i një fejtoni me dëshmi dhe Azem Hajdinin – Xanin, autorin e disa librave me dëshmi e kujtime për masakrën e Tivarit.

Ishte viti i madh 1945. Lufta Nacionalçlirimtare apo Lufta e Dytë Botërore sapo kishte përfunduar edhe në Kosovë. Populli shqiptar, i gjendur dhe i rivendosur pa dëshirën e tij në kreaturën shtetërore të quajtur Jugosllavi, megjithatë shpresonte se gjendja e tij do të ndryshonte rrënjësisht në krahasim me paraluftën. Shpresonte për bashkimin me shtetin amë dhe shpresonte për lirinë e fituar në luftë me gjak. Por, në vend se ta gëzonte lirinë e fituar, regjimi serb kishte planifikuar e realizuar masakra masive kudo. Pranvera e atij viti kishte ardhur e zezë si nata, skëterrë. Numëroheshin njëra pas tjetrës masakrat, vrasjet masive, burgosjet dhe plaçkitjet e një populli të lodhur nga lufta, nga varfëria dhe nga robëria e gjatë.

Në dimrin e ftohtë të vitit 1945 “çlirimtarët” jugosllavë iu kishin vërsulur nga të gjitha anët Kosovës dhe viseve tjera shqiptare për t’i gëlltitur ato. Kurse, për ta bërë gllabërimin më të lehtë, njësitë vendore partizane, si aradhat, çetat, batalionet e brigadat, ishin dërguar në frontet e luftës jashtë vendit, kudo nëpër Jugosllavi, gjoja për t’i plotësuar njësitë partizane të Ushtrisë Naconalçlirimtare të Jugosllavisë. Pos kësaj, regjimi i ri jugosllav kishte mobilizuar dhunshëm edhe dhjetra mijëra shqiptarë të tjerë për t’i dërguar ata në frontet e luftës në Dalmaci, në Srem e kudo nëpër Jugosllavi. Por, në vend se në frontet e luftës, në muajt mars - prill 1945, shovinistët serbë, maqedonas e malazez kryen vrasje monstruoze e masakra të papara mbi ushtarët – rekrutët duarthatë shqiptarë.

Regjimi serb – jugosllav më 8 shkurt 1945 vetëm në Kosovë kishte vendosur administratë ushtarake, e cila udhëhiqej plotësisht nga ushtarakët serbo – malazezë. Me urdhër të veçantë të kreut ushtarak jugosllav, kishte filluar edhe mobilizimin e dhunshëm të shqiptarëve.

Të mobilizuarit ishin ndarë në dy pjesë; një pjesë u dërgua në Frontin e Sremit, kurse pjesa tjetër në Frontin e Adriatikut (mbi 22 mijë ushtarë). Pjesa e dytë e të mobilizuarve apo e rekrutëve shqiptarë u grumbulluan fillimisht në Prizren, ku qëndruan disa ditë, ku u çarmatosën dhe ku u ndanë në eshalone e njësi tjera ushtarake. Pastaj vazhduan rrugën drejt Tivarit, nëpër Kukës, Fushë-Arrës, Pukë e Shkodër, por me komandën serbe të Divizionit 46-të të Serbisë. Gjatë rrugës këmbë e nëpër të ftohtë, pa ushqim dhe duke mos lejuar ta shuanin etjen, u vranë disa qindra ushtarë shqiptarë.

Me të arritur në Tivar, më 1 prill 1945, pasoi një masakrim masiv i ushtarëve – rekrutë shqiptarë. Aty janë vrarë, pa asnjë shkak, sipas disa shënimeve, mbi katër mijë ushtarë. Më 18 prill, me një metodë tjetër, atë të ngulfatjes me gaz helmues, në Raguzë (Dubrovnik), janë vrarë edhe 1300 shqiptarë të tjerë. Në qytetin e Tregurit (Trogirit) në Dalmaci u mbytën në det, pas fundosjes me një anije, së paku 29 shqiptarë – ushtarë rekrutë. Numri i saktë i ushtarëve – rekrutëve shqiptarë të vrarë gjatë rrugës nëpër territorin shqiptar, në qytetet e Tivarit, të Raguzës e të Tregurit, asnjëherë nuk është mësuar.

