PASHALLËQET E MËDHA SHQIPTARE (1771 - 1831)

Vështrim i përgjithshëm i periudhës
Si në të gjithë Perandorinë Osmane, edhe në tokat shqiptare, gjatë shek. XVIII e sidomos në gjysmën e dytë të tij, filloi të mbizotëronte një situatë e re, e cila solli zhvendosje të rëndësishme në raportin e forcave ekonomiko-shoqërore dhe politike të vendit.
Në jetën ekonomike mori përhapje të mëtejshme ekonomia e mallrave, vazhdoi të fuqizohej sistemi i çifligjeve si pronë feudale private dhe u thellua diferencimi në gjirin e klasës feudale, u shtypën njëra pas tjetrës kryengritjet fshatare, të gërshetuara me rebelimin e feudalëve ushtarakë të rënë ekonomikisht, dhe filloi afrimi i feudalëve qeveritarë me krerët ushtarakë malësorë. Lufta e familjeve çifligare më të fuqishme për të marrë e për të mbajtur pushtetin, tërhoqi me vete forca të rëndësishme të shoqërisë shqiptare. Kjo luftë e acaroi për disa dhjetëvjeçarë gjendjen anarkike në të gjithë vendin, por edhe i dha fund asaj për të filluar një fazë të re zhvillimi në lëmin ekonomik e kulturor dhe në atë shoqëror e politik.
Në gjysmën e dytë të shek. XVIII në tokat shqiptare pati një zhvillim më të madh ekonomik e kulturor në krahasim me shekujt pararendës, u rrit prodhimi bujqësor e blegtoral për treg, dhe lidhur me këtë, qytetet shqiptare njohën një zhvillim mjaft të shpejtë. Ato u bënë tregje të rëndësishme në radhë të parë për artikujt e bujqësisë e në mënyrë më të kufizuar për prodhimet e esnafeve vendase. Sfera e veprimtarisë së këtyre qyteteve u shtri përtej tokave shqiptare, duke zhvilluar një tregti mjaft të gjallë tranzite midis viseve perëndimore e qendrore të Gadishullit Ballkanik dhe Evropës.
Lidhjet që u krijuan çuan në forcimin e dy tregjeve me rëndësi ndërkrahinore që patën si bosht dy qytetet kryesore, Shkodrën dhe Janinën. Formimi i këtyre tregjeve ishte një hap i rëndësishëm përpara drejt bashkimit ekonomik të vendit. Këtu filloi të vepronte një shtresë e re shoqërore që po zhvillohej në qytete, borgjezia tregtare shqiptare.
Por lidhjet me sferën e veprimit të këtyre tregjeve ishin ende të dobëta, ato hasnin në vështirësitë dhe pengesat që krijonte sistemi i timarit me mjedisin e vet feudal rrethues, i cili nuk lejonte shkrirjen e tyre në një treg të vetëm kombëtar. Borgjezia tregtare ishte e dobët në numër dhe e varur nga përfaqësuesit e parisë së vjetër feudale, që kishte në dorë pushtetin politik.
Ndryshimet që u kryen në planin ekonomik, sollën pasoja të rëndësishme edhe në fushën shoqërore e politike, që u pasqyruan në fuqizimin e pronarëve të mëdhenj çifligarë vendas, në kurriz të pushtetit qendror, i cili pa ata nuk ishte në gjendje të ushtronte sundimin e vet mbi provincat. Këto familje të mëdha feudale, oxhaqet, bashkuan me pushtetin ekonomik edhe atë vendor, vendosën sundimin e tyre në vend, të cilin e bënë në fakt të trashëgueshëm.
Të interesuar në fillim për të mos ndarë më me osmanët pushtetin ekonomik të vendit, ku kishin zotërimet e veta, oxhaqet shqiptare u drejtuan më në fund edhe kundër pushtetit qendror dhe përpjekjeve të tij për të mbajtur ende në këmbë sistemin e vjetër feudal ushtarak të timareve dhe për të ushtruar, nëpërmjet funksionarëve të dërguar nga qendra, pushtetin e vet në tokat shqiptare.
Edhe pse ishte e lidhur me interesat e feudalëve të mëdhenj çifligarë, lindja e këtyre pashallëqeve, objektivisht, u përgjigjej edhe interesave të shtresave të reja shoqërore, elementëve të borgjezisë tregtare. Këta kishin nevojë për krijimin e një pushteti të fortë në vend, që të ishte në gjendje t’i vinte fre anarkisë, gjë që s’e bënte më pushteti qendror osman, dhe për krijimin e uniteteve politike më të mëdha se sanxhakët, tek të cilët shihnin jo vetëm një zgjerim të tregut të brendshëm, por edhe një përpjekje për të shkëputur trevat shqiptare, të Veriut e të Jugut nga kontrolli i administratës osmane. Në këta faktorë i kishte rrënjët formimi e fuqizimi i pashallëqeve shqiptare gjysmë të pavarura të Shkodrës e të Janinës në gjysmën e dytë të shek. XVIII dhe në fillim të shek. XIX.
Pashallëqet shqiptare të shek. XVIII - fillimi i shek. XIX, shënuan një hap të parë drejt bashkimit politik të vendit, siç ishte arritur deri diku deri në shek. XIV. Por, të ngritur mbi themele ekonomike ende jo të shëndosha, kur mungonte uniteti në gjirin e klasës feudale shqiptare dhe, të ndodhur në kushte jo të favorshme ndërkombëtare, këto pashallëqe nuk mundën të bënin hapin vendimtar të shkëputeshin vetë nga varësia e Stambollit dhe të shkëpusnin edhe Shqipërinë nga sundimi i Perandorisë Osmane.
Krahas këtyre ndryshimeve, shek. XVIII shënoi dukuri të reja me interes edhe në fushën e kulturës. U zhvillua më tej kultura popullore, sidomos poezia, që kishte arritur vlera artistike me poezinë epike. Qytetet u pajisën me ndërtesa monumentale, civile dhe të kultit, kurse në ambientin e kishës ortodokse piktura murale shënoi një lulëzim të ri me elementë realistë. Në qytete zhvillohej një tip i ri letërsie në gjuhën amtare, e cila në krahasim me letërsinë e mëparshme kishtare, merrte tani karakter kryesisht didaktik, përmbante elemente laike e realiste. Krijohet një shtypshkronjë, rritet numri i librave të botuar në gjuhën shqipe dhe numri i shkollave, ku veprojnë tashmë mësues të ditur laikë, të cilët përçojnë deri diku ndikimin e racionalizmit evropian.
Shtypja me armë e këtyre pashallëqeve nga ana e pushtetit qendror osman e acaroi më tej konfliktin e sundimtarëve osmanë me popullin shqiptar. Për të realizuar politikën e tij centralizuese në Shqipëri, pushteti sulltanor shtypi qëndresën e shtresës drejtuese vendase, e cila nuk donte të hiqte dorë nga pozitat e veta në administrimin e vendit. Zbatimi i kësaj politike centralizuese, që u quajt “pushtimi i dytë osman i vendit”, e vuri Stambollin përballë lëvizjeve popullore, të cilat u ndërthurën me ato të krerëve feudalë. Këto lëvizje çuan në vitet 30 të shek. XIX, në një varg kryengritjesh të tjera kundër sundimit osman, të cilat, krahas faktorëve ideologjik, kulturor dhe politik, përgatitën truallin për zhvillimin e lëvizjes kombëtare të epokës së Rilindjes në Shqipëri.
Në periudhën e sundimit të sistemit feudal ushtarak osman, me gjithë kushtet e vështira në të cilat ndodhej Shqipëria, u përgatitën një varg elementesh të reja ekonomike, shoqërore, politike e kulturore, që krijuan premisat për kalimin në një periudhë historike me përmbajtje të re, të Rilindjes Kombëtare.

Fuqizimi i pushtetit të feudalëve krahinorë.
Oxhaqet shqiptare
Procesi i shndërrimit të pronës shtetërore të tokës në pronën feudale private dhe diferencimi i mëtejshëm në gjirin e shtresës feudale vendase shpunë, ashtu si në pjesët e tjera të perandorisë, në fuqizimin politik të çifligarëve nëpër sanxhakët shqiptarë dhe, rrjedhimisht, në dobësimin e pushtetit qendror në to.
Duke pasur nevojë për forca ushtarake që të mund të përballonte rreziqet e brendshme e të jashtme, dhe duke qenë e detyruar që të siguronte me anën e feudalëve vendas shuma sa më të mëdha të hollash për të mbuluar shpenzimet gjithnjë në rritje, Porta e Lartë jo vetëm nuk mundi ta ndalte procesin e fuqizimit politik të feudalëve provincialë, por edhe u mbështet kryesisht tek ata më të fuqishmit. Sulltanët qenë të detyruar t’u besonin feudalëve të mëdhenj vendas detyrat më të rëndësishme administrative e ushtarake dhe t’i njihnin ata zyrtarisht si pari (si ajanë). Nga ana tjetër, kjo shtresë, ende e dobët, nuk kishte aspak ndërmend të shkëputej nga Stambolli. Përkundrazi, ajanët mundoheshin të përfitonin sa më shumë nga pushteti qendror për të dalë në krye të pushtetit provincial.
Si rrjedhim, sipas pasurisë dhe forcave të armatosura që dispononte, secili ajan kishte vendosur ndikimin e tij mbi një krahinë më të madhe a më të vogël, ku zakonisht ai kishte edhe çifligjet. Rreth ajanëve ishin grumbulluar çifligarë më të vegjël, kurse jashtë krahinës ata kishin lidhur krushqi e aleancë për ndihmë reciproke me feudalë të tjerë të mëdhenj. E mbështetur kryesisht mbi çifligjet e veta të trashëgueshme, mbi pasurinë monetare dhe mbi aleancat feudale, kjo shtresë e ajanëve e ndiente veten më pak të lidhur me pushtetin qendror sesa feudalët ushtarakë. Familjet e këtyre ajanëve formuan në Shqipëri një elitë aristokrate feudale, oxhaqet.
Nga këto oxhaqe, disa ishin ngritur në këtë pozitë shoqërore pasi u bënë pronarë të mëdhenj çifligjesh dhe sipërmarrës kryesorë të taksave. Ata fituan gjithashtu grada pashallarësh e vezirësh, sipas funksioneve që u detyrua t’u jepte pushteti qendror. Të tilla oxhaqe ishin dyert e Kryezinjve në Gjakovë, të Biçakçinjve në Elbasan etj. Kurse oxhaqet e Begollajve në Pejë, të Bushatllinjve në Shkodër, të Toptanëve në Krujë, të Asllanpashallive në Janinë e në Gjirokastër etj., kishin qenë familje feudale ushtarake të vjetra e me funksione të larta. Duke shfrytëzuar ofiqet e tyre, këto familje u pasuruan, krijuan çifligje dhe, ndryshe nga e kaluara, burimin e fuqisë tashmë e kishin kryesisht te këto prona, dhe jo aq te funksionet e dhuruara nga sulltani.
Nga këto familje Porta detyrohej të zgjidhte funksionarët e vet për qeverisjen e sanxhakëve, sepse vetëm ato ishin në gjendje ta kryenin këtë detyrë në sajë të marrëveshjes me ajanë të tjerë të sanxhakut. Ajani më i fuqishëm, që ngarkohej me detyrën e qeveritarit, që kishte ofiqet administrative nëpër krahinat e sanxhakut, ua ndante komandat e kështjellave dhe sipërmarrjet e dyta të taksave të besuarve të tij nga paria e këtyre krahinave. Kishte ikur tani ajo kohë kur pushteti qendror dërgonte nëpër sanxhakët shqiptarë njerëzit e vet dhe vendasit i bindeshin. Pati raste kur Porta e Lartë emëronte si qeveritarë përfaqësues nga oxhaqet e fuqishme të sanxhakëve fqinjë, por as këta nuk mund ta mbanin pushtetin pa përkrahjen e ajanëve më të fuqishëm vendas.
Shtresa e ajanëve përbënte tani shtyllat e pushtetit nëpër sanxhakët shqiptarë. Kjo ishte shprehje e qartë e dobësimit të pushtetit qendror osman në periudhën para formimit të pashallëqeve të mëdha në vendin tonë.

Lufta e parisë vendase për pushtet
Fuqizimi ekonomik e politik i shtresës së ajanëve nuk u arrit pa konflikte me pushtetin qendror, që e kishin burimin në mospërfilljen e interesave të tij, pa qëndresën e vazhdueshme e shpeshherë të armatosur të fshatarësisë dhe pa grindje e luftime të ashpra e të gjata në gjirin e vetë parisë vendase. Të gjitha këto u bënë shkak që i gjithë vendi u fut për një kohë të gjatë në një gjendje anarkie gjithnjë e më të rëndë, pasojat negative të së cilës u pasqyruan në përgjithësi në zhvillimin ekonomik e në veçanti në gjendjen ekonomike të popullsisë së thjeshtë të fshatit e të qytetit.
