LUMO SKËNDO, PLOT MBURRJE: “UNË JAM KOSOVAR!”

LUMO SKËNDO, PLOT MBURRJE: “UNË JAM KOSOVAR!”


Shkruan: Ramiz KELMENDI

Jo çdo shkrimtar është i njëjtë në çdo kohë. Ka të dashur e të ledhatuar kohe, në përkujdesje e tutelë të saj, sikundër ka të urrejtur e të anatemuar, në mospërfillje e ndjekje të saj. Një leksikon bukur i madh, nga jo pak të tillë që na mungojnë, do të mund të hartohej vetëm për shkrimtarët që edhe kjo koha jonë e sapokaluar radhiti në listat e veta të zeza, duke i “shkishëruar” letrash, duke i “harruar” veprash, duke i “pushuar” pune, duke i “strehuar” flladesh, duke i “qëruar” herë jete publike, e herë-herë edhe asaj fizike. Duke i “varrosur” për së gjalli ose edhe duke i zhvarrosur për së vdekuri, sikundër bënë me Fishtën, “Kur të varrosën, /edhe gurët kjanë/) Kur të zhvarrosën, /të shkelën e të shanë. /Eshtrat rrugicave, /prapë i gëlltiti dheu/ dhe Ti mbete pa vorr ,/si Skënderbeu!”. (Tringë Dukagjini, Pogradec, 1976).Orveliançe, ndërkaq, edhe në këtë çapitje të kësaj kohe tonë më të re për të rehabilituar ata që aq padrejtësisht e aq panjerëzisht u përjashtuan dhe u flakën nga letërsia, e madje dhe nga jeta, disa, megjithatë, janë më të barabartë në “dekë”, sikur vijon edhe sot të jetë më pak e barabartë në jetë. Në ringjallje. Po të vësh re një çikë më me vëmendje këtë orvatje për ringjalljen, rileximin, rivlerësimin dhe riinterpretimin e atyre penave tona të anatemuara në pesëdhjetë vjetët e fundit të shekullit të kaluar, saora të bie në sy një fenomen që, sado edhe mund të shpjegohet, assesi nuk arsyetohet. Të jetë e mundur, vallë, që tërë ajo listë aq e gjatë shkrimtarësh të ndjekur e të përndjekur, të reduktohet në vetëm tre-katër emra? U kthyen, me plot të drejtë, në vatër, aty ku e kanë vendin dhe rendin, katër (nga) më të mëdhenjtë: Fishta, Faiku, Koliqi dhe Martin Camaj. U rimerituan, me plot të drejtë, edhe Kasëm Trebeshina, edhe Xajë Nura, edhe ndonjë tjetër, të cilëve, dje, iu bënë padrejtësi e mëkate të mëdha.Po të tjerë, nuk paskërka pasur?Jo pak. “Shejzat” e Koliqit, në Romë, madje vetëm deri më 1973, bënë “radhoin” e jo më pak se 55 shkrimtarëve tanë të varrosur në heshtje, “ose të zhvleftësuem mbas parimesh kinse kritike qi nuk mbështeten në vlera letrare e estetike”. Tek e kemi fjalën për njërin syresh, për Lumo Skëndon (Mithat Frashërin), po përmendim këtu vetëm disa nga më të njohurit e kësaj liste, sipas rendit alfabetik: Anton Harapi, Branko Merxhani, Ethem Haxhiademi, Karl Gurakuqi, Krist Maloki, Lame Kodra (Sejfullah Maleshova), Lazër Shantoja, Mati Logoreci, Mehdi Frashëri, Musine Kokalari, Mustafa Merlika-Kruja (Shpend Bardhi), Namik Ressuli, Pashko Bardhi, Simon Shuteriqi, Tajar Zavalani, Vinçenc Prenushi etj.Biografi, më të shumtën – të falsifikuara. Vepra, qëllimisht – të keqinterpretuara. Autorë në zë e emra autoritativë, në letra e në shoqëri, që “mëkat” më të madhin, ideologjik, patën – atdhedashurinë, përgjithësisht, e një pjesë syresh, edhe më shumë se kaq – Kosovën dhe mallin e luftën për ta kthyer në Votër, për ta bërë Shqipërinë etnike.Një biografi që do rishkruar, vërtetësish e me paanshmëri. Një shkrimtar që do rivlerësuar dhe një krijimtari letrare që do rilexuar e riinterpretuar është edhe biografia, shkrimtari dhe krijimtaria letrare që ka firmën famëmadhe dhe