Politika e pushtetmbajtësve të rinj serbë – jugosllavë nuk ndryshonte thuajse aspak nga politika shfarosëse e regjimeve serbe të paraluftës. Shqiptarët akuzoheshin padrejtësisht. Ndaj tyre udhëheqja politike e ushtarake serbe, malazeze e maqedonase kishte krijuar një qëndrim tendencioz dhe disponim thellësisht armiqësor, që reflektonte më vonë, gjatë të gjitha zhvillimeve politike për Kosovën, me veprime të padrejta, me veprime shoviniste e fashiste; duke e “zhvlerësuar” Rezolutën e Bujanit, duke vendosur administratë ushtarake, duke e manipuluar e dhunuar votën në Konferencën e Prizrenit, duke dërguar në Kosovë njësi ushtarake nga Serbia e nga Maqedonia për të bërë krime, duke e çarmatosur popullsinë vendore, duke bërë arrestime të shumta, duke hapur dosje për secilin intelektual dhe shqiptar patriot, duke i eliminuar shqiptarët nga pushteti dhe administrata, duke e bërë mobilizimin e dhunshëm vetëm të shqiptarëve, duke masakruar ushtarët - rekrutët e mobilizuar, por edhe popullsinë duarthatë, duke i dërguar shqiptarët nëpër frontet e luftës jashtë Kosovës e për t’i përdorur ata si “mish për top”, duke i detyruar të shpërnguleshin për në Turqi...

Ishte thënë se mobilizimi po bëhej për plotësimin e njësive ushtarake të Armatës Popullore të Jugosllavisë për pjesëmarrje në operacionet çlirimtare. Por, të mobilizuarit shqiptarë nga Kosova dhe pjesa shqiptare e Maqedonisë nuk u dërguan në frontet e luftës, as në operacionet për çlirimin e Jugosllavisë. Ata, në vend se në frontet e luftës, u vranë nga eprorët e tyre, nga komanduesit e tyre, duke përjetuar golgotën e vuajtjeve të pambarim e të vrasjeve të pashembullta në histori, si gjatë rrugëtimit “për në frontet e luftës”, ashtu edhe në vendet (e planifikuara) për vrasjen masive të tyre; në Tivar, në Raguzë, në Tregur...

Të mobilizuarit shqiptarë – rekrutët e çarmatosur kishin mbetur rrugëve, kishin mbetur nën komandën dhe nën mëshirën e eprorëve dhe të ushtarëve serbë. Ata ishin të këputur e të lodhur, të uritur e të etshëm, pa ushqim, pa kujdes dhe në kushte tepër të vështira. Prandaj, vrasjet masive në Tivar, në Raguzë e në Tregur kishin përmasa të krimeve të papara e tepër monstruoze, kishin përmasa të masakrave e të gjenocidit. Këto vrasje nuk mund të cilësohen ndryshe, pos si shfryrje të epsheve shoviniste e fashiste të kreut ushtarak e politik jugosllav, e veçanërisht të kreut serb, malazez dhe maqedonas, përgjegjës të drejtpërdrejtë të këtyre ngjarjeve tragjike.

Këto masakra monstruoze duket se janë harruar nga kujtesa jonë kolektive dhe sidomos nga shkenca e historisë. Mijëra shqiptarë, viktima të një regjimi të ri shovinist e fashist, i cili sapo kishte marrë pushtet, na bëhet sikur janë mbuluar nga harresa jonë. Por, ata kanë ekzistuar; kanë lindur e kanë jetuar në të njëjtin vend kemi lindur e ku jetojmë edhe ne. Janë vrarë në moshën e tyre më të mirë për fajin e vetëm, pse ishin shqiptarë! Regjimi serb – jugosllav ishte kujdesur shumë që viktimat e tij, të vrarët të harroheshin përgjithmonë, në mënyrë që për ta të mos dihej, të mos shkruhej e të mos mësohej kurrë. Kurse, në anën tjetër, ky regjim shqiptarëve u bënte premtime mashtruese, u paraqitej si çlirimtar e si shpëtimtar, u paraqitej sikur atyre ua kishte dhuruar lirinë dhe të gjitha të drejtat njerëzore, politike e kombëtare.