Një nga shkaqet e konflikteve të shpeshta në gjirin e shtresës feudale vendase ishin abuzimet e funksionarëve të mëdhenj në shpërndarjen e timareve. Këta, duke pasur si qëllim të grumbullonin rreth vetes sa më shumë pasues dhe të merrnin tapitë e tokave, të cilat synonin t’i akaparonin, propozonin për zotërim timaresh vakante njerëzit e tyre, pavarësisht nëse këta kishin timare të tjera. Këto shkelje, edhe pse shkaktonin qortime dhe madje ndëshkime nga ana e sulltanit, i cili disave u konfiskoi edhe pasurinë, nxisnin në radhë të parë zemërimin e spahinjve të zhveshur nga timaret. Këta spahinj, tashmë të shpronësuar, formonin zakonisht çeta të armatosura dhe hidheshin në sulm, digjnin e grabisnin prona çifligarësh të mëdhenj, prona shtetërore, qytete, ndërprisnin rrugët etj., dhe s’pyesnin për autoritetet qeveritare. Regjistrat e kadilerëve të qyteteve shqiptare tregojnë se grindjet shkaktoheshin edhe midis çifligarëve e spahinjve për faktin se çifligarët, pasi shtinin në dorë tapitë ose zinin ndonjë ofiq zyrtar me rëndësi, fillonin të mos u njihnin spahinjve të drejtat që u takonin si tapilëshues.
Mosmarrëveshje e konflikte të ashpra shkaktonin sidomos sipërmarrjet e taksave. Heqja e një sipërmarrjeje nga dora e një familjeje dhe dhënia e saj një tjetre, që ofronte më shumë ose kishte miq më të fortë në Stamboll, pasohej zakonisht me turbullira. Nga interesat që kishin familjet e fuqishme me sipërmarrjet, përcaktoheshin edhe aleancat dhe kundërshtinë midis tyre. Të pakënaqurit, duke bashkëpunuar me tarafet e veta, u krijonin rivalëve vështirësi të mëdha. Ato në raste të veçanta, sikurse feudalët e shpronësuar, dërgonin kundër objekteve të sipërmarrjeve shtetërore ose pronave të rivalëve banda të armatosura. Këto formoheshin nga çetat e feudalëve të shpronësuar, nga ato të krerëve ushtarakë malësorë dhe në disa raste nga luftëtarë me rrogë të liruar pas përfundimit të luftërave, të cilëve nuk u ishin dhënë plotësisht pagesat që u takonin. Krerët e Matit, nga familjet e Zogollëve dhe e Çelajve me rreth njëmijë veta, të lidhur fshehurazi me zëvendësin e qeveritarit të sanxhakut të Manastirit, që deshi të diskreditonte eprorin dhe rivalin e vet për postin e mytesarifit të Manastirit, në vitin 1711 sulmuan e plaçkitën dy herë këtë qytet dhe penguan grumbullimin e taksave. Në gusht të vitit 1712 disa feudalë të vegjël peqinas, të cilët kishin tre vjet që cenonin rendin në qytetin e Peqinit, duke prerë rrugën tregtare të Durrësit dhe duke grabitur kripën e shtetit, që shpihej me karvan në Elbasan, dëmtuan rëndë sipërmarrësin e të ardhurave të skelës së Durrësit. Në maj-qershor të vitit 1714, feudalët frashërllinj, përmetarë e kolonjarë dhunuan Voskopojën, Shipskën etj., duke grabitur bagëti e plaçka deri te vathët e grave. Në të njëjtën kohë, çeta prej 200-400 vetash nga Margëllëçi e Kuçi grabitën e dogjën dajlanin e Prevezës dhe shkatërruan çifligjet e fshatrat përreth.
Në disa raste antagonizmi ndërfeudal arrinte deri atje saqë, përfaqësues të feudalëve, përkrahnin lëvizjet fshatare kundër pagimit të taksave për të dëmtuar rivalët, sikurse ndodhi në vitet 1703-1704 dhe në vitet 1714-1715.
Nga të gjitha këto forma të grindjeve feudale përfitonin në fund të fundit familjet më të fuqishme, oxhaqet. Këto shfrytëzonin forcat e feudalëve të vegjël, që i merrnin në mbrojtje kur ua kishin nevojën dhe i futnin nën varësinë e tyre, ose i luftonin ato me anë të forcave ushtarake qeveritare kur nuk ua kishin nevojën. Kështu oxhaqet forcuan pozitat e veta dhe u bënë jo vetëm shtyllat e pushtetit krahinor në sanxhaqe, por edhe mbështetja kryesore e pushtetit qendror, i cili tashmë nuk bënte dot pa ta.
Disa përfaqësues më të fuqishëm oxhaqesh nga radhët e ajanëve të krahinave, Porta e Lartë i ngarkonte me detyrën e qeveritarit të sanxhakut. Por, qoftë për të frenuar fuqizimin e tyre, qoftë për të marrë shpërblime nga ata, qoftë edhe për të ndëshkuar të pabindurit, ajo brenda një ose dy viteve i shkarkonte dhe emëronte rivalët e tyre. Familje të tilla rivale, në gjysmën e parë të shek. XVIII, kishte pothuajse në çdo sanxhak: në sanxhakun e Shkodrës ishin Çaushollajt e Bushatllinjtë; në atë të Dukagjinit ishin Begollajt e Pejës dhe Kryezitë e Gjakovës; në sanxhakun e Elbasanit ishin Vërlacët e Biçakçinjtë; në atë të Beratit ishin Vlorajt, Velabishtajt e Ngurzajt; në sanxhakun e Delvinës ishin Asllanpashallitë e Kokajt; në atë të Janinës ishin gjithashtu Asllanpashallitë e Alizotajt.
Secila nga këto familje feudale, e mbështetur në tarafet e veta e që përbëheshin nga feudalë më të vegjël dhe nga bylykbashë e krerë ushtarakë malësorë të krahinave, si dhe nga udhëheqës esnafesh nëpër qytete, përpiqej të merrte e të ruante pushtetin në vend në kundërshtim me politikën e ekuilibrimit të forcave rivale që ndiqte Porta e Lartë. Si pasojë, konfliktet u shtrinë në gjithë vendin, çrregullimet kapnin gjithë aparatin shtetëror, pasiguria e jetës dhe e pasurisë kërcënonte këdo, zhvillimi ekonomik pengohej për kohë të tëra.
Në sanxhakun e Shkodrës, për shkak të rivalitetit midis familjes së Bushatllinjve dhe asaj të Çaushollajve, në vitet 30 të shek. XVIII mundën të sundonin familjet kryesore të sanxhakut të Dukagjinit, ajo e Begollajve të Pejës dhe ajo e Kryezinjve të Gjakovës. Rivale midis tyre edhe për pushtetin e sanxhakut të Dukagjinit, këto dy familje arritën të qeverisnin në Shkodër duke u mbështetur herë te Bushatllinjtë e herë te Çaushollajt, pa siguruar qetësinë e domosdoshme. Në vitet 40, nevoja për t’i dhënë fund anarkisë i zhvendosi forcat e brendshme, esnafet dhe malësorët, në favor të Çaushollajve, të cilët qeverisën thuajse pesëmbëdhjetë vjet me ndonjë ndërprerje të vogël. Megjithatë, as këta nuk mundën ta shuanin grindjen me Bushatllinjtë derisa këta të fundit arritën të grumbullonin rreth tyre masën kryesore të zejtarëve e të malësorëve dhe, në vitin 1755, i dëbuan përfundimisht Çaushollajt nga Shkodra. Bushatllinjtë, të mbështetur nga shumica e shtresave shoqërore të qytetit dhe të krahinës, jo vetëm nuk e lëshuan më pushtetin nga duart e tyre, por duke e shtrirë atë mbi sanxhakët e Shqipërisë Veriore, u dhanë fund grindjeve të feudalëve lokalë, të cilët i nënshtruan me dhunë ose me marrëveshje.
Në Shqipërinë Jugore, lufta për pushtet vazhdoi më gjatë. Në sanxhakun e Beratit, deri më 1764, ajo u zhvillua kryesisht midis familjes së vjetër të Vlorajve dhe degës së saj në Berat, Velabishtajve, kur atë e mori një familje e tretë, ajo e Ngurzajve që përkrahte Velabishtajt. Por edhe Ngurzajt nuk mundën ta mbanin pushtetin veçse gjer më 1788, kohë në të cilën kundërshtarët e tyre e morën dhe e mbajtën deri në 1810, kur thuajse gjithë Shqipëria Jugore ra nën sundimin e vezirit të Janinës, Ali pashë Tepelenës. Ashtu si Bushatllinjtë, edhe ky pasha i fuqishëm i kishte dhënë fund luftës për pushtet si në sanxhakun e Janinës (1787), ku grindeshin Asllanpashallitë me Alizotajt, ashtu dhe në sanxhakun e Delvinës, ku mosmarrëveshjet midis familjeve rivale vendase nuk reshtën thuajse gjatë gjithë shek. XVIII.

2. PASHALLËKU I SHKODRËS NËN SUNDIMIN E BUSHATLLINJVE.
LUFTA PËR SHKËPUTJE NGA STAMBOLLI
(1771-1796)

Ardhja në fuqi e Bushatllinjve
Qeverisja e sanxhakut të Shkodrës nga përfaqësuesit e pashallarëve të Gjakovës dhe të Pejës, nuk mundi të ndalte gjendjen anarkike; konfliktet nuk reshtën as në qytete e as në krahina ku vepronin përkrahësit e dy familjeve të fuqishme feudale shkodrane: Çaushollajve dhe Bushatllinjve. Më 8 shtator 1736 në mes të tregut të Shkodrës u vranë e u plagosën 29 veta nga tarafet e esnafëve të tabakëve (që përkrahnin Bushatllinjtë) dhe të terzijve (që përkrahnin Çaushollajt). Tetë ditë më vonë u vranë e u plagosën 87 veta në një konflikt midis krahinave të Shkrelit dhe të Kastratit, i cili filloi me armë zjarri dhe përfundoi me shpata.
Gjatë luftës austro-osmane të viteve 1736-1739 banorët e Malësisë së Madhe u ngritën përsëri kundër sundimit osman nën nxitjen e kryepeshkopit të Tivarit, Mëhill Sumës, dhe, duke u bashkuar me ushtritë austriake, u bënë ballë me sukses ekspeditave ndëshkimore të vezir Mahmud pashë Begollit. Ndërkohë feudalët shkodranë e vlerësuan fuqinë e tyre luftarake dhe bënë përçapjet e duhura për ta përdorur atë në dobi të synimeve të veta. Që në këtë kohë malësorët filluan të luanin rol me rëndësi në luftën e familjeve rivale vendase për të shtënë në dorë pushtetin e sanxhakut. Çaushollajt ishin të parët që e shfrytëzuan këtë forcë kundër vezirit pejan, Mahmut pashë Begollit, dhe përkrahësve të tij, Bushatllinjve. Me ndihmën e malësorëve Çaushollajt, më 5 shkurt 1739 vranë vezirin në mes të rrugës dhe arritën të merrnin pushtetin në sanxhakun e Shkodrës që e mbajtën thuajse për dhjetë vjet rresht. Gjatë kësaj kohe dështuan orvatjet e Bushatlinjve dhe të përkrahësve të tyre, tarafit të fuqishëm esnafor të tabakëve të Shkodrës dhe agallarëve të pasur e guximtarë të Ulqinit, për të përmbysur Çaushollajt. Këta, duke bërë për vete malësorët dhe duke gëzuar përkrahjen e tarafit esnafor të terzijve, që mbronte edhe interesat e tregtarëve shkodranë, arritën të hynin në luftë dhe të sprapsnin me armë forcat e valiut të Rumelisë, të cilat erdhën në Shkodër për të nxjerrë disa taksa të reja, që tregtarët shkodranë nuk deshën t’i paguanin. “Nuk ka krahinë në botë kaq të pabindur ndaj sulltanit”, shkruante në këtë kohë zëvendëskonsulli venedikas, Anton Duoda. Duke organizuar një sulm rrethues, Çaushollajt vranë më 8 gusht 1731 në sarajin e vet edhe Ethem pashë Begollin me të vëllanë, të cilët Porta e Lartë i kishte dërguar të qeverisnin në Shkodër pas revoltës së Çaushollajve kundër valiut të Rumelisë. Por dy vjet më vonë, më 1753, Porta u detyrua t’u ligjëronte pushtetin. Megjithatë, lufta e Çaushollajve kundër Begollajve, Kryezinjve dhe Bushatllinjve, vazhdoi të ashpërsohej dhe të dëmtonte veçanërisht zhvillimin ekonomik të vendit, gjer në tetor të vitit 1755.
Paaftësia e Çaushollajve për të vendosur hegjemoninë e tyre mbi kundërshtarët dhe për t’i dhënë fund anarkisë në sanxhak, e detyroi tarafin e terzijve të mos i përkrahte më ata dhe të pajtohej me tarafin e tabakëve, në krye të të cilit kishte dalë Mehmet bej Bushatlliu (vdiq më 1775). Në këtë mënyrë ata shpresonin që të vendosej një pushtet i vetëm e i fortë, për të cilin ishin të interesuar kryesisht zejtarët e tregtarët. Lufta shpërtheu dhe në këto rrethana, Çaushollajt të braktisur nga forcat kryesore të tarafeve të tyre, u dëbuan nga Shkodra. Bushatllinjtë mbetën e vetmja familje e madhe vendase që mundi të merrte pushtetin e sanxhakut.
Pas dëbimit të Çaushollajve, Mehmet bej Bushatlliu ende nuk ishte emëruar qeveritar i sanxhakut të Shkodrës, por, i përkrahur nga dy tarafet esnafore dhe nga forca malësorësh me rrogë, ai ishte në fakt sundimtari i vërtetë i vendit, derisa Porta e njohu atë si mytesarif të sanxhakut të lartpërmendur në gusht të vitit 1757, duke i dhënë edhe titullin pashë. Nga kjo kohë e deri më 1831 familja e Bushatllinjve, e mbështetur në shumicën e ajanëve të sanxhakut, të bylykbashëve dhe të bajraktarëve, si dhe nga një pjesë e mirë e zejtarëve, të tregtarëve e të detarëve, mbajti pa ndërprerje këtë pushtet duke e trashëguar.
