Iso-polifonia, kori më i vjetër në botë
Iso-polifonia, që deri tani padrejtësisht është trajtuar si folklor, si krijimtaria argëtuese e një popullate të caktuar, në vitet e hershme të krijimit të vet nuk ka qenë siç është sot.
Me lotët rrëke, me jelet që u binin përdhe, ata ngjajnë si vajtojca. Fundja ky ka qenë edhe qëllimi i Homerit… Këtë simbolikë me kuaj, akademiku Vasil Tole e nxjerr nga konteksti homerik dhe e sjell në ditët tona për të hapur një parantezë për iso-polifoninë, tanimë pjesë e trashëgimisë botërore, në mbrojtjen e UNESCO-s. “Pse qanë kuajt e Akilit” është sprova e tij më e fundit, që tenton një vështrim vertikal drejt origjinës së iso-polifonisë. Për të, ajo përbën korin e parë në botë dhe është më e lashtë se vetë tragjedia greke, madje kjo e fundit i referohet asaj në krijimin e strukturës së vet. Për Vasil Tolen, iso-polifonia, e cila e ka atdheun në Shqipërinë e Jugut (lidhur me vendndodhjen e Hadesit dhe lumit Akeront), nuk është thjesht folklor, por mënyrë jetese. Është një dëshmi e organizimit shoqëror.Zakonisht titujt janë çelësi për të hapur librin dhe kur zgjedh një çelës të Homerit, intriga bëhet e plotë për të gjithë. Ai hap një derë që na çon drejtpërsëdrejti në atë që unë e quaj “sofra homerike”, në periudhën kur lindi krijimtaria artistike. Unë besoj që iso-polifonia, që deri tani padrejtësisht është trajtuar si folklor, si krijimtaria argëtuese e një popullate të caktuar, në vitet e hershme të krijimit të vet nuk ka qenë siç është sot. Përfytyrimi im më çon të mendoj që ajo ishte një kulturë, që reflektonte drejtpërsëdrejti në mënyrën e organizimit shoqëror të banorëve në kohët e vjetra dhe këtu kam parasysh periudhën neolitike, diku rreth 7-3 mijë vjet para Krishtit. Kjo dëshmohet bindshëm nga zbulimet e kulturës materiale, siç janë ndërtesat e para prehistorike, kasollet apo mjetet e punës, si dhe varrimi me tuma, një lloj varrimi që imitonte formën e diellit në tokë. Me këtë dua të them që shqiptarët arritën që krahas kulturës së madhe greke, të formatonin korin si një shenjë jo vetëm e organizimit shoqëror, por edhe e ansamblit të parë artistik në botë dhe ky është këndvështrimi im i veçantë, duke hedhur një hap drejt prejardhjes, origjinës së polifonisë, të cilën e shoh shumë të lidhur me jetën dhe në mënyrë të veçantë me vdekjen e shqiptarëve. Ka lindur në kohën kur njeriu ishte i mbytur nga dhimbja dhe përdori vajtimin, jo vetëm për të nderuar të vdekurin, por edhe për të çliruar veten nga dhimbja. Dhe çdo kulturë, e cila është e lidhur fortë me mënyrën e jetesës, të çon tek rrënjët e njerëzimit.
Ka një episod të mrekullueshëm tek “Iliada”: kur dy kuajt e Akilit, Baliosi dhe Xanthi (Baliosi është shumë i afërt me emrin shqip Balashi, Xanthi i verdhi), kur shikojnë Patroklin të vrarë, fillojnë e qajnë. Kjo është një gjetje, sepse kuajt e pavdekshëm nuk preken nga simptomat e njerëzve që kanë dhimbje dhe jetë të përkohshme, por aq e madhe ishte dhimbja e tyre, saqë Homeri i përshkruan ata si vajtojcat me jelet që u binin para dhe lotët që i rridhnin rrëke. Kjo është simbolika ime, sipas së cilës iso-polifonia është vaj-kënduar. Dhimbja i mblodhi njerëzit së bashku dhe aty lindi këndimi me shumë zëra, prandaj aty përshkruhen etapat e këtij strukturimi të jashtëzakonshëm të korit të parë në botë. Ky libër nuk është fantashkencë, por ka dy orientime shumë të forta. Njëra pikë e horizontit është vepra e Homerit, dëshmia e vetme e vjetër, që shkon 800 vjet para Krishtit dhe përshkruan ngjarje 1500 vjet para Krishtit dhe ekstremi fundor është realiteti i muzikës iso-polifonike. Ky realitet nuk duhet parë si një shumësi këngësh, si folklor, por të zbulojë se si është e mundur që një kulturë zanore, që prodhohet nga aparati zanor i njeriut e ka edhe atributin e fjalës e të këngës, mundi të formatonte korin. Europës iu deshën 5 shekuj për ta formatuar polifoninë. Si është e mundur që në një realitet tradicional të ekzistojnë koret, të gjenin një strukturimin, i cili zgjeron hapësirën përmes isos, që është e njëtrajtshme, horizontale dhe zërat e tjerë që e presin strukturën vertikalisht si për t’u kujtuar njerëzve se janë të vdekshëm dhe stinët e kohët kanë vendin e tyre. Kjo ishte tërheqja dhe përmes një forme që quhet “e qara me bote”, me rrëke lotësh, për njeriun, si pjesë e botës, përpiqem që nga e sotshmja të shkoj drejt së shkuarës, për të gjetur atë rrugë të vështirë, thuajse të pamundur. Prandaj, këto quhen sprova. Askush nuk e ka monopolin e dijes sa i përket kësaj çështjeje, por ato që nuk ndryshojnë janë fakti që kjo kulturë ka lindur korin, ka lindur nga aparati njerëzor zanor që është instrumenti më i vjetër dhe se isoja është e zezë, sepse ka lindur gjatë zisë dhe zërat janë të kuq, sepse brenda asaj njëtrajtshmërie çlirojnë, ashtu si loti, jetën., thotë Tole.