Është koha e fundit që shkenca e historisë ta thotë fjalën e vet meritore për Masakrën e Tivarit… ende të pastudiuara sa duhet. Është detyrë e historianëve të merren më shumë e më me përkushtim për zbardhjen e këtyre ngjarjeve të pashembullta në histori. Me këtë rast duhet përgëzuar përçapjet e para në këtë drejtim të Prof. Muhamet Pirrakut, të Prof. Hakif Bajramit, të Prof. Zekeria Canës, të Sheradin Berishës e të ndonjë tjetri. Veçanërisht duhet përgëzuar përjetuesit e masakrës, Bajram Golën, autori i një fejtoni me dëshmi dhe Azem Hajdinin – Xanin, autorin e disa librave me dëshmi e kujtime për masakrën e Tivarit. Azem Hajdini ishte përjetues i drejtpërdrejt i tërë kalvarit dhe njëri nga dëshmitarët e shumtë autentik, i cili me përkushtim të pashoq po punon qe disa dekada për zbardhjen e ngjarjeve tragjike – masakrave mbi ushtarët shqiptarë në Tivar, në Raguzë e në Tregur.

Por, historiografia shqiptare ende nuk e ka thënë fjalën, nuk e ka kryer detyrën e vet për këto ngjarje historike të tragjedisë sonë kombëtare.

Autori është deputet i PDK-së në Kuvendin e Republikës së Kosovës.

sa per informata bashkova keta dy teme ,,tema e hapur nga naqeta , e njeta teme ekzisot ne Forum....

naqeta te falemenderoj per keta informata qe sjell ne kete teme.

vazhdime te mbare ne teme

pershendetje dje ne histori ne mesim kemi pas kosoven pas luftes se dyte boterore dhe kemi meusar gjithshka rreth masakres se tivarit sesi ato ai carmatosen partizanet shqipetar dhe sesi e pushkatuan me pas ne vend qe keta te nderoheshin si heronje te luftes po ata u pushkatuan nga serbet

PER ME SHUME INFORMACION DO TE SHKRUAJ HEREN TJETER SE NUK ME KUJTOHET MIRE SE NUKE E KAM MESUAR AKOMA KETE MESIM

e frymezuar nga ndejenjat nacionaliste dhe shoviniste qeveria jugosllave ka terorizuar ne menyren me barbare pakicat nacionaliste dhe vecanerishte shqipetaret e kosoves dhe metohis te perbere prej 100 mije shqipetaresh.kjo popullsi shqipetare eshte masakruar me metoda shume me te egra dhe barbare nga ato te perdorura nga kralet e serbis dhe gestapoja hitleriane .
me mijra kosovar te pafajshem jane ilegalisht ne mase si gjate luftes dhe mbas saj.ne keto masakra ka marre pjese dhe agjenti i QEVERISE jugosllave ne qeverine shqipetare tradhetari KOCI XOXE,i sili me cilesine e ministrit te brendshem i SHQIPERISE ne fillim te vitit 1945 autorizoi oficeret e UDB-se qe te pushkatonin ilegalisht dhe pa gjuq ne token shqipetare me teper se 100 kosovare te pafajeshem

me falni 1000 kosovar te pafajshem

Në gjashtëdhjetë vjetorin e Masakrës së Tivarit që ndodhi në prill të vitit 1945
.
.
Kolonat e vdekjes përfunduan në Tivar^[2]
--------------------------------------
.
.
Sipas burimeve arkivore rezulton se në Tivar më 1 prill 1945 u vranë dhe u
masakruan rreth 1700 shqiptarë, ndonëse nga kujtimet e dëshmitarëve që përjetuan
këtë masakër, del se ky numër mund të jetë shumë më i madh...
.
1. Eshaloni i parë që përbëhej nga 3.700 veta, u nis më 24.3.1945 dhe pas 5-6 ditësh
arriti në Tivar; ku iu dorëzua reparteve të Divizionit IX jugosllav.^[3]
.
2. Eshaloni i dytë i përbërë nga 4.700 veta, u nis dy ditë më vonë (më 26 mars) nën
përcjelljen e forcave të Brigadës XXVII dhe më 30 mars në Shkodër iu dorëzua Brigadës
X malazeze.^[4]
.
3. Eshaloni i tretë, me 2700 veta, nga Prizreni u nis më 27 mars 1945 nën përcjelljen e
Brigadës XXVII.^[5]
.
Gjatë muajve mars-prill 1945 përmes rrugës Prizren-Kukës-Shkodër-Tivar (për Frontin
e Adriatikut) janë deportuar 16.423 shqiptarë nga Kosova, kurse rreth 4.600 të tjerë u
dërguan nga viset shqiptare të Maqedonisë.
.
Ndërkaq, në janar 1945 për në frontin verior (të Sremit)^[6] janë mobilizuar rreth 18.500
shqiptarë në përbërje të Brigadës të "Kosmetit"^[7] dhe 5.000 të tjerë nga Maqedonia.
.
Nga këto shifra rezulton se gjatë muajve janar-prill 1945, janë mobilizuar dhunshëm
rreth 44.523 shqiptarë nga Kosova dhe viset tjera etnike, për frontet e ashtuquajtura të
"Sremit" e të "Adriatikut".
.
.
Sheradin Berisha, historian