Për përforcimin e pushtetit të vet, Mehmet pashë Bushatlliu ndoqi në përgjithësi një politikë të brendshme që u përshtatej edhe interesave kryesorë të vendit. Synimi i kësaj politike ishte në radhë të parë të vendoste rregullin e qetësinë kaq të dëshiruar si nga fshatarësia, ashtu edhe nga qytetarët e dëmtuar rëndë gjatë periudhës së anarkisë.
Arritja e këtij synimi ishte e pashkëputur nga zgjidhja e një vargu çështjesh. Një nga këto ishte mposhtja e ajanëve të fuqishëm kundërshtarë. Që para njohjes së tij si mytesarifi i sanxhakut, Mehmet Pasha e kishte filluar këtë detyrë dhe thuajse kishte eleminuar krerët e tarafeve esnafore të tabakëve dhe të terzinjve, si dhe një varg krerësh të tjerë. Disa krerë kishin mundur të arratiseshin, por ai nuk i la të qetë gjatë gjithë jetës së vet.
Mehmet Pasha i kushtoi vëmendje mbështetjes së pushtetit të tij nga ana e elementit të krishterë, forca ushtarake e të cilit në sanxhakun e Shkodrës ishte shumë e rëndësishme. Këtë mbështetje ai e arriti duke mbrojtur tregtarët e krishterë e duke bashkëpunuar me ta, duke shtuar pjesëmarrjen e malësorëve katolikë në ushtrinë e tij me pagesë dhe duke mos penguar veprimtarinë e klerit katolik. Me përkrahjen e krerëve ushtarakë malësorë dhe me njohjen e privilegjeve të tjera të malësive, ai arriti të siguronte prej këtyre një burrë për shtëpi në rast lufte dhe pagesën e një dukati për shtëpi në vit.
Një çështje e rëndësishme, kryesisht me karakter ekonomik, ishte zgjidhja e mosmarrëveshjeve midis ulqinakëve dhe venedikasve, të cilat pengonin zhvillimin e lirë e të sigurt të tregtisë në sanxhakun e Shkodrës. Konkurrenca e pamëshirshme e venedikasve me flotën ulqinake në rritje e sipër, kishte shtyrë një pjesë të mirë të agallarëve të Ulqinit qysh në vitet 20 të shek. XVIII të lidheshin shumë ngushtë me një rival të fuqishëm të Venedikut, me Beun e Tripolit. Si rrjedhim, flota e Ulqinit dhe e Tripolit bashkëpunonin për mbrojtje, por në disa raste sulmonin edhe flotat perëndimore e sidomos atë të Venedikut. Kështu, pirateria kishte marrë hov në Adriatik dhe Ulqini ishte bërë një fole piratësh. Mehmet Pasha e luftoi me ashpërsi piraterinë e ulqinakëve si dhe lidhjet e tyre me Tripolin, duke djegur të gjitha anijet pirate që shtiu në dorë. Kështu brenda një kohe të shkurtër Ulqini u kthye në një qytet normal tregtie e lundrimi dhe Bushatlliu siguroi marrëveshjen si me agallarët e këtij qyteti, që kërkonin të punonin me anijet e tyre në kushte të qeta brenda e jashtë vendit, ashtu edhe me autoritetet e Republikës së Venedikut, në duart e së cilës ishte një pjesë e mirë e tregtisë në Adriatik. Si rrjedhim, Anton Duoda njoftonte: “askush nuk guxon më të shkojë në Berberi (është fjala për Tripolin - shën. i aut.)”, se u shpall urdhri që “në brigjet e Tivarit, Valdanosit e Shën Gjinit të Medues si dhe në Grykën e Bunës, askush të mos guxojë të trazojë shtetasit venedikas, sepse i shkon koka”.
Frytet e një politike të tillë të brendshme, që vendosi me të vërtetë rregullin e qetësinë, u panë qysh në dhjetë vitet e para të sundimit të Mehmet Pashës, sidomos në fushën e prodhimit dhe të qarkullimit të mallrave.

Qyteti i Shkodrës, qendër e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë së Veriut
Ndryshe nga qytetet e tjera shqiptare, Shkodra kishte kushte shumë të favorshme për t’u bërë qendra më e rëndësishme ekonomike e vendit.
E vendosur anash një liqeni të madh, të pasur me peshk dhe të lidhur me detin nëpërmjet lumit të lundrueshëm të Bunës, e rrethuar me fusha, që udhëtarët i kishin cilësuar “të bukura e pjellore”, e përshkuar nga rrugë tregtare që vinin nga Kosova, nga Shqipëria Qendrore e Jugore, nga Maqedonia e nga Bosnja, Shkodra u rrit jo vetëm si qendra administrative e një sanxhaku të rëndësishëm, por para së gjithash si qendër zejtare e tregtare. Përveç skelës së saj në lumin Bunë, limanet e Tivarit, Ulqinit, Lezhës dhe të Durrësit ishin gjithashtu skela të saj. Më 1736, zëvendëskonsulli venedikas në Shkodër, që ishte tregtari shkodran Anton Duoda, shkruante se qyteti i Shkodrës numëronte një mijë dyqane në treg. Tre vjet më vonë, gjeografët venedikas njoftonin se Shkodra ishte “një qytet i madh”, ishte “qyteti kryesor i Shqipërisë”. Aty nga fundi i shek. XVIII ajo numëronte 6 700 shtëpi, d.m.th rreth 30-35 mijë banorë, ndërsa konsulli rus në Raguzë, himarioti Gjika, e çmonte popullsinë e qytetit deri në 60 000 frymë.
Për fuqizimin ekonomik të Shkodrës shërbeu në mënyrë të veçantë qyteti shqiptar i Ulqinit me 7-8 mijë frymë, i cili qysh në fillim të shekullit kishte një flotë tregtare prej 250 njësish të mëdha e të vogla të ndërtuara në kantieret e veta, prej nga vazhdimisht hidheshin në det anije të ndryshme të tipave tartanë, polakë, pink, trabekull, felikë si dhe një numër i madh barkash. Punëtorët, të gjithë myslimanë, zotëronin dijeni të shumta e të shumëllojshme për ndërtimin e anijeve. Duke qenë fare afër kësaj skele dhe duke qenë pjesëtarë në investimet e flotës ulqinake, tregtarët e Shkodrës, e rrjedhimisht edhe qytetarët e saj, patën te kjo flotë një mjet të rëndësishëm për tregtinë e mallrave.
Tregtarët shkodranë, ashtu si shumë tregtarë të tjerë shqiptarë, e lidhën veprimtarinë e tyre me Venedikun qysh në fillim të shek. XVIII. Me kalimin e viteve, duke shfrytëzuar me zgjuarsi konkurrencën midis porteve rivale të detit Adriatik, ata lidhën marrëdhënie tregtare edhe me Ankonën, Triesten etj. Jo vetëm në skelat veriore të vendit, por edhe në skelën me rëndësi ndërballkanike të Durrësit, ku ishin vendosur konsujt e Venedikut, Raguzës, Francës, Anglisë, Holandës dhe të Austrisë, shkodranët u dalluan si më aktivët. Mbi 80 për qind e tyre ishin myslimanë që tregtonin pjesën dërrmuese, rreth 90 për qind të vëllimit të mallrave. Kjo pasqyronte jo vetëm përbërjen fetare të banorëve të Shkodrës, por edhe fuqinë ekonomike të popullsisë myslimane që ishte më e madhe nga ajo e të krishterëve.
Hov më të madh tregtia shkodrane mori pas ardhjes në fuqi të Bushatllinjve e sidomos në dhjetë vitet e para të sundimit të Mehmet Pashës. Krahas zhdukjes së piraterisë dhe rregullimit të mosmarrëveshjeve me venedikasit, rol vendimtar në zhvillimin ekonomik të Shkodrës luajti rritja e prodhimit bujqësor e blegtoral për treg. Ekonomia bujqësore u lidh me tregun në të tillë shkallë, sa çifligarët, për të realizuar fitime të mëdha, filluan të mbillnin ato kultura që kërkonte më shumë tregu. Një ndër këta çifligarë ishte vetë Mehmet Pasha, i cili qysh në vitin 1764 mbolli sipërfaqe të mëdha me oriz e pambuk, dhe, si shumë feudalë të tjerë, u bë pjesëtar në tregti dhe në lundrim duke investuar këtu shuma të konsiderueshme. Në këtë periudhë tregtia shkodrane u gjallërua edhe për shkak se ajo filloi të përdorë gjerësisht kreditin. Konsulli venedikas i Durrësit shkruante më 1762 se pjesa më e madhe e tregtisë shqiptare ishte në duart e tregtarëve shkodranë dhe se ata ishin bërë “shpirti i saj”. Tregtarët shkodranë grumbullonin lesh, dyllë, lëkurë të punuara, drithëra dhe prodhime të tjera bujqësore e zejtare sidomos nga Tirana, Elbasani, Kavaja, Berati, Gjakova, Prizreni, Ohri e nga tregje të tjera shqiptare, ku kishin arritur të përcaktonin edhe çmimet e blerjes dhe të shitjes së mallrave. Ata futeshin edhe në Rumeli, e sidomos në Manastir, Shkup, Seres dhe në krahinat përqark tyre gjer në zonën e Selanikut, ku grumbullonin lesh, pambuk, lëkurë etj. Përveç Rumelisë tregtarët e Shkodrës kalonin thellë edhe në Serbi, Vllahi, prej nga sillnin dyllë, mëndafsh etj. Këto mallra ata i blinin ose kundrejt të hollash, ose kundrejt cohërash, pëlhurash mëndafshi etj. Në vitet 1760-1769, nga i gjithë vëllimi i mallrave që eksportoheshin për në Venedik prej limaneve të Durrësit dhe të Shkodrës, shkodranëve u takonte 87,4 për qind e leshit, 95,3 për qind e dyllit, 98,3 për qind e mëndafshit, 56,8 për qind e lëkurëve të punuara dhe kështu edhe për artikujt e tjerë.
Duke qenë se kapitali tregtar shkodran ishte bërë ndërlidhës kryesor i krahinave të ndryshme të Gegërisë me Shkodrën, pavarësisht nga copëzimi administrativ-politik ekzistues, lidhjet ekonomike të krijuara qysh nga gjysma e parë e shekullit, u përforcuan aq shumë në kohën e sundimit të Bushatllinjve sa morën trajtën e një tregu të madh ndërkrahinor. Ky treg ishte një hap shumë i rëndësishëm përpara drejt formimit të tregut të brendshëm kombëtar. Pjesa kryesore e kapitalit tregtar, në formë mallrash, anijesh, magazinash e parash, ndodhej ende në duart e çifligarëve, e veçanërisht të ajanëve të mëdhenj.

Formimi i Pashallëkut të Shkodrës
Nën qeverisjen energjike të Mehmet Pashës, i cili nuk la pa përdorur edhe pushtetin e vet në dobi të përforcimit të lidhjeve ekonomike të Shkodrës me krahinat e tjera, tregtarët vendas arritën të vinin në duart e tyre, me përjashtim të duhanit, gjithë tregtinë që kryenin venedikasit në bregdetin shqiptar dhe ta detyronin kapitalin venedikas të rriste kreditin në favor të tregtarëve shqiptarë, në mënyrë që mallrat e tyre të mos kalonin në skelat e tjera të Adriatikut e veçanërisht në Trieste. Por edhe këtu sa vinte e po shtohej numri i agjencive tregtare shqiptare.
Lidhjet e tregut të Shkodrës me krahinat e tjera nuk mund të kryheshin pa pengesa e rreziqe. Dihet se skelat e rrugët tregtare gjendeshin në sanxhakët fqinjë, ku rivaliteti i grupeve të ndryshme feudale për çështjen e pushtetit dhe të sipërmarrjeve të taksave, i kishte bërë këta sanxhakë fole grindjesh të vazhdueshme dhe njëkohësisht qendra të rrezikshme edhe për vetë pushtetin e Bushatllinjve në sanxhakun e Shkodrës. Kështu, bejlerët e Lezhës, që sundonin në fushën e Zadrimës, bënin pjesë në tarafin e rivalëve kryesorë të Bushatllinjve, të Begollajve të Pejës, dhe gëzonin përkrahjen luftarake të forcave mirditore të komanduara nga Gjon Marku; Toptanët e Krujës ishin lidhur me Çaushollajt e arratisur dhe kërcënonin aleatët e Bushatlliut; në gjirin e familjes së Alltunëve të Kavajës, të cilët ishin sipërmarrës të dytë të skelës së Durrësit, kishte hyrë një grindje për punë të kësaj sipërmarrjeje. Një gjendje e tillë kërkonte medoemos vendosjen e një pushteti të vetëm mbi këto krahina. Mehmet pashë Bushatlliu nuk ngurroi t’i hynte kësaj detyre me energji e zgjuarsi në kohën e luftës ruse-osmane të viteve 1768-1774.
Pasi mori pjesë me të gjitha forcat e sanxhakut në luftën kundër Malit të Zi më 1768, ai dërgoi nën komandën e djalit të madh, Mustafa Beut, një repart të fortë luftëtarësh në frontin rus në mars të vitit 1769, ndërsa një repart tjetër nën komandën e djalit të dytë, Mahmut Beut, mori pjesë në shtypjen e një kryengritjeje në More më 1770. Kështu ai mundi të fitonte besimin e Vezirit të Madh osman. Ky, pasi dënoi me vdekje Kahreman pashë Begollin e Pejës për rebelizëm dhe shpërdorim financiar, i dha Mehmet pashë Bushatlliut qeverisjen e sanxhakut të Dukagjinit dhe, nga ana tjetër, e gradoi Mustafa Beun pashë për një akt trimërie në luftë. Duke marrë zemër nga këto ofiqe, Mehmet Pasha u vërsul kundër krerëve kundërshtarë të Lezhës, të cilët i vari dhe mori në zotërim Zadrimën. Në të njëjtën kohë ai ndërhyri në Tiranë. Kështu bëri hapin e parë drejt vendosjes së pushtetit të vet mbi këto zona, që bënin pjesë në tregun ndërkrahinor të Shkodrës.