ngado që ta shikosh për mburrje: Lumo Skëndo. Alias: Mithat Frashëri…Zyrtarisht, për gati pesëdhjetë vjet diktature, në pamundësi për ta eliminuar krejtësisht nga letrat dhe nga kujtesa, për të mos e zënë ngoje fare, Mithat Frashëri, megjithatë, u shënua deri edhe (apo vetëm) në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar, si njësi e veçantë, ndryshe nga shumë të tjerë, që nuk e gëzuan këtë “nder”, të “vlerësohen” që në krye si “një nga përfaqësuesit kryesorë të reaksionit në Shqipëri, intelektual liberal, pseudopatriot e tradhtar”.Pa ia mohuar prejardhjen prej “familjeje aq në zë” të vëllezërve Frashëri, prore duke theksuar se ishte i biri i Abdylit, koha që iku, në vend që t’ia merrte këtë si lehtësi, si preferencë, përkundrazi, edhe kjo e dhënë aq lakmuese, Mithat Frashërit iu destinua si mëkat “akoma më i madh”.E “mëkati” i tij më i madh na paskësh qenë, sipas “enciklopedistëve të kurdisur”, vënia e tij në ballë të “organizatës tradhtare të Ballit Kombëtar”, organizatë kjo që në tërë veprimtarinë e saj, siç provohet dhe nga Dekalogu i shpallur, paskësh synuar një të vetmin ideal: Shqipërinë etnike. Shqipërinë me Kosovën dhe me Çamërinë.Një tjetër “mëkat” i tij, me gjasë, paskësh qenë dashuria e tij aq e thellë dhe interesimi i tij aq i madh për Kosovën. Sepse – qysh më 1919 – botoi deri edhe një libër të tërë për Kosovën, mbase më të parin kësodore ndër shokë, 24 vjet para librit shumë më të njohur “Kosova – djepi i Shqiptarizmit” (1943) të Hamit Kokalarit dhe “Nëna Kosovë” të Samim Visokës. Ishte ky libri “Albanais et Slaves” (“Shqiptarët dhe sllavët”), shkruar dhe botuar frëngjisht në Lozanë.Edhe pse i lindur më 1880, në Janinë, saktësisht më 25 mars 1880, ku bëri, përkrah t’et, Abdyl Frashërit, vetëm tri vjetët e para nga ato 89 sa do të jetojë deri në vdekjen (a vrasjen?) e tij tejet enigmatike, më 1949, në një hotel të Nju-Jorkut, Mithat Frashëri, me ç’pohon edhe miqtë dhe bashkëpuntoret e tij më të ngushtë,e paskësh pasur zakon të thoshte vazhdimisht me çdo rast, plot mburrje: “Unë jam kosovar”!Ka të ngjarë të ketë “merituar” “epitetet”: “reaksionar”, “pseudopatriot” e “tradhtar”, sepse – sipas bashkekohësve – që në moshën e tij më të re, pos dashurisë së pafundme, me shpirt, të Shqipërisë etnike – paskësh bashkëpunuar dhe i paskësh dashur shumë krerët kosovarë, që luftonin për çlirimin e Kosovës dhe bashkimin me Shqipërinë, si Bajram Currin, Isa Boletinin, Ferat Dragën, Hasan Prishtinën, Rexhep Mitrovicën, etj. Kështu që, kur e pyetnin njerëzit se ç’mendim kishte për Kosovën dhe për kosovarët, Mithati, Lumo Skëndoja i letrave shqipe, gjegjej troç: “Unë jam kosovar dhe për Kosovën e kosovarët mendoj pikërisht ashtu siç mendoj për veten time, për Shqipërinë dhe për çdo shqiptar”.Rreth 70 vjet jetë në Janinë, në Stamboll, në Selanik, në Tiranë, në Durrës, në Lozanë, në Paris, në Athinë, në Sofje, në Romë, për të përfunduar në Nju-Jork, është një jetë e begatë, që gjithandej pret kronikun, historianin, biografin. Dashamirës dhe objektiv.Mbi 50 vjet bëma e veprimtari nga më të shquarat: gazetare, shoqërore, politike, publicistike, letrare etj., të gjitha në të mirë të Shqipërisë dhe të çështjes shqiptare, domosdo që kërkojnë më se një penë të shkathët dhe më se një libër vëllimor për t’i dalë sadopak hakut.