Lidhja e Historianëve e Kosovës
“Ali Hadri”


Dr. Muhamet Pirraku
TIVARI 1945
Kalvari i Kosovës







Pishtinë
2005


Dr. Muhamet Pirraku

TIVARI 1945
Kalvary of Kosova


Recensentë
Dr. Hakif Bajrami, këshilltar shkencor
Dr. Daut Bislimi, këshilltar shkencor


“Ne,
në udhëheqjen kosovare
i kemi ikur që të bisedojmë për atë.
E kemi gjykuar atë sjellje
dhe e kemi përfunduar çështjen me atë.
Nuk di se ku do të na çonte shqyrtimi…?!”
Fadil Hoxha

"Jo.
S'ka asgjë të fshehtë,
që nuk do të zbulohet,
as fshehtësi që nuk do të dihet
e nuk do të dalë në dritë!" Shën Luka

Parathënie

Për masakrën e ushtrisë serbomalazeze partizane komunisto-çetnike mbi "re­krutët" shqiptarë, më 1 prill 1945, në Tivar, ka filluar të shkruhet pas zhbllokimit të censurës serbo‑komuniste, por një studim analitik e kritik ka munguar deri nga fillimi i viteve të ’90-ta.
Kjo plojë e llahtarshme në shkrime të ndryshme është quajtur: “Varri më i madh në Ballkan”, “Varri shqiptar i Tivarit”, "Ploja e Tivarit", "Masakra e Tivarit", "Tragjedia e Ti­varit", "Tivari ‑ Varri më i madh i shqiptarëve", "Nata e Bartolomeut në Tivar" etj. Mirëpo, analiza kritike e burimeve të prejardhjes politike dhe ushtarake jugosllave, mbi të cilat u mbështet fuqimisht ky studim, më dha dorë që veprën ta emërtojë: Tivari 1945 - Kalvari i shqiptarësisë së Kosovës.
Ky titull i përgjigjet, aq më parë ngase Tivari ‑ Vend kapuç historik i Shqipërisë Etnike, së paku nga Brocard‑i (1332), qysh prej viti 1877, u bë vend i dhunës, i dënimeve, i vrasjeve, i konvertimeve fetare me dhunë, i mizorive, i masakrimeve dhe i gjenocidit mbi popullsinë etnike shqiptare të Tivarit e të viseve përreth, kurse, më 1 prill 1945, në mënyrën më të pa­skrupullt barbare e më tërbuese shoviniste që njohu historia, pa precedencë në periudhën e Luftës së Dytë Botërore, vetëm brenda disa minutave, dhe në një sipërfaqe rreth dhjetë ari vend, ushtria serbomalazeze masakroi, me armë zjarri e me armë të ftohta, midis 1.560 e 1.700 shqiptarë duarthatë, të mobilizuar kinse për nevoja të Ushtrisë Antifashiste Nacionalçlirimtare të Jugosllavisë së Titos!!!?