Në vitin 1771 Mehmet Pasha bëri hapin e dytë që do të shpinte në formimin e Pashallëkut të madh të Shkodrës. Pas disfatës së flotës osmane në betejën detare të Çesmës në Detin e Zi, ai i kërkoi Portës së Lartë komandën e një armate detare, të cilën u zotua ta krijonte me forcat e veta për mbrojtjen kundër rusëve në det dhe kundër aleatëve të tyre, malazezëve, në tokë. “Për faktin se rrethanat dhe gjendja e tanishme kërkojnë vendosjen e një personaliteti të fuqishëm në krye të punës, në atë të frontit, - thuhet në dekretin përkatës të emërimit të tij si vezir, - doli urdhri i lartë mbretëror që Mehmet Pashës t’i jepet posti e grada e lartë e vezirit..., dhe të birit të tij, Mahmudit, t’i jepet sanxhaku i Shkodrës me titullin mirimiran, ndërsa djalit tjetër t’i jepet një sanxhak sikurse Elbasani”. Grada e vezirit u shoqërua me shtrirjen e kontrollit të vezirit shkodran edhe në sanxhakun e Ohrit. Për këtë ngjarje, konsulli venedikas i Durrësit njoftonte qeverinë e vet në fillim të vitit 1772, se Mehmet Pasha u bë aq i fuqishëm, sa “prej kufijve venedikas gjer nën Manastir komandon absolutisht dhe e druajnë të gjithë”.
Kështu u zgjerua pushteti i Bushatllinjve mbi trojet e katër sanxhakëve, atje ku shtrihej më e fortë rrezja e veprimit të tregut ndërkrahinor të Shkodrës. I përbërë nga sanxhakët e Shkodrës, të Dukagjinit, të Ohrit dhe të Elbasanit, qysh në vitin 1771 u krijua kështu një formacion politik i bashkuar në dorën e një pashai të fuqishëm shqiptar, Pashallëku i madh i Shkodrës.
Skela e Durrësit kishte një rëndësi po aq të madhe për tregtinë e Pashallëkut të Shkodrës sa edhe skela e Shkodrës. Mirëpo oxhaqet e Alltunëve të Kavajës dhe të Toptanëve të Krujës ishin bërë pengesë e madhe për vendosjen e rregullit dhe të qetësisë në këtë zonë të varur drejtpërdrejt nga veziri i Shkodrës. Toptanët kishin mbyllur rrugët tokësore për tregtarët shkodranë. Për më tepër, këta tregtarë si dhe lundërtarët ulqinakë nuk gjenin në skelën e Durrësit mbrojtjen e duhur. Tarafët e tabakëve dhe të terzinjve, si dhe, në radhë të parë, tregtarët e Shkodrës kërkonin me çdo kusht, bashkë me lundërtarët e Ulqinit, përmirësimin e gjendjes së krijuar në zonën Durrës-Kavajë-Krujë.
Për zgjidhjen e kësaj çështjeje urgjente e me shumë rëndësi veziri i Shkodrës bëri për vete Alltunët nga Kavaja dhe u detyrua të pajtohej me Toptanët e Krujës. Kështu u hapën rrugët tregtare dhe zona e skelës së Durrësit u fut nën ndikimin e pushtetit të Shkodrës.
Ndërkohë Mehmet Pasha, sipas premtimit të tij, kishte marrë urdhër nga Porta për të dërguar në luftë me rusët një armatë detare dhe një ushtri tokësore. Por në vend të tridhjetë anijeve të mëdha me gjashtë mijë detarë, veziri përgatiti vetëm një të tretën. Edhe këtë fuqi, që e armatosi keq, e vonoi dhe e nisi në shtator 1772 nën komandën e të birit, Mustafa Pashës, vetëm kur midis palëve ndërluftuese ishte arritur një armëpushim. Po kështu ai i ktheu në Stamboll me duar zbrazur të dërguarit e sulltanit, të cilët kishin ardhur në Shkodër për të dërguar ushtrinë tokësore në frontin rus. Veziri nxori si shkak për këtë rritjen e rrezikut malazias, sepse prijësi i Malit të Zi, agjenti rus i quajtur Stefani i Vogël, po kërcënonte Podgoricën.
Në këtë mënyrë veziri Bushatlli i shkeli urdhrat perandorakë dhe zotimin e tij lidhur me luftën për të rregulluar punët e veta. Që të siguronte kufirin verior nga sulmet e kuçasve mbi fushën e Podgoricës dhe që të pengonte bashkimin e tyre me Malin e Zi, Mehmet Pasha u propozoi atyre të largoheshin me të mirë nga malet ku jetonin dhe të zgjidhnin brenda pashallëkut një truall tjetër për banim. Kur ky propozim nuk u pranua prej kuçasve, ushtria shkodrane hyri në muajin maj 1774 në Kuç dhe shkaktoi dëme të mëdha me qëllim që ta bënte të pabanueshëm, por edhe pas kësaj ekspedite kuçasit nuk iu nënshtruan.
Pas nënshkrimit të traktatit të paqes së Kyçyk Kajnarxhes, Porta e Lartë, e çliruar nga barra e luftës, e drejtoi vëmendjen nga Pashallëku i Shkodrës, kreu i të cilit po bëhej tepër i fuqishëm dhe i rrezikshëm. Mjeti më i mirë për ta neutralizuar ishte ndezja e armiqësisë me oxhaqet më të fuqishme kundërshtare.
Mehmet pashë Bushatlliu, duke ofruar 9 000 qese groshë për të marrë në sipërmarrje haset e sulltanit në Myzeqe, kishte dalë si rivali kryesor i Ahmet Kurt pashës së Beratit. Kurse ky ishte rival i Bushatlliut në sipërmarrjen e taksave të skelës së Durrësit dhe për komandën e zonës që përfshinte kjo sipërmarrje, e cila shtrihej gjer në afërsi të Lezhës.
Megjithëse veziri i Shkodrës paraqiti një ofertë më të madhe, motra e sulltanit, që e administronte dhe merrte të ardhurat e kësaj skele si sipërmarrëse e parë, pranoi ofertën e sundimtarit të Beratit. Mehmet pashë Bushatlliu vendosi të mos bindej. Kur Ahmet Kurt pasha, në prill të vitit 1775, hyri me 12 000 ushtarë në maliqanenë e Durrësit, veziri i Shkodrës dërgoi kundër tij ushtrinë shkodrane të komanduar nga dy bijtë e vet. Me këtë veprim filloi hapur konflikti me Stambollin dhe me veglën e tij, Ahmet Kurt pashën.
Më 14 korrik 1775 vdiq veziri plak i Shkodrës. Porta e Lartë emëroi në vendin e tij një besnik të saj, vezirin Mehmet pashë Kystendilin, dhe urdhëroi Ahmet Kurt pashën të hynte në zonën e Durrësit. Mirëpo ky vendim nuk përputhej me interesat e Bushatllinjve dhe të ajanëve aleatë të tyre në atë zonë. Aq më pak ai nuk pajtohej me interesat e tregtarëve shkodranë, të lundërtarëve ulqinakë si dhe të tregtarëve të tjerë të Veriut të Shqipërisë, që do të humbisnin përkrahjen e Bushatllinjve dhe monopolin e tregtisë së vendit.
Në kundërshtim me pushtetin qendror, ajanët shkodranë e fqinjë të grumbulluar në Shkodër u betuan të mos i bindeshin vezirit nga Kystendili dhe vendosën ta ndalnin me luftë hyrjen e Ahmet Kurt pashës në zonën e Durrësit. Ata zgjodhën Mustafa pashë Bushatlliun për komandant të ushtrisë shkodrane.
Më 12 shtator të vitit 1775 kjo ushtri prej 14 000 vetash u ndesh me forcat e Ahmet Kurt pashës në afërsitë e Peqinit, por u thye keqas duke humbur 4 000-5 000 veta, ndër të cilët ishte edhe kreu ushtarak mirditas Gjon Marku me 60 veta.
Pas kësaj disfate Porta e Lartë vendosi t’i shfaroste Bushtallinjtë dhe të nënshtronte përkrahësit e tyre. Për këtë qëllim ajo organizoi dy ekspedita ndëshkimore kundër tyre, duke ngritur më këmbë oxhaqet kundërshtare të Bushatllinjve, të cilat i vuri nën komandën e vezirit, Mehmet pashë Kystendilit. Në këto ekspedita morën pjesë Ahmet Kurt pasha, Çaushollajt, Toptanët dhe agallarët e Ishmit. Ndërsa ekspedita e parë pësoi disfatë, e dyta nuk u realizua gjer në fund, sepse paria shkodrane i mbeti besnike Bushatllinjve. Porta e Lartë, pasi kishte shpallur luftën me Persinë, pranoi t’i falte rebelët shkodranë duke e kufizuar pushtetin e tyre vetëm në sanxhakun e Shkodrës dhe duke i detyruar ata të paguanin një dëmshpërblim prej 2 000 qesesh.
Pashallëku i Shkodrës u gjymtua rëndë, por vetëm përkohësisht. Ndërkaq mbetën shkaqet ekonomike e shoqërore që kërkonin një pushtet vendor të fortë e të përqendruar.

Qëndresa e Mahmud pashë Bushatlliut kundër Stambollit
Sipërmarrja e skelës së Durrësit qëndroi në dorën e Ahmet Kurt pashës rreth pesë vjet. Ky feudal i fuqishëm dhe paria që e përkrahte atë në Kavajë, Peqin, Ishëm e në Tiranë, u përpoqën të nxirrnin për vete përfitime të shumta e shpesh në dëm të banorëve. Ata mbyllën rrugët tregtare dhe limanet për shkodranët e ulqinakët. Kjo masë u dha mundësi venedikasve të shtinin përsëri në dorë monopolin e tregtisë dhe të lundrimit që kishin pasur para ardhjes në fuqi të Bushatllinjve. Si pasojë, pakënaqësia e banorëve arriti kulmin. E pakënaqur ishte edhe motra e sulltanit, së cilës iu pakësuan së tepërmi të ardhurat nga maliqaneja e Durrësit.
Veprimtaria e tregtarëve elbasanas, beratas, kavajas, krutanë e tiranas nuk mund ta zëvendësonte atë të tregtarëve shkodranë e ulqinakë, si dhe rolin vendimtar të kapitalit tregtar shkodran në jetën ekonomike të skelës së Durrësit. Prandaj motra e sulltanit nuk ngurroi më 1781 t’ia hiqte komandën e sundimtarit të Beratit dhe t’ia jepte Mahmud pashë Bushatlliut (1749-1796). Për të siguruar mbrojtjen e rrugës tregtare midis Shkodrës e Prizrenit, ajo ndërhyri që Bushatlliut të ri t’i jepej edhe qeverisja e sanxhakut të Dukagjinit.
Pas vendosjes së pushtetit të Mahmut Bushatlliut në këto vise, rrugët u hapën e u sigurua qarkullimi i lirë nga bregdeti gjer në thellësi të Kosovës e të Maqedonisë, prodhimet e të cilave drejtoheshin për në skelat e Adriatikut. Jeta ekonomike u gjallërua shumë shpejt. Mahmud Pasha, duke ndjekur politikën ekonomike të të atit, e zgjeroi pjesëmarrjen në tregti e në lundrim dhe shtiu në dorë sipërmarrje të shumta, ndër të cilat edhe atë të nxjerrjes dhe të shitjes së serës së Selenicës së Vlorës. Ashtu si i ati, ai përdori pushtetin e vet për të përkrahur tregtarët vendas kundër atyre venedikas, të cilët humbën përsëri atë pjesë të tregtisë së drithrave, të vajit e të ziftit që kishin vënë në dorë gjatë viteve 1775-1780.
Më 1784 Mahmud Pasha arriti të siguronte për vëllanë e vet, Ahmet Beun, qeverisjen e sanxhakut të Ohrit bashkë me gradën pashë. Ndërkohë ai i siguroi kunatit të vet, Sulejman pashë Vërlacit, qeverisjen e sanxhakut të Elbasanit. Në këtë mënyrë Mahmud pashë Bushatlliu e përtëriu Pashallëkun e Shkodrës. Ndryshe nga sundimtarët e sanxhakëve të tjerë, ai e lidhi fuqizimin e tij politik me zhvillim ekonomik të pashallëkut.
Kujdes të veçantë Bushatlliu i ri tregoi për ushtrinë. Krijoi një ushtri të rregullt, e cila dy-trefishohej me forcat luftarake të ajanëve aleatë vartës dhe me ato, që vinin prej malësive sipas zakonit “burrë për shtëpi”, kur bënte thirrje me tri të shtëna topi nga kështjella e Rozafës.