Kryetar i Kongresit të Manastirit (1908) dhe pjesëmarrës nga më autoritarët në hartimin e alfabetit të shqipes, të kryesuar nga Gjergj Fishta; drejtues i së përjavshmes politike, shoqërore, kulturore e letrare “Liria” të Selanikut (1908-1910), me gjithsej 108 numra, dhe i së përkohshmes letrare e diturake “Dituria” të Selanikut – Bukureshtit – Tiranës (1909-1920) me 40 numra gjithsej; përfaqësues i Kongresit të Vlorës (1912) dhe më i pari ministër i Punëve Botërore në më të parën qeveri shqiptare pas shpalljes së pavarësisë; ministër i postave dhe i Punëve Botërore në kohën e Princ Vidit (1914); i ndjekur dhe i burgosur nga qeveria rumune në Luftën e Parë Botërore; qëndrimi në Lozanë pas 1918-ës; ministër pa portfel në qeverinë e Durrësit, të kryesuar nga Turhan Pasha (1919); i deleguar i Stambollit dhe i “Vatrës” së Amerikës në Konferencën e Paqes në Paris (1920), ku qëndroi deri më 1923; ministër–ambasador i Shqipërisë në Athinë (deri më 1926); me poste të larta, gjithandej, deri te kryetari i “Ballit Kombëtar” dhe kryetari i Qeverisë së Përkohshme në ekzil etj., etj. – një jetë e tërë e vënë në shërbim të atdheut – u dashka lënë në harresë dhe përcjellë breznive nëpërmjet “Enciklopedisë” sonë me ata dhjetë rreshta aq denigrues e fyes, ndërkohë që kemi monografi të tëra për figura që “jetuan” sa sistemi që i polli?!Pa mbushur ende plot moshën 18-vjeçare, Mithat Frashëri u bë atëbotë edhe objekt vlerësimi nga ana e Faik Konicës në atë “Parashtresën mbi lëvizjen kombëtare shqiptare” të tij të vitit 1899, në Bruksel, me ç’rast shkroi: “Mithat Frashëri, djalë i Abdyl Beut. Sekretar apo atashe në Portën e Lartë. Patriot i ri aktiv dhe inteligjent”. Një rrugë pra, plot mundime e flijime, por edhe me bëma nga më të dobishmet për kombin – ja libri që pret ende, edhe sot e kësaj dite, të shkruhet…Nuk flet pak për ne dhe për kujdesin e ndërgjegjen tonë e dhëna se gjithë ç’u shkrua për jetën dhe veprimtarinë aq të pasur politike, publicistike e letrare të Lumo Skëndos gjendet në ato tri faqe që Karl Gurakuqi shkroi për të në pjesën II të “Shkrimtarëve shqiptarë”, punuar nën kujdesin e Ernest Koliqit dhe të tij, e botuar jo më pak se – 69 vjet përpara (më 1941)!E, pra, Lumo Skëndo – në mos shkruajshim ne për të – shkroi jo pak për ne dhe na la pas një varg veprash, të cilat sa vete e gjenden më rrallë dhe njihen më pak.Kush prej nesh mund të rrahë gjoks se ka, apo vetëm ka shfletuar e lexuar, pale pastaj të ketë bërë ndonjë shkrim a studim për koleksionet mbi 30-vjeçare (1897-1928) të vjetarit “Kalendari Kombiar” të Lumo Skëndos, botuar në shtypshkronjën “Mbrothësia”?Sa janë ata që mund të pohojnë se të paktën e kanë parë ndonjë numër të “Lirisë” apo të “Diturisë” së Lumo Skëndos? A gjendet ndonjë bibliofil yni, këtu, të ketë ruajtur deri sot përkthimin e tij të “Guillaume Teli”-t të Lamartinit, që më 1898, kushtuar “Shqiptarëve të rinj qi përpiqen për lirinë e për dritën e mëmëdheut”, te përshkruhet në të, me ç’dihet, lufta zvicerane për pavarësi. Apo përkthimin tjetër, “Bëje të mirën pa hidhe në det” të Franc Hofmanit, më 1901, të dyja botuar në Sofje dhe me qëllim edukimin moral e patriotik të rinisë shqiptare?Kush e njeh Mithat Frashërin si Lumo Skëndo, e sa janë ata që e njohin këtë si Mali Kokojka dhe autorë të më së parës monografi