Një plojë e një masakër kaq masive e kryer me tradhti mbi mijëra vetë të moshës 16 ‑ 60 vjeç dhe në një sipërfaqe kaq të vogël, nuk e njeh historia e njerëzimit dhe ia kalon "Natës së Bartolomeut" të Parisit, më 23/24 gusht 1572, që njihet sinonim për vrasjet masive e të paskrupullta të kundërshtarëve ideologjikë. Në rastin e Natës së Bartolomeut në Tivar, vrasësit gjakpirës në shqiptarët e molisur nga marshimi i gjatë, e lodhja deri në raskapitje, shihnin kundërshtarët ideologjikë, politikë, fetarë e kom­bë­ta­rë!?!
Këtë studim e kam mbështetur kryesisht në burimet e prejardhjes ushtarake e politike jugosllave, me qëllim që opinioni shkencor dhe ai i gjerë të mos dyshojë në mundësinë se Autori ka bërë seleksionimin e burimeve për ta materializuar tezën se Tivari, tokë shqiptare denbabaden, është Kalvari i shqiptarësisë së Kosovës, përkatësisht i viseve shqiptare jashtë Shqipërisë Londineze, se është Varri më i madh në Ballkan e më gjerë, i hapur vetëm për pak sekonda e për pak minuta, e në një sipërfaqe, e cila nuk mund të mjaftonte as për ta fshehur krimin, së fundi, për t'i varrosur të masakruarit në figurë të stivës së druve, pra në varr kolektiv!?!
Këtu u përdorën vetëm katër burime të shkruara me dorën e shqiptarëve: Proklamata e Shtabit të Luftës së Lëvizjes për Lirimin e Tokave Shqiptare (LLTSH-së), e fillimtetorit 1945, Informata e Organizatës Besa Kombëtare të prof. Ymer Berishës, e datës 22 tetor 1945, Parashtresa e Azem Hajdinit, e 9 nëntorit 1966, dhe Parashtresa e kapitenit Bajram Gola e datës 31 maj 1990. Meqë këto burime u përkasin fondeve të arkivave të sekretariateve e të kryesive të ndryshme të Serbisë e të Federatës Jugo­sllave, të shfrytëzuara nga gjuha serbe, edhe këto, për saktësi, i kam trajtuar për burime të prejardhjes politike, ushtarake, policore serbe ‑ jugosllave.
Ndonëse pranë, mbi tavolinë, tashti i kisha më se dyzet Deklarata, nga ata pak përjetues të Plojës së Tivarit, nuk i përdora për këtë studim. Ato, dhe të tjerat që duhet të mblidhen ngutshëm, mund të përdoren për shkencën shqiptare dhe si material dëshmues në një proces gjyqësor me karakter ndërkombëtar, për ta ndriçuar këtë masakër më mizore që njohu Ballkani gjatë Luftës së Dytë Botërore, kurse ky studim i mbështetur kryesisht mbi bazë të dokumenteve origjinale ose të përkthyera nga shqipja në gjuhën serbishte nga përgjegjësit e Masakrës së Tivarit, mund të shërbejë si aktakuzë fillestare.
Për kontributin e tyre falëndero redaktorin gjuhësor, recensentët dhe kolegët që më ofruan burime dhe literaturë për Masakrën e Tivarit.