Qysh nga viti 1782, Mahmut Pasha kishte forcuar pushtetin në pashallëk e po vepronte me vullnetin e vet, duke mos përfillur fermanet e Portës së Lartë. Konsujt venedikas njoftonin qeverinë e tyre se ai po punonte për t’u bërë sa më i pavarur. Komandantin e kështjellës së Shpuzës, që kishte ngritur krye me rastin e dy ekspeditave të vitit 1775-1776, në shkurt të vitit 1785 e detyroi të largohej pa kundërshtimin më të vogël. Katër muaj më vonë, me ushtrinë e riorganizuar, shkeli dhe nënshtroi Malin e Zi të rebeluar qysh nga lufta e viteve 1768-1774. Pasi mori tributin e prapambetur dhe pengjet e bindjes dhe të nënshtrimit, në rrugën e kthimit për në Shkodër ndëshkoi rëndë krahinën e Pastroviqit për punë të një provokimi të armatosur të kryer me nxitjen e autoriteteve të Venedikut. Qëllimi i këtij provokimi kishte qenë shpresa se Porta e Lartë, për të mos krijuar një skandal politik me Republikën e Shën Markut, do ta hiqte qafe këtë pasha të pabindur dhe të rrezikshëm si për autoritetin e sulltanit në Shqipëri, ashtu edhe për sigurinë e zotërimeve venedikase në kufi të Pashallëkut të Shkodrës dhe për interesat ekonomikë të republikës në këtë trevë.
Menjëherë pas nënshtrimit të Malit të Zi, Mahmud Pasha u vërsul në drejtim të Elbasanit e të Beratit, sepse armiku i vjetër i Bushatllinjve, Ahmet Kurt pasha, kishte tërhequr nga ana e vet pashanë e Elbasanit dhe u kishte mbyllur limanet ulqinakëve. Gjatë muajve korrik e gusht 1785, pasi siguruan nga ana juglindore bashkëpunimin e Ali pashë Tepelenës, armikut të sundimtarit të Beratit, që e kishte penguar të merrte qeverisjen e sanxhakut të Janinës, Mahmud Pasha dhe i vëllai Ahmed Pasha, e nënshtruan qeveritarin e Elbasanit dhe e ndëshkuan Ahmet Kurt pashën, duke i rënë kryq e tërthor sanxhakut të tij. Duke u kthyer nga Korça, Mahmud Pasha dhe Ahmet Pasha nga Buzi i Tepelenës, thyen ushtrinë kryesore të qeveritarit të Beratit në Peqin, pikërisht aty ku ushtria shkodrane kishte pësuar disfatën e madhe dhjetë vjet më parë.
Këto fushata e ngritën më lart autoritetin e Bushatllinjve në sy të të gjithë feudalëve shqiptarë dhe i ndanë ata në përkrahës e në kundërshtarë të tyre. Në të njëjtën kohë, këto fushata shkaktuan zemërimin e Portës së Lartë dhe të Senatit të Venedikut dhe, nga ana tjetër, tërhoqën vëmendjen e atyre shteteve evropiane që kishin interesa të kundërta me Perandorinë Osmane. Në radhë të parë ishte diplomacia e Austrisë, që filloi ta inkurajonte Bushatlliun për veprime më të guximshme kundër varësisë ndaj Stambollit.
Për shkak të fushatës kundër sanxhakëve të Elbasanit e të Vlorës, që Porta e Lartë e quajti veprim rebel, sulltani i shpalli dy Bushatllinjtë dhe Ali pashë Tepelenën si kryengritës dhe në vjeshtë të vitit 1785 dha urdhër për të përgatitur një ekseditë të madhe ndëshkimore kundër Shkodrës. Këto masa e shtynë Bushatlliun që ta shndërronte mosbindjen e tij në kryengritje. Ndërkaq afrimi i luftës së Rusisë dhe Austrisë kundër Perandorisë Osmane që po shqetësonte diplomacinë evropiane, i nxiti disa nga pashallarët shqiptarë, me Mahmud Pashën në krye, ta shikonin kryengritjen si rrugën e vetme për shpëtimin nga sundimi i një perandorie që dukej se po shembej. Ndaj Mahmud Pasha, në vend që të pranonte faljen dhe gradën e vezirit që i ofroi Porta e Lartë në prag të luftës me Rusinë e Austrinë, në prill të vitit 1786, shpalosi zyrtarisht flamurin e luftës.
Forcat e ushtrisë kryengritëse të përbëra, sikurse shkruante një funksionar i lartë osman në një raport dërguar Portës së Lartë, nga ushtarë e bylykbashë shqiptarë, të veshur me kostumet e tyre popullore të krahinës së Shkodrës dhe të atyre fqinje me të, gjetën shumë shpejt përkrahje në të gjithë Kosovën gjer në Kystendil. Ato patën ndihmën e një vargu feudalësh të Kosovës, të cilët autori i këtij raporti i quante “tradhtarë”. Pastaj kryengritja u shtri edhe në Shqipërinë e Jugut. Ahmet Kurt pasha i Beratit ndoqi shembullin e Bushatllinjve, i shtyrë nga i njëjti shqetësim për fatin e Perandorisë Osmane, dhe u ngrit kundër Stambollit, duke u pajtuar dhe duke u bashkuar me Mahmud Pashën. Kështu forcat ushtarake kryengritëse të dy feudalëve më të fuqishëm shqiptarë u shtrinë në të gjithë Shqipërinë dhe në Maqedoni.
Nga muaji prill i vitit 1786 e gjer në mars të vitit 1787, kryengritja thuajse nuk ndeshi në ndonjë qëndresë serioze si nga forcat kundërshtare në Shqipëri, ashtu edhe nga forcat ushtarake të vezirëve të Rumelisë dhe të Bosnjës. Vezirët e Rumelisë dhe të Bosnjës, të urdhëruar nga Porta e Lartë, e cila shpresonte se mund t’i kthente kryengritësit në rrugën e bindjes, mbajtën qëndrim pasiv. Në këto kushte Bushatlliu përvetësoi të gjitha të ardhurat shtetërore, vuri dorë mbi shtatë barrë të hollash nga thesarët e Beogradit dhe të Vidinit dhe, me anë të njerëzve të vet, mori në dorë qeverisjen e viseve të pushtuara. Hovi i papërmbajtur luftarak, trimëria dhe guximi i rrallë, si dhe fitoret kundër pashallarëve rivalë, bënë që pashai shkodran të mbiquhej “Kara Mahmud Pasha” (Mahmud Pasha i zi, i tmerrshëm). Mirëpo, kur Porta e Lartë pa se shpresat për t’i bindur kryengritësit ishin të kota dhe se çifligarët e tjerë shqiptarë mund të bashkoheshin me ta, mori masa për të përçarë forcat shqiptare, si edhe për përgatitjen e një ekspedite të madhe kundër Shkodrës. Për këtë qëllim ajo i kënaqi ambiciet për pushtet të katër personaliteteve politike shqiptare: Ali pashë Tepelenës i dha qeverisjen e sanxhakut të Tërhallës, Ibrahim bej Vlorës i dha gradën e pashës dhe sanxhakun e Janinës, Mehmet pashë Çaushollit qeverisjen e sanxhakut të Shkodrës dhe Mustafa bej Toptanit komandën e maliqanesë së Durrësit. Më në fund, në mars të vitit 1787, Porta e Lartë arriti të mënjanonte Ahmet Kurt pashën, duke e helmuar me anë të mjekut të tij, dhe futi të birin dhe dhëndrin në grindje për trashëgimin e pushtetit. Me këto mënyra ajo arriti të bënte për vete krerët e Toskërisë dhe t’i shkëpuste ata nga lëvizja kryengritëse e kryesuar nga Kara Mahmud Pashë Bushatlliu.
U bë e qartë se feudalët e Toskërisë, të tërhequr edhe nga interesat e tyre vetjake, nuk qenë në gjendje të arrinin në një bashkim politik të qëndrueshëm me ata të Gegërisë. Kështu, Porta krijoi kushtet e nevojshme për të ndërmarrë ekspeditën e saj të madhe ndëshkimore kundër Shkodrës. Kjo ekspeditë shërbeu për të përçarë edhe radhët e feudalëve të Gegërisë, vartës e aleatë të Bushatllinjve.
Megjithëkëtë, Kara Mahmudi nuk hoqi dorë nga rruga e nisur. Për ta fuqizuar kryengritjen, ai u mundua të tërhiqte në të sa më shumë njerëz nga radhët e shtresave të gjera popullore. Për këtë qëllim ai premtoi se do të lehtësonte gjendjen ekonomike të shtresave popullore duke shpallur se do t’i falte nga taksat për 20 vjet. Ai shfrytëzoi njëkohësisht edhe urrejtjen e trashëguar të shqiptarëve kundër sunduesve të huaj osmanë, e sidomos emrin e heroit kombëtar të shek. XV, që vazhdonte të rronte në popull si simbol i luftës për liri dhe e shpalli veten pasardhës të Skënderbeut. Si pasojë, Mahmud Pasha dhe i vëllai korrën disa fitore ushtarake kundër Mehmet pashë Çaushollit në afërsitë e Prishtinës dhe kundër Mahmud pashë Ajdoslliut pranë Shkupit, si dhe bënë një qëndresë këmbëngulëse e me shumë humbje për armikun në kufijtë e sanxhakut të Shkodrës. Me këto fitore ata arritën të vononin për disa muaj përparimin e fuqive të shumta ushtarake të Portës drejt Shkodrës. Por epërsia numerike e forcave osmane, lëkundjet e feudalëve, aleatë të Bushatllinjve dhe veçanërisht tradhtia e disa funksionarëve të tij, bënë që, në pjesën e dytë të muajit gusht, t’u dorëzoheshin njëri pas tjetrit forcave detare e tokësore osmane qytetet e Tivarit, Ulqinit dhe më në fund edhe qyteti i Shkodrës. Kështu forcat kryengritëse u përçanë. Më 26 gusht, pas vrasjes së Ahmet pashë Bushatlliut në një pusi, Kara Mahmudi bashkë me 250-300 veta nga më besnikët e tij, u mbyll në kështjellën e Shkodrës. Ushtria e Portës filloi rrethimin e kështjellës së Rozafës. Kështu u krijua një gjendje shumë e vështirë për Bushatlliun.

Ndërkohë edhe në radhët e rrethuesve lindën vështirësi serioze, siç qenë ato lidhur me furnizimin e trupave me municione, ushqime e të holla, që filluan të shfaqeshin menjëherë pas fillimit të luftës me Rusinë. Këto vështirësi shkaktuan përçarje në radhët e komandës osmane. Valiu i Rumelisë dhe Mehmet pashë Çausholli morën masa që t’i nxirrnin ushqimet e nevojshme me anë grabitjesh dhe dhunimesh të popullsisë vendase. Valiu i Bosnjës dhe komandanti i flotës, bashkë me forcat e tyre, u larguan nga veprimet luftarake. Kjo përçarje e ndryshoi situatën në favor të Bushatlliut. Rol vendimtar pati ndërhyrja e qytetarëve të Shkodrës, e fshatarëve rreth saj dhe e malësorëve të Hotit, të Shalës, të Shoshit, të Postribës etj. Të zemëruar nga grabitjet, vrasjet dhe nga përdhunimet e kryera prej forcave ushtarake të valiut të Rumelisë dhe të Mehmet pashë Çaushollit, më 25 nëntor, 8 000 ushtarë vendas u vërsulën njëkohësisht bashkë me garnizonin e kështjellës mbi rrethuesit dhe i shpartalluan aq keq sa, në Shkodër e nëpër rrugët gjer në Drin, mbetën rreth gjashtë mijë të vrarë përveç robërve. Ndër të vrarët ishte edhe vetë Mehmet pashë Çausholli.
Një disfatë të tillë trupat osmane nuk e kishin pësuar prej shumë vitesh në Shqipëri. Me qëllim që konflikti të merrte fund dhe të mos bëheshin më viktima të një ekspedite ndëshkimore të re, qytetarët e Shkodrës kërkuan qysh të nesërmen e fitores që sulltani të falte Kara Mahmudin dhe ky të lironte robërit e të pajtohej me pushtetin qendror.
Pas shpartallimit të valiut të Rumelisë dhe Mehmet pashë Çaushollit, raporti i ri i forcave në lëmin ndërkombëtar dhe në pashallëk e vuri Mahmud pashë Bushatlliun para dy rrugëve: ose të pajtohej me Portën e Lartë, ose të ecte në rrugën e shkëputjes dhe të lidhej me fuqitë armike të saj për të vazhduar luftën.
Ata feudalë të sanxhakut, që e kishin braktisur dhe tradhtuar gjatë kryengritjes, nuk përbënin për të një mbështetje të sigurt. Përkundrazi, ata kërkonin nënshtrimin ndaj sulltanit e madje largimin e Bushatlliut nga pushteti i pashallëkut. Edhe pronarët e vegjël, që përbënin shumicën myslimane të banorëve të qyteteve, sidomos të Shkodrës, ndonëse e kërkonin për qeveritar, e kushtëzonin këtë me nënshtrimin e tij ndaj sulltanit. Në këtë qëndrim ndikuan edhe dëmi që shkaktoi bllokimi i rrugëve tokësore e detare, i cili paralizoi veprimtarinë ekonomike të qytetit dhe frika e një ekspedite të dytë. Ndërsa banorët e krishterë dhe në veçanti malësorët të cilët përbënin shumicën e ushtrisë së Bushatlliut, ishin për vazhdimin e kryengritjes, për t’u marrë vesh me fuqitë e krishtera armike të Portës, me Rusinë e sidomos me Austrinë, nën mbrojtjen e së cilës ishte futur kisha katolike. Duke mos pasur më besim te falja nga ana e Portës dhe duke qenë i bindur për shkatërrimin e shpejtë të Perandorisë Osmane, Mahmud Pasha prirej për rrugën e dytë.
Ngjarjet e Shkodrës tërhoqën vëmendjen e diplomacisë ruse e austriake, sidomos pas hyrjes në luftë të Perandorisë Austriake kundër Portës së Lartë, në janar të vitit 1788.