të mirëfilltë të jetës dhe veprës së axhës së vet aq të famshëm, me titull “Naim be Frashëri”, botuar së pari në Sofje (1921), e ribotuar 22 vjet më vonë në Tiranë (1943)? Vallë, a i vete kujt në mend të botojë veprat e zgjedhura, në mos ato të plota, të shkruara deri më 1949 nga Lumo Skëndo?Po mbushen 95 vjet nga botimi i vëllimit të parë të Lumo Skëndos me novela dhe kujtime, një raritet ky nga më të lakmuarit të bibliofilëve e të bibliotekave tona, “Hi dhe Shpuzë” (Sofje, 1915), që mban vlera të shumta njohëse, e kjo gjithandej pret kritikun e vet.Përplot kërshëri dashamirësish, jo vetëm të Lumo Skëndos, por edhe përgjithësisht të librit shqip, janë dhe veprat e tij aq të rralla e aq pak të njohura: “Pritmi i Shqipërisë” (Sofje, 1915), një studim ky, me ç’pohon Karl Gurakuqi, mbi shqiptarët dhe mbi ardhmërinë e Shqipërisë; “Letra mbi një udhëtim në Zvicër” (Sofje, 1915), shkrime nxjerrë nga “Kalendari Kombiar” dhe, në mënyrë të veçantë, “Plagët t’ona” (Tiranë, 1924), ku, siç del dhe nga vetë titulli, paraqet një spektër gjykimesh mbi vlerat morale dhe psikologjike të kombit dhe mbi rrugën që do zgjedhur për mirëqenien e tij.Gjithsesi, zgjojnë kërshërinë tonë edhe ato jo pak broshura të tij, shtruar e botuar në frëngjisht, një nga gjuhët e shumta që njihte Lumo Skëndo me gjallje të vet. Pa harruar 28 numrat e të përdymuajshmes politike të tij në frëngjisht, “L’Independence albanaise” (“Pavartësia shqiptare”), botuar në Sofje (1914) dhe Bukuresht (1915). Do zënë ngoje doemos libërthat frëngjisht shkruar prej tij, si: “L’Affaire de L’Epire” (“Çështja e Epirit”, Sofje 1915); “La Population de l’Epire” (“Popullsia e Epirit”, Sofje 1915); “Les Albanais chez aux et a l’Etranger” (Lozanë, 1919) dhe, libri i përmendurzënë më sipër “Albanais et Slaves” (“Shqiptarë dhe sllavë”, Lozanë, 1919), të cilin pasuesi i rrugës së tij, Hamit Kokalari, e cilësoi si “Enciklopedi e mirëfilltë e çështjes së Shqipërisë etnike”.

(Si) vdiq, apo u vra Mithat Frashëri?

Bashkëkohës i Fishtës,i Nolit dhe i Gurakuqit, Mithat Frashëri, pikërisht me këta të tre, në atë vitin e largët 1921, i dha çmimin e parë një poeti të ri, fare të panjohur, shkodran, jo më i vjetër se 18-vjeçar, i quajtur Ernest Koliqi, në Konkursin e Ministrisë së Arsimit – për një himn kombëtar!Gjashtëdhjetë e nëntë vjet jetë bëri Mithat Frashëri a Lumo Skëndo si gazetar, si publicist, si përkthyes, si letrar, si politikan, si diplomat, si ministër e si kryeministër, si udhëheqës partie, si intelektual, për t’i dhënë fund jetës në hotelin “Leksington” të Nju-Jorkut, aty nga mesnata e 3 tetorit 1949, në rrethana jashtëzakonisht të dyshimta.I njohur shumë pak si jetë dhe veprimtari, Lumo Skëndoja, alias Mithat Frashëri, është aq më pak i njohur, ose fare, si e mbylli jetën: vdiq, apo u vra? Një lloj dëshmie për çastet e tij të fundit kemi në librin e lordit anglez Nikolas Bethel, me titull “Tradhtia e madhe” (Londër, 1984), të cilin, përkthyer nga F. Zanaj, e botoi edhe Tirana.Edhe lordi anglez, tek i referohet deklaratës së dëshmitarit okular të vdekjes së Mithat Frashërit, Robert Lout, nuk është gjithaq i sigurt: në vdiq nga ndonjë atak, apo u vra nga kundërspiunazhi sovjetik, njëri nga personalitetet aq të merituara (e megjithatë jo pak të harruara) të historisë dhe kulturës së kombit tonë.