Prishtinë, 1 mars 2005
A u t o r i

Sprovat e shqiptarësisë
së Kosovës

Ploja e ushtrisë jugosllave (AJ‑së) serbomalazeze komu­nisto‑çentike mbi "rekrutë" shqiptarë, më 1 prill 1945, në Tivar, është vetëm një ndër sekuencat e gjenocidit sistematik serbomadh nën flamurin e ortodoksisë shënsaviane mesje­tare mbi shqiptarët në përgjithësi, e në veçanti mbi shqip­tarët nën okupimin jugosllav‑versajas e avnojist, e që kishte për qëllim spastrimin etnik shqiptar dhe serbizimin e Kosovës dhe të viseve shqiptare etnike përreth.
Në fille të tërheqjes së forcave të ushtrisë hitleriane nga viset shqiptare, nga fundi i tetorit të vitit 1944, dhe veça­nërisht nga fillimi i depërtimit të UANÇ‑së të Shqipërisë së vitit 1913, kreaturë kjo e dhunës ndërkombëtare, në viset shqiptare jashtë Shqipërisë Londineze, LANÇ‑ja në Kosovë e për­reth mori frymë të re dhe forcë të pakontrolluar nga LANÇ‑ja e Jugosllavisë. Kështu, në periudhën e tërheqjes definitive të ushtrisë hitleriane nga Kosova, nga mesi i nëntorit 1944, në njësitë e LANÇ‑së së këtij visi pati rreh 20 mijë luftëtarë.
Themi "forcë të pakontrolluar" nga fakti se, ndonëse Kosova, së paku nga vjeshta e vitit 1941 deri në vjeshtën e vitit 1944, në dokumentet oficiale politike e ushtarake të Cen­tralës kominterniste - Tito ishte krahinë autonome (politike dhe ushtarake), e një rangu me Krahinën e Serbisë, të Kroacisë, të Sllovenisë, të Bosnje‑Hercegovinës, dhe u printe Sanxhakut, Vojvodinës e Ma­qedonisë, misionarët e KQ të PKJ‑së dhe të Shtabit Suprem të APJ‑së, që dërgoheshin në Kosovë dhe në Shqipëri, sabotuan masivizimin e LANÇ‑së së Kosovës, dhe pikërisht me propagandë nëntokësore ko­munisto‑çetnike serbomadhe, kontestuan Rezolutën e Buj­anit të 2 dhjetorit 1944, e duke skenuar vrasjen e komu­nistëve dhe të antifashistëve shqiptarë më të shquar dhe të komunistëve serbomalazeze internacionalistë, përgatitën ak­tin e ripushtimit jugosllav të Kosovës dhe të viseve të tjera shqiptare të ndara Jugosllavisë Versajase, më 1919.
Analizat shkencore, kritike, të të dhënave burimore po­litike e ushtarake serbe të përiudhës shtator 1941 ‑ shtator 1944 tregojnë se platforma antishqiptare serbe e LANÇJ‑së, e dëshmuar në Elaboratin: "Problemi i pakicave në Jugosllavi" të ministrit në qeverinë e Serbisë, akademikut Vasa Çubriloviq, të 3 nëntorit 1944, ishte jo vetëm opinion politik, shoqëror e ushtarak i LNAÇ‑së së Serbisë ‑ Jugosllavisë, synim i qartë për vazhdimin e gjeno­cidit serbomadh mbi shqiptarët, i ndërprerë pas vendosjes së pushtetit okupues nazifashist në Kosovë, por ishte edhe pikë e vetme, më kryesorja, që bashkonte elementët kundërshtarë komunistë e ultranacionalistë drazhisto‑çet­nikë serbë, malazias e bullgaro-maqedonë në luftë për Jugosllavinë Avnojiste në llogari të kërkesave të përnjëhershme të Serbisë së Madhe, të Malit të Zi të Madh dhe të Maqedonisë së Madhe - të zgjeruara me toka shqiptare!
Në Elaboratin e 3 dhjetorit 1944 V. Çubriloviq e avancoi amanetin se serbët "nga Kosova e Metohia kurrë nuk mund të heqin dorë edhe për shkak të rolit të saj historik edhe të rëndësisë për edukimin kombëtar" dhe do të konstatojë se "derisa Kosova dhe Metohia të mos jenë përfundimisht serbe, deri atëherë serbët dinarikë nuk do të kenë paqe!"
Së këndejmi, sipas Çubriloviqit, "ideale do t'ishte sikur të mund t'i qeronim të gjithë shqiptarët e vendit tonë (të Jugosllavisë ‑M.P.), edhe atë përnjëherë". Për ta realizuar këtë kërkesë serbe komunisto‑çetnike, sipas tij, "janë dy mënyra të cilat do të merreshin në konsiderim për largimin radikal të shqiptarëve: t'i zhdukim ose t'i shpërngulim!"