Oborret e Petërsburgut dhe të Vjenës ngarkuan diplomatët e tyre që t’i premtonin Bushatlliut përkrahje ekonomike e ushtarake për të vazhduar kryengritjen kundër Stambollit dhe për të marrë pjesë në luftë në ndihmë të veprimeve të tyre ushtarake. Porta e Lartë, nga ana e vet, u kërkoi shkodranëve kokën e qeveritarit të tyre, përndryshe Shkodra do të shkatërrohej nga një ekspeditë e dytë dhe banorët e saj do të trajtoheshin si robër për pesë vjet rresht. Në shkurt të vitit 1788 filluan të gjallëroheshin pashallarët e Sarajevës dhe të Beratit, si dhe komandanti i maliqanesë së Durrësit, Mustafa pashë Toptani, që bashkëpunoi me krerët kundërshtarë në sanxhakun e Shkodrës. Krahinat e Pogradecit, të Shpuzës, të Kuçit dhe të Piprit ngritën krye me armë, kurse Mustafa pashë Toptani kërcënoi me luftë aleatët e Bushatlliut në Kavajë e në Tiranë dhe mbylli rrugët.
Me gjithë këtë gjendje të rëndë, Mahmud Pasha me forcat e tij ushtarake arriti të nënshtronte përsëri krahinat e Veriut, të ndëshkonte krerët e tyre kundërshtarë dhe ata të qytetit të Shkodrës, që ishin lidhur me ta, dhe të dëbonte nga qyteti një varg familjesh të dyshimta. Por ai nuk mundi t’u shkonte në ndihmë aleatëve evropianë, sepse këto ngjarje kishin shkaktuar lëvizje në popullsinë qytetare dhe ai ruhej nga ndonjë kryengritje në Shkodër.
Në muajin maj të vitit 1788, Mahmud Pasha u takua në kështjellën e Rozafës me një përfaqësues të ambasadorit rus në Venedik. Në këtë takim Bushatlliu pranoi të vazhdonte kryengritjen kundër “armikut të përbashkët” (Perandorisë Osmane) dhe u zotua të lehtësonte hyrjen e trupave ruse në Stamboll, duke pushtuar Shqipërinë deri në Manastir e një pjesë të Maqedonisë deri në Selanik. Kundrejt kësaj pjesëmarrjeje në luftë, ai kërkoi t’i jepej një shumë të hollash për të bërë për vete pashallarët shqiptarë dhe të dërgohej në bregdet një skuadër anijesh luftarake për të kërcënuar ose, po të ishte nevoja, për të bombarduar ato qytete që do të mbanin anën e Portës. Gjithashtu ai kërkoi të njihej autonomia e tokave të kontrolluara prej ushtrisë shqiptare, një autonomi politike e fetare, nën mbrojtjen e fronit perandorak rus, siç ndodhi me Hanatin e Krimesë. Kjo marrëveshje duhej të miratohej nga Katerina II e Rusisë.
Ndërsa pritej ky miratim, sipas një kërkese që kishte bërë vetë Bushatlliu me anë të kryepeshkopit të Tivarit, Gjergj Radovanit, oborri i Vjenës dërgoi përfaqësuesit e vet në Shkodër. Kjo përfaqësi mbërriti në Shkodër në mesin e muajit qershor, pavarësisht se diplomatët rusë ishin përpjekur për ta penguar.
Kërkesat e Bushatlliut ishin pothuajse të njëllojta me ato që iu parashtruan përfaqësuesit rus. Por kërkohej që vendi të vihej jo nën mbrojtjen e Rusisë, por të shtëpisë së Habsburgëve. Austriakët synonin tërheqjen e forcave të qeveritarit të Shkodrës, në ndihmë të ushtrive të tyre në luftën për pushtimin e Bosnjës. Por, kur dërgata austriake mori rrugën e kthimit, forcat kundërshtare të Bushatlliut kapën dhe vranë të gjithë pjesëmarrësit e saj. Kështu nuk mbeti asnjë shpresë për lidhje me Vjenën. Petërsburgu nga ana e vet nuk dha përgjigje. Bushatlliut nuk i mbeti veçse rruga e pajtimit me Portën e Lartë.
Ndërkohë, i detyruar nga rrethanat e luftës, divani i sulltanit kishte ndryshuar mendim dhe i premtoi Kara Mahmudit faljen dhe gradën e vezirit, në qoftë se ai merrte pjesë në luftë me forcat e veta në frontin e Bosnjës kundër austriakëve. Bushatlliu e pranoi këtë premtim, por duke i shkëputur Portës së Lartë qeverisjen e sanxhakut të Ohrit dhe atij të Elbasanit, si dhe gradën e pashës për të vëllanë, Ibrahim Beun, dhe për të nipin, Mehmet Beun. Kështu Pashallëku i Shkodrës e përforcoi përsëri pozitën e vet. Jeta ekonomike filloi të gjallërohej.
Pjesëmarrja e Bushatlliut në këtë luftë, gjersa u nënshkrua me Austrinë traktati i paqes së Sistovës (4 gusht 1791), i shërbeu përgatitjes për kryengritjen e dytë. Duke shfrytëzuar gradën e vezirit dhe të kryekomandantit të frontit të Vidinit, Kara Mahmudi grumbulloi sasi të rëndësishme të hollash dhe armatimesh, të cilat i dërgoi në Shkodër.
Por lufta nuk vazhdoi më tej. Duke iu trembur përhapjes së ideve të revolucionit frëng edhe Rusia, ashtu siç kishte bërë më parë Austria, shpejtoi të nënshkruante traktatin e paqes me Perandorinë Osmane në Jassi, më 2 janar 1792. Kështu shteti osman shpëtoi nga shkatërrimi. Por kriza e brendshme e tij u thellua më tej, prandaj sulltan Selimi III filloi përpjekjet për të përqendruar pushtetin e për të modernizuar ushtrinë. Këto reforma, që njihen me emrin “Nizam-i-xhedid”, nuk përputheshin me interesat e parisë së provincave. Për rrjedhim, kundër reformave të sulltan Selimit u organizua me shpejtësi një qëndresë e gjerë e kryesuar nga ulematë dhe nga feudalët e çifligarët më të fuqishëm të provincave. Mahmud pashë Bushatlliu e Ali pashë Tepelena ishin nga më kryesorët në Gadishullin Ballkanik.
Pasi u kthye në Shkodër, Bushatlliu dha shenjat e para të një kryengritjeje të dytë. Ai e filloi atë me një fushatë ndëshkimore e nënshtrimi të feudalëve përkrahës të Stambollit. Këtë e bëri jo vetëm brenda katër sanxhakëve që përbënin Pashallëkun e Shkodrës gjer në atë kohë, por edhe në sanxhakët e Prizrenit e të Shkupit, ku, për shkak të lidhjeve të tyre ekonomike me Shkodrën dhe të prirjeve separatiste të vezirit të saj, një pjesë e parisë feudale dhe tregtare të këtyre qendrave morën anën e tij. Kundërshtarët e vezirit shkodran në qytetet e rrethet e Pejës, të Prishtinës, të Shkupit, të Ohrit dhe të Elbasanit njohën tani goditjen e rëndë të tij që i çoi deri në shfarosje. Kështu filloi periudha e kryengritjes së dytë, e cila synonte shkëputjen e plotë nga varësia e Portës. Veziri i Shkodrës tanimë nuk i nënshtrohej fare autoritetit të Portës. Ai nuk nxirrte më taksa për thesarin perandorak, por i dëbonte gjyqtarët e Stambollit dhe vetëm fjala e tij ishte ligj. Kjo kryengritje e shkëputi faktikisht pjesën më të madhe të tokave shqiptare nga perandoria.
Politika e re e Mahmudit shkaktoi një reaksion të fortë, që filloi në gjirin e vetë familjes së Bushatlliut, te vëllai dhe nipi i tij. Këta u vunë në krye të atij grupi feudalësh, të cilët ishin kundërshtarë të shkëputjes së vendit nga Perandoria Osmane, duke e quajtur atë të rrezikshme për jetën, pasuritë dhe për postet e tyre. Prandaj e braktisën atë. Kjo i dha dorë sulltanit të merrte masa të shpejta. Në fillim të vitit 1793 ai nisi kundër Shkodrës një ekspeditë ndëshkimore. Ekspedita, e përbërë nga forcat e shtatë pashallarëve shqiptarë me në krye valiun e Rumelisë, Beqir Pashën, mundi të mbërrinte në Shkodër vetëm pas tetë muajsh. Pas një qëndrese të fortë, Mahmud Pasha u detyrua më së fundi të mbyllej në kështjellë më 1787. Edhe këtë herë shumica e parisë vartëse dhe e aleatëve e braktisën, duke u besuar premtimeve të Portës së Lartë që kishte shpallur se do t’u njihte privilegjet që kishin. Por fshatarët e malësorët dhe shtresat e gjera qytetare shkodrane, të shqetësuara nga mundësia e kthimit të anarkisë, nuk ndoqën rrugën e krerëve feudalë. Të mbushura edhe me urrejtjen e një populli që nuk mund t’i duronte aktet e dhunshme të pushtuesit të huaj, ato u bashkuan me vezirin kryengritës dhe i shpartalluan përsëri forcat qeveritare, duke u shkaktuar dëme shumë të rënda.
Përçarja e lëkundjet e aleatëve të vet vendas si dhe frika nga një ekspeditë tjetër e Portës e detyruan Mahmud Pashën, me gjithë fitoren që korri, të shpallte përsëri faljen e të gjithë atyre që e kishin braktisur, të lironte robërit e kapur dhe të padiste vëllanë e nipin si shkaktarë të vërtetë të konfliktit, kurse sulltanin ta paraqiste si viktimë të mashtrimit të tyre. Ndërkaq, me anën e klerit katolik ai siguroi ndërmjetësinë e oborrit të Spanjës, për t’i kërkuar falje sulltanit. Por të gjitha këto veprime, ashtu si edhe më 1787, nuk shprehnin ndjenjat e mendimet e vërteta të tij.
Ndërmjetësimi i përfaqësuesit diplomatik të Spanjës në Stamboll, vështirësitë e mëdha financiare të perandorisë e, mbi të gjitha, pamundësia e Portës për të organizuar një ekspeditë te re bënë që në muajin mars të vitit 1795, sulltan Selimi III t’i jepte Bushatlliut faljen, me kusht që të zotohej se nuk do të ngrinte krye më, të derdhte në thesarin perandorak shumat e mëdha të taksave të prapambetura nga e kaluara dhe të pranonte zbatimin e reformave ushtarake e financiare.
Gjersa erdhi falja, Bushatlliu e përforcoi përsëri pozitën e vet dhe i nënshtroi sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit duke ua dhënë për qeverisje të vëllait dhe të nipit, të cilët ishin kthyer në Shkodër e i kishin kërkuar falje. Veziri i Shkodrës i kërkoi edhe Ali pashë Tepelenës të hiqte dorë nga orvatja e të birit, Myftar Pashës, për të qeverisur sanxhakun e Ohrit dhe për të vënë dorë mbi sipërmarrjen e Durrësit. Në vjeshtën e vitit 1795 ai shpartalloi edhe forcat e pashallarëve kosovarë, të cilët ishin lidhur kundër tij dhe kishin marrë pushtetin në Prizren. Këtë fat pësoi edhe Jusuf bej Dibra, i cili kishte guxuar të dëbonte nga Dibra qeveritarin e vendosur prej Bushatlliut.
Këto veprime që ishin në kundërshtim me kushtet e faljes, i acaruan përsëri marrëdhëniet e Stambollit me vezirin e pabindur të Shkodrës. Por Porta e Lartë, e mbërthyer nga reaksioni i brendshëm kundër reformave, nuk ishte aspak në gjendje të merrte masa energjike kundër tij.
Mahmud Pasha e drejtoi tani vëmendjen kundër krahinave malore shqiptare të Kuçit, të Piprit e të Palabardhit, të cilat, qysh nga lufta ruso-turke e viteve 1787-1792, ishin bashkuar me Malin e Zi dhe i kishin dalë duarsh vezirit të Shkodrës. I zënë me ngjarjet e lartpërmendura, Kara Mahmudi nuk kishte pasur kohë të merrej me to. Kurse tani rrethanat ndërkombëtare kishin ndryshuar. Franca ishte hedhur në sulm kundër monarkive evropiane, dhe oborret e Vjenës e të Petërsburgut i kishin lënë mbas dore synimet e tyre në Mal të Zi. Kjo gjendje e re politike i dha mundësi Bushatlliut të përgatitej për nënshtrimin e tyre. Edhe diplomacia frënge, për të mos lejuar që Mali i Zi t’i shërbente si bazë politikës ruse e austriake dhe, me qëllim që të tërhiqte qeveritarin e Shkodrës nga ana e Francës, krijoi lidhje me Bushatlliun me anë të ambasadorit të saj në Venedik. Gjeneral Bonaparti, i cili pas nënshtrimit të Italisë Veriore projektonte të pushtonte edhe Dalmacinë, dërgoi në Shkodër në muajin maj 1796 shtatë specialistë ushtarakë për organizimin më të mirë të ushtrisë shqiptare si dhe shtatë galera me municione e ushqime për fushatën që Kara Mahmud Pasha kishte parasysh të ndërmerrte kundër Malit të Zi. Por këto të fundit u konfiskuan në det prej venedikasve, që dyshonin se fushata e Bushatlliut drejtohej edhe kundër tokave të tyre.
Në korrik të vitit 1796 tri reparte të sundimtarit të Shkodrës hynë në Mal të Zi. Malazezët dhe malësorët e tri krahinave shqiptare të lidhur me ta i kishin dërguar fjalë vezirit të Shkodrës se do të luftonin gjer në pikën e fundit të gjakut po t’i sulmonte. Dhe me të vërtetë forcat e Bushatlliut ndeshën në një mbrojtje shumë të fortë, që i detyroi ato të tërhiqeshin dhe që bëri të dështonte sulmi. Në shtator, Kara Mahmud Pasha e përsëriti sulmin mbi Malin e Zi, por edhe këtë herë ushtria e tij nuk përparoi dot, kurse ai vetë bashkë me shtabin e tij, në të cilin ishin edhe katër oficerë francezë, ra në kurth, me sa duket i tradhtuar, u rrethua dhe u vra nga malazezët (1796).

Rëndësia dhe karakteri i Pashallëkut të Shkodrës
Dëshmitë shkodrane të kohës, të shkruara dhe gojore, duke e cilësuar Kara Mahmudin “asllan i Shkodrës” e “i madhi Kara Mahmud Pasha” dhe duke e krahasuar atë “me të shkëlqyeshmin Kastriot”, tregojnë konsideratën që shkodranët bashkëkohës kishin për të. Vrasja e tij u prit me keqardhje të veçantë në Pashallëkun e Shkodrës e në Mal të Zi dhe u konsiderua si fatkeqësi për vendin. Kurse dëshmitë e huaja bashkëkohëse, duke theksuar se Kara Mahmudi “e mbajti vendin të pavarur gjer në atë shkallë sa u duk se synonte të bëhej sundimtar absolut”, ose se “talenti i tij, trimëria e tij, pasuria e tij dhe bindja e popullit që sundonte, kanë treguar përherë pavarësinë e vërtetë të tij”, nxjerrin në dritë se konsiderata e popullit për “Vezirin e Shqipërisë” lidhej kryesisht me veprimtarinë politike të ndjekur prej tij e, në radhë të parë, me qeverisjen e pavarur të Pashallëkut të Shkodrës.
Kara Mahmudi kishte bërë për vete shumicën e popullsisë të Pashallëkut të Shkodrës, e cila e mbështeti atë fuqimisht dhe i doli zot duke rrëmbyer armët në çastet më të vështira të konfliktit të armatosur me pushtetin qendror e rivalët e vet brenda vendit. Kjo tregon se veprimtaria politike e tij pasqyronte aspiratat themelore të kësaj popullsie, për të jetuar e pavarur nga pushteti i Stambollit dhe se lufta e banorëve të Pashallëkut të Shkodrës, të udhëhequr prej Kara Mahmudit ishte vazhdim i luftës së popullit shqiptar kundër zgjedhës së huaj osmane. Pra, synimi përfundimtar i veprimtarisë së tij politike ishte dobësimi e çrrënjosja e pushtetit qendror të sulltanit në Pashallëkun e Shkodrës dhe zëvendësimi i tij me pushtetin e përqendruar të Kara Mahmudit. Me fjalë të tjera, Pashallëku i Shkodrës të shndërrohej në një shtet feudal shqiptar të pavarur ose dhe vasal të ndonjërës nga Fuqitë e Mëdha të Evropës, siç treguan projektmarrëveshjet me përfaqësuesit e Rusisë dhe të Austrisë.
Kara Mahmudi arriti të dobësonte në një shkallë të theksuar pushtetin qendror të sulltanit në Pashallëkun e Shkodrës. Brenda këtij pashallëku veprohej kryesisht sipas urdhrave të pashait shkodran, të cilat ishin të detyrueshme për të gjithë banorët, madje edhe për shtetasit e huaj, ndonëse konsujt e tyre protestonin kur ato urdhra nuk përputheshin me marrëveshjet e përfunduara midis qeverive të tyre dhe Portës së Lartë. Kara Mahmudi hyri në bisedime për marrëveshje ushtarake e politike me fuqitë e krishtera, armike të Perandorisë Osmane dhe, në kundërshtim me ndarjen administrative të saj e pa pëlqimin e Stambollit, shtriu pushtetin e vet në sfera administrative-ushtarake të tjera nga ato që i takonin si pasha e si vezir. Këto e të tjera veprime si këto, ashtu dhe qëndresat e armatosura kundër ushtrive qeveritare që u dërguan kundër tij, treguan se Bushatlliu kishte marrë rrugën drejt pavarësisë, se ai kishte krijuar një sundim efektivisht autonom në zotërimet që përfshinin Shqipërinë Veriore e Verilindore ose mbarë Gegërinë. Vdekja e tij e parakohshme (1796) nuk e lejoi të realizonte deri në fund synimin për shndërrimin e pashallëkut të tij në një shtet shqiptar, qoftë edhe tributar apo vasal ndaj Perandorisë Osmane ose ndaj ndonjë shteti evropian.
Megjithëkëtë, rezultatet kryesore të veprimtarisë politike të Kara Mahmud Pashës, përhapja e forcimi i lidhjeve ekonomike midis krahinave të Shqipërisë Veriore e Verilindore dhe bashkimi i tyre nën pushtetin e një familjeje të fuqishme feudale shqiptare ishin dy hapa të mëdhenj përpara drejt krijimit të shtetit kombëtar shqiptar. Prandaj veprimtaria e Bushatlliut shënoi një kthesë me rëndësi në historinë ekonomike e politike të Shqipërisë.

3. PASHALLËKU I JANINËS NË VITET 1787-1812

Lufta për pushtet në Shqipërinë Jugore
Ashtu si në Shqipërinë Veriore, edhe në atë Jugore, anarkia nxiti veprimtarinë politike të familjeve të vjetra feudale, të cilat ishin nga më të fuqishmet. Në sanxhakun e Vlorës familjet rivale për pushtetin lokal ishin ajo e pashallarëve të Vlorës dhe dega e tyre, familja e Velabishtajve, që ishte vendosur në fshatin Velabisht, afër Beratit. Që të dyja përpiqeshin të shtinin në dorë jo vetëm pushtetin e sanxhakut të Vlorës, por edhe atë të sanxhakut të Delvinës. Në gjysmën e parë të shek. XVIII më shpesh sunduan pashallarët e Vlorës, por, me lidhjet që krijoi Mahmud pashë Velabishti me feudalët e vegjël të Tepelenës, të Përmetit, të Skraparit etj., edhe ky nuk mbeti pa e marrë pushtetin kohë mbas kohe. Që nga viti 1751 e gjer nga vjeshta e vitit 1759 sanxhakun e Vlorës dhe, shpeshherë, edhe atë të Delvinës, i qeverisi i biri i Mahmud pashë Velabishtit, Ismail Pasha, i cili përkrahej nga një shtëpi tjetër feudale, ajo e Ngurzajve, përfaqësuesit e së cilës ishin nga ajanët kryesorë në Myzeqe. Në vitin 1754 Porta i dha Ismail Pashës gradën e vezirit bashkë me qeverisjen e sanxhakut të Ohrit dhe me komandën e derbendëve. Ajo synonte që, duke bashkuar nën urdhrat e tij sa më shumë forca feudale vendase, të nënshtronte popullsinë e Shqipërisë Jugore, dhe kështu të mund të kryhej vjelja e taksave shtetërore, sepse banorët e disa zonave malore kishin vite të tëra pa paguar taksat.
Ismail Pasha, sikurse edhe i ati, përveç lidhjeve me feudalët beratas e myzeqarë, ruajti edhe lidhjet që vazhdimisht kishte pasur familja e tij me feudalët e vegjël të zonave malore, shumica e të cilëve komandonte reparte ushtarësh me rrogë, aq të nevojshëm për të ruajtur grykat dhe rrugët.
Më 1758 sulltani urdhëroi vezirin e Beratit të nisej vetë në krye të një ekspedite për të vjelë taksat në sanxhakët e Vlorës dhe të Delvinës dhe “për të nënshtruar rebelët, duke vendosur kështu rendin e qetësinë”, por në të njëjtën kohë, kinse për t’i lënë vezirit duart e lira, e shkarkoi atë nga komanda e derbendëve, që e bënte shumë të fuqishëm dhe të rrezikshëm. Meqë ky urdhër çonte në shkatërrimin e mbështetjes së vezirit të Beratit në zonat malore të dy sanxhakëve dhe u jepte dorë Vlorajve që të bënin për vete malësorët derbendxhinj, Ismail Pasha nuk iu bind atij. Valiu i Rumelisë, më 1759, dërgoi kundër tij zëvendësin e vet. Atëherë Ismail Pasha u arratis bashkë me tre besnikë, ndër të cilët ishte i kunati, Ahmet Kurt beu i Ngurzajve.
Meqenëse familja e Vlorajve e përfaqësuesit e Stambollit nuk gjenin mbështetje nga ajanët vendas, Porta e Lartë u detyrua ta falte Ismail Pashën në vjeshtën e vitit 1761 dhe t’i njihte atij privilegjet që gëzonte dy vjet më parë. Edhe ky, meqë nuk ishte në gjendje t’u imponohej feudalëve beratas e myzeqarë, e pranoi faljen. Por Ismail Pasha nuk e la pa shfrytëzuar këtë dobësi të pushtetit qendror për të nënshtruar krahinën e Vlorës bashkë me pinjollët e familjes së Vlorajve, që ishin të mitur dhe nën tutelën e nënës së tyre, të vesë së Kapllan pashë Vlorës, kushëririt të tij. Në fillim të gushtit, Ismail Pasha u nis nga Berati me forcat e veta dhe hyri në qytetin e Vlorës pa luftë. Për t’ia arritur qëllimit, kërkoi dorën e vejushës së të kushëririt. Kjo e la me shpresën se pranonte të martohej me të, por ndërkohë përgatiti kurthin për ta vrarë. Kështu Ismail Pasha u rrethua prej forcave të saj në shtëpinë ku u vendos dhe, në luftim e sipër, u vra.
Vezir Ismail pashë Velabishtin e zëvendësoi i kunati, Ahmet Kurt pasha, që qeverisi sanxhakun për njëzet vjet rresht. Duke ruajtur pushtetin e vet, ky feudal ndoqi në përgjithësi një politikë bindjeje ndaj Stambollit dhe një politikë paqësore me oxhakun e Vlorajve. Ahmet Kurt pasha si derbend-pashë mbrojti interesat e feudalëve çifligarë dhe ndoqi pa mëshirë feudalët e vegjël, si dhe lëvizjet e tyre rebele kundër qyteteve, mukatave dhe pronave të çifligarëve të mëdhenj. Një nga viktimat e sulmeve grabitqare të tyre, gjatë luftës ruso-turke të viteve 1768-1774, u bë qyteti tregtar i Voskopojës.
Edhe në sanxhakët e Delvinës e të Janinës u zhvillua një luftë e gjatë dhe e ashpër për pushtet midis familjeve të mëdha vendase, e cila e futi Shqipërinë Jugore në një anarki të rëndë me rrjedhoja shkatërrimtare, veçanërisht për zhvillimin ekonomik. Kjo gjendje u dha mundësi disa familjeve më të vogla feudale të përfitonin për t’u fuqizuar dhe, duke marrë pjesë në grupet rivale, të krijonin tarafet e veta dhe të pretendonin për marrjen e pushtetit krahinor në duart e tyre. Një nga këto familje u bë ajo e Hysove të Tepelenës, e cila i përkiste shtresës së komandantëve ushtarakë apo të bylykbashëve, d.m.th. shtresës së atyre shtëpive feudale të zonave malore që nuk kishin prona të shumta tokësore. Këto mbaheshin e pasuroheshin kryesisht duke pajtuar e drejtuar njerëz me rrogë në shërbim të forcave të armatosura perandorake dhe të qeveritarëve të sanxhakëve brenda apo jashtë Shqipërisë, ose duke marrë nën mbrojtje fshatra e krahina kundrejt shpërblimesh. Ndryshe nga ç’pretendohet në disa gojëdhëna që i paraqisin me prejardhje anadollake, meqenëse i pari i tyre paska qenë një dervish i arratisur për krime nga rajoni i Anadollit, Hysot vinin nga një shtëpi e vjetër labe, të parët e së cilës kishin qenë të krishterë, por që u islamizuan pas pushtimit osman. Me rrënjë të vjetra në krahinën e Tepelenës, Hysot u dalluan si shtëpi bylykbashësh në fundin e shek. XVII, pikërisht kur Perandoria Osmane filloi të mbushte radhët e forcave të armatosura të saj me ushtarë me pagesë. Përfaqësuesi i saj në mbarim të shek. XVII deri në mesin e dhjetëvjetorit të dytë të shek. XVIII ishte Mustafa agë Hysoja ose Muço Hysoja. Në dokumentacionin e kohës ai përmendet herë si çaush jeniçerësh e herë si dizdar i kështjellës së Tepelenës, por kryesisht përmendet si një aga i pasur e i fuqishëm që ndiqej prej disa qindra trimash luftëtarë. Ai njihej gjithashtu si rebel dhe si një nga krerët e kryengritjes së Labërisë në vitet 1704-1714 për të mos paguar xhizjen, ndërsa djemtë e tij dalin si sipërmarrës të kësaj takse të rëndësishme shtetërore në krahinën e Myzeqesë dhe të Mallakastrës, të cilën mund ta vilnin, sidomos në periudhën e anarkisë feudale, vetëm feudalët më të fuqishëm. Muço Hysoja ishte një nga krerët labë më në zë dhe shtëpia e tij, njëra nga më të shquarat e Labërisë, që kishte filluar të ngjiste shkallët e hierarkisë së lartë administrative dhe të rivalizonte me oxhaqet kryesore të Shqipërisë Jugore në luftën për pushtetin politik.