Kjo kërkesë programatike e racizmit antishqiptar serbomadh, e sublimuar në traktin shkencor të Ak. Vasa Çubri­loviq ‑ "mund të zgjidhet më së miri gjatë luftës, siç është kjo" e LANÇJ‑së ku, krahas "spastrimeve ushtarake gjatë ope­ra­ci­one­ve, duhet të përdoren edhe mjetet e tjera: t'u merren të gjitha të drejtat, të nxirren para gjyqit ushtarak, të dërgohen në kampe të për­qendrimit, t'u konfiskohet pasuria dhe të detyrohen të shpër­ngulen!"
Së këndejmi, masivizimi i LANÇ‑ës në Kosovë do të bëhej pengesë e zhurmshme në rrugë të realizimit të pro­gramit nacional "jetësor serb", të ripushtimit dhe të serbizimit të Kosovës me viset e tjera shqiptare përreth. Për këtë shkak, nga fillimi i nëntorit të vitit 1944, eprorëve të njësive ushtarake partizane serbe, malazeze dhe maqedonase iu dha direktiva sekrete që gjatë marshimeve nëpër tokën shqiptare, tashti të çliruar me forcat kosovare dhe të Shqipërisë, të vrisnin së paku deri në 50% të banorëve shqiptarë. Kjo direktivë e organeve më të larta partiake dhe ushtarake të Serbisë, për­ka­tësisht të Jugosllavisë, ishte hap konkret në drejtim të vë­nies në jetë të Elaboratit të Çubriloviqit ‑ "Tashti ose kurrë...!"
Mbi bazë të kësaj platforme, që dilte nga dy dokumentet e zëna në gojë, Komandanti i Divizionit 46 të AJ‑së, më 21 dhjetor 1944, i urdhëronte njësitë e veta, serbe: "Në kryerjen e detyrës të jeni të pashpirt kundër çdo gjëje dhe kundër çdokujt, të zbatoni raprezalje aty ku t'ju bëhet rezistencë, posaçërisht nëse në njësitë tuaja shtiejnë nga fshati. Kjo do të thotë ndaj fshatarëve të cilët ju bëjnë rezistencë ose u ofrojnë ndihmë bandave, të përdorni masat më të rrepta. Armiqtë e ushtrisë dhe të popullit tonë (serb) patjetër duhet ta ndiejnë fuqinë e armëve tona!"
Në funksion të spastrimit shqiptar etnik të Kosovës ishte përqendruar anarkia e pushtetit ushtarak, konfiskimi i pronave dhe i shtëpive të të pasurve në fshatra dhe në qytete ‑ në emër të luftës proletare kundër kullakëve, mandej dhuna psikike e fizike, kthimi i kolonistëve në shtëpitë dhe në pronat legjitime shqiptare, dinjiteti individual e kombëtar i nëpërkëmbur, shnjerëzimet, arrestimet, burgosjet, pushkatimet e therjet më mizore të krye­fa­milj­arëve, të krerëve popullorë, të hoxhëve dhe të priftërve në zë. Kosova dhe tokat shqiptare jashtë Shqipërisë Londineze doemos të bëheshin toka serbe, vend i Serbisë, rehati e Jugosllavisë së Titos.
Në këtë funksion ishte vu zbatimi i dhunshëm i çarmatosjes së popullsisë, mobilizimi i dhunshëm i meshkujve të moshës 18‑35, përkatësisht 16‑60 vjeçar dhe shpallja për të "dyshimtë" dhe për "armik" i të gjithë shqiptarëve të cilët nuk përqafonin pushtuesin serb ‑ jugosllav.
Një pasqyrim pak a shumë të plotë akteve të gjenocidit të AJ‑së në fund të vitit 1944 dhe në pjesën e parë të vitit 1945, në fazën përfundimtare të Lu­ftës së Dytë Botërore, fillimisht ua bëri Shtabi i Luftës i LLTSH-së në Proklamatën e fillimtetorit 1945. Pak ditë më vonë, pikërisht më 22 tetor 1945, u nënshkrua Informata e Shtabit Drejtues të Organizatës Po­litiko‑Ushtarake "Besa Ko­m­bëtare" - për për­fa­që­suesin e forcave anglo‑ame­ri­kane, gjeneralin Hadson, në Tiranë.
Në dokumentin e parë, në Proklamatën e LLTSH-së është pasqyruar një pjesë e gjenocidit dhe e etnocidit serb mbi shqiptarët nga Lidhja Shqiptare e Prizrenit deri në kalvarizimin e rekrutëve shqiptarë për UNÇJ-në dhe Plojën e Tivarit të 1 prillit 1945, e me forcë të argumenteve historike hidhej poshtë çdo mundësi për jetë shtetërore shqiptare me serbët, malazeztë e maqedonasit. Aty u afirmuan kërkesat e Kosovës dhe të popullit shqiptar për vetëvendosje dhe ribashkimin e Shqipërisë Etnike, ku shqiptarët banonin vise kompakte 85-100%.