Pjesëmarrja e Myftar bej Hysos si komandant ushtarak me rrogë në luftën veneto-osmane të viteve 1714-1718 dhe vrasja e tij në rrethimin e kështjellës së Korfuzit në vitin 1716 e rritën rolin e të birit, Veli Beut, si pretendent për kreun e sanxhakut të Delvinës. Ky pinjoll i Hysove, që kishte hyrë dhëndër në oxhakun e Mahmud pashë Konicës, arriti të ngrihej në radhët e mirmiranëve dhe në mesin e shek. XVIII u emërua qeveritar i sanxhakut të Delvinës me gradën pashë. Por grindjet për pushtet vijuan dhe u acaruan më tej, prandaj Veli pashë Hysoja nuk qëndroi gjatë në pushtet. Pas vdekjes së tij, rivalët mundën të kapnin edhe të venë e tij që e burgosën për disa muaj në qytetin e fortifikuar të Kardhiqit, për ta liruar pastaj kundrejt një shpërblimi e garancish të miqve të shtëpisë së Hysove. Sidoqoftë kjo shtëpi tashmë ishte në radhët e oxhaqeve shqiptare. Nën drejtimin e Ali Beut, djalit të Veli Pashës, ajo do të bëhej shtëpia më e fuqishme e Shqipërisë Jugore dhe e gjithë Shqipërisë.
Stërnipi i Muço Hysos dhe djali i Veli Pashës, Ali Beu, nuk e filloi karrierën e tij si hajdut rrugësh, sikurse mëtohet në gojëdhënat që janë pasqyruar në shumicën e literaturës së shkruar për jetën e Ali pashë Tepelenës (1740-1822), e sidomos për dyzetë vitet e para të jetës së tij. Përkundrazi, ai u rrit e u edukua si të gjithë djemtë e tjerë të oxhaqeve feudale të kohës së vet. Ali Beu u arsimua si një bir pashai dhe, duke u ndihmuar nga të afërmit dhe sidomos nga miqtë e shtëpisë së vet, që e kishin lidhur të ardhmen e tyre me atë të kësaj shtëpie të dëgjuar, u vu shpejt në krye të formacioneve ushtarake me pagesë të krahinës së vet aq të kërkuara nga qeveritarët e ndryshëm të sanxhakëve e sidomos nga valiu i Rumelisë. Si i tillë, ai u lidh me krushqi dyfishe me oxhakun feudal të Asllanpashallive të Gjirokastrës më 1768 dhe u bë një nga prijësit ushtarakë më të dëgjuar. Pa arritur moshën 40 vjeç, ai fitoi më 1784 gradën pashë në rreshtat e ushtrisë perandorake të Rumelisë. Po atë vit, për shkak se Selim pashë Koka kishte uzurpuar pushtetin e sanxhakut të Delvinës duke vrarë tre vjet më parë Mustafa Pashën e Delvinës, Porta e Lartë e emëroi mytesarif të këtij sanxhaku. Me këtë rast ai u urdhërua nga sulltani që, pasi të shtinte në dorë pushtetin, të ndëshkonte me vdekje fermanliun Selim pashë Kokën e përkrahësit e tij kryesorë dhe të vilte me forcë xhizjen e papaguar nga krahinat malore. Në krye të një fuqie ushtarake të madhe, me luftë dhe aspak me pabesi, pashai i ri zbatoi urdhrat e Portës së Lartë dhe në fundin e vitit 1784 mori në dorë pushtetin e sanxhakut të Delvinës. Pas të atit ai u bë pashai i dytë i familjes së Hysove që qeverisi këtë sanxhak. Edhe Aliu, që i përkrahu djemtë e Selim Pashës, nuk lejoi t’u konfiskoheshin çifligjet dhe nuk i arrestoi e i burgosi ata, siç pretendojnë, pa asnjë bazë, gojëdhënat, nuk u kufizua vetëm me sundimin në këtë sanxhak. Të ardhurat e atij sanxhaku të vogël nuk mjaftonin për të përballuar shpenzimet e ushtrisë së tij mjaft të madhe, prandaj Aliu synonte të shtinte në dorë sanxhakët më të rëndësishëm. Qysh në fillim të vitit 1785 kërkoi qeverisjen e sanxhakut të Tërhallës ose atë të Janinës. Më 1786 atij iu dha qeverisja e sanxhakut të Tërhallës dhe detyra e zëvendëskomandantit të derbendëve, kurse në mars të vitit 1787, kur vezir Ahmet Kurt pasha i Beratit vdiq i helmuar si aleat i Mahmud pashë Bushatlliut, atij iu besua detyra e komandantit të derbendëve. As i biri i vezirit të helmuar, Mehmet Pasha i Ngurzajve, dhe as kunati i këtij, Ibrahim Pasha i Vlorajve, që hynë në grindje midis tyre për punën e trashëgimit të pushtetit në sanxhakun e Vlorës, nuk ishin në gjendje të kryenin atë detyrë. Por Ibrahim Pasha, i cili arriti të merrte pushtetin në Berat, nuk mungoi ta kërkonte postin e derbend-pashës dhe të rivalizonte me Ali Pashën për një kohë të gjatë.
Duke përfituar nga mungesa e mytesarifit të sanxhakut të Janinës, Alizoi Pashës, që ishte larguar nga Shqipëria dhe ishte dërguar në frontin e luftës me Rusinë, pasi u mor vesh me Tahir Pashën e Asllanpashallive (që i kishte dhënë Aliut vajzën e vet për grua të dytë) dhe, duke pasur përkrahjen e shtresave të pasura të qytetit e të rrethit të Janinës që shihnin tek ai të vetmin qeveritar, që mund të vendoste e të ruante qetësinë, ashtu siç kishte bërë në Thesali, Ali Pasha i Tepelenës hyri në Janinë dhe vendosi sundimin e vet në fund të vitit 1787. Ai e vlerësonte drejt Janinën kur e quante “kyç të Shqipërisë”. Janina prej kohësh priste një qeveritar si ai për t’u bërë me të vërtetë kyç jo vetëm nga pikëpamja strategjike e administrative, por edhe nga ana ekonomike, duke u shndërruar në qendër e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë Jugore.

Janina, qendër e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë Jugore
Qyteti i Janinës ishte vendosur në krye të një fushe pjellore, e përmendur si e tillë qysh në antikitet dhe anash një liqeni të pasur me peshk. E mbrojtur prapa e anash prej malesh të larta, në afërsi të detit Jon dhe duke qenë nyje e gjashtë rrugëve tregtare që e lidhnin jo vetëm me qytetet e tjera të Shqipërisë, por edhe me Maqedoninë e Greqinë, ajo i kishte të gjitha kushtet e duhura gjeografike dhe ekonomike për t’u bërë një qendër shumë e rëndësishme administrative dhe ekonomike.
Zejtaria dhe tregtia e Janinës, të ushqyera gjithnjë e më mirë me lëndë të para bujqësore e blegtorale nga tepricat e fshatarësisë si dhe nga të ardhurat e pronarëve çifligarë, u gjallëruan pa ndërprerje aq sa në gjysmën e dytë të shek. XVII udhëtarët evropianë e quajtën atë “qytet i pasur e tregtar”. Por në kushtet e anarkisë feudale që mbuloi gjithë Shqipërinë Jugore, sidomos gjatë shek. XVIII, ritmet e zhvillimit të qytetit të Janinës u ngadalësuan. Megjithëse me shumë vështirësi e pengesa, ekonomia e këtij qyteti i ruajti lidhjet e veta me tregjet e panairet e brendshme dhe të jashtme, prapëseprapë kapitali tregtar janinot nuk gjente kushte të merrte frymë lirisht për të luajtur rolin e një qendre tregtare ndërkrahinore, sikurse qyteti i Shkodrës në Shqipërinë Veriore. Ndryshe nga Shkodra, Janina nuk kishte një pushtet të fortë që t’i vinte fre anarkisë feudale dhe i mungonte bregdeti me qytete-skela për të forcuar e zgjeruar si lidhjet e brendshme, ashtu dhe ato të jashtme. Dalja në det me anë të skelës së Salahorës në Gjirin e Artës ishte krejt e pamjaftueshme. Zotërimet venedikase, ku gjendeshin portet e Vonicës, Prevezës, Pargës etj., dhe politika monopoliste tregtare e lundruese e sundimtarëve të tyre ishin me të vërtetë pengesa serioze që i zinin frymën. Mallrat, që tregtarët vendas grumbullonin sidomos në trevat e Janinës e të Artës si dhe tepricat e atyre që sillnin nga Thesalia ose krahinat e tjera të Rumelisë, nuk mund t’i shisnin drejtpërdrejt në ishullin e madh të Korfuzit e në ishujt e tjerë. Venedikasit nuk lejonin anije të huaja e, rrjedhimisht, edhe tregtarë të huaj të hynin në skelat e tyre të bregdetit Jon, me qëllim që të zbatonin deri në fund politikën e vartësisë ekonomike të këtyre ishujve nga tregtia e lundrimi venedikas. Kështu tregtarët janinotë ose të qyteteve të tjera detyroheshin që mallrat e tyre t’i shpinin e t’i shisnin në portet venedikase të bregdetit ku gjenin vetëm tregtarë e lundërtarë venedikas. Mallrat që grumbullonin në pazaret e panairet e sanxhakëve fqinjë, veçanërisht në atë të Magarës, të Larisës e të Mavronorosit, ata detyroheshin t’i shpinin në portin e Selanikut meqenëse aty, edhe pse kishin të bënin kryesisht me tregtarët e lundërtarët venedikas që luanin rolin kryesor në jetën ekonomike të portit, gjenin kushte më të favorshme për shitblerje e për transport, por edhe anije e tregtarë të tjerë të huaj. Edhe për të blerë mallra industriale, tregtarët vendas detyroheshin të plotësonin kërkesat e veta kryesisht në pjacën e Venedikut, megjithëse e dinin që aty këto mallra u shiteshin me çmime më të larta se në pjacat e tjera të Adriatikut. Prandaj janinotët e sidomos shtresat e pasura të tyre i kishin sytë nga bregdeti dhe prisnin që gjendja e tij të ndryshonte dhe të merrte fund politika e venedikasve.
Pengesë tjetër që rrezikonte jetën dhe kapitalin ose që kapërcehej me shpenzime të rënda ishte pasiguria e rrugëve të karvanëve, që vinin nga tregjet e sanxhakëve fqinjë dhe sidomos nga ata të Delvinës e të Vlorës. Çetat grabitqare të himariotëve dhe sidomos ato të feudalëve labë e çamë dëmtonin shpesh qarkullimin e mallrave dhe nuk lejonin forcimin e lidhjeve ekonomike të qytetit të Janinës me Gjirokastrën, Delvinën, Paramithinë, Margëllëçin etj. Por jo më pak dëm bënin edhe çetat grabitqare të suliotëve në rrugët e tjera tregtare që vinin nga Thesalia, Akarnania etj. Anarkia feudale që ishte bërë plagë e rëndë për të gjithë vendin, duhej frenuar si një nevojë e domosdoshme për zhvillimin ekonomik, politik dhe kulturor.
Ardhja e Ali pashë Tepelenës në krye të sanxhakut të Janinës (1787) shqetësoi jo vetëm feudalët e vegjël, të cilët ose iu nënshtruan ose u arratisën, por edhe qeveritarët fqinjë dhe kapedanët e malësive të vetëqeverisura. Këta shihnin tek ai njeriun e fortë dhe të etur për pasuri e pushtet, i cili, duke pasur funksionin e derbend-pashës, do të orvatej të shtrinte autoritetin e tij mbi sanxhakët e tyre dhe do t’u vinte fre veprimeve anarkiste, së pari në sanxhakun e Janinës e pastaj edhe në të tjerët. Edhe autoritetet venedikase nuk u shqetësuan më pak, duke parë tek ai mbrojtësin e interesave ekonomikë të vendit në dëm të tregtarëve e të lundërtarëve venedikas, sikurse kishin bërë e po bënin qeveritarët e fuqishëm të Shkodrës. Alarmin e parë tek ata e dhanë zënia prej tij e sipërmarrjes së të ardhurave të Artës e të doganës së Salagorës, si dhe përpjekjet e tij për të ndërtuar fortifikime në këtë skelë që të mbroheshin anijet osmane kundër orvatjeve të vazhdueshme të atyre venedikase, të cilat vepronin lirisht në Gjirin e Artës. Duke mos dashur të kishin një sundimtar të fuqishëm, i cili pa ardhur mirë në fuqi i hodhi sytë drejt bregdetit, diplomatët venedikas u përpoqën ta luftonin si brenda vendit, duke nxitur kapedanët suliotë e feudalët çamë të vijonin veprimet e tyre grabitqare e kundërshtimet ndaj tij, si dhe besëlidhjet e qeveritarëve fqinjë kundër tij. Venedikasit ndërhynë gjithashtu pranë Portës së Lartë, duke e paraqitur veprimtarinë e Ali Pashës për të vendosur rregullin e qetësinë tepër të rrezikshme për pushtetin qendror të sulltanit. Përveç kësaj, me qëllim që të mënjanonin kërcënimin që mund t’u bënte Aliu nga toka, ata arritën të përfundonin me Portën e Lartë një marrëveshje, e cila ndalonte kalimin e anijeve luftarake në ngushticën e Korfuzit pa lejën e tyre si dhe ndërtimin e fortifikimeve ushtarake në afërsi të zotërimeve venedikase.
Vështirësitë që i krijuan Ali Pashës kundërshtarët vendas e të huaj të cilët u lidhën kundër tij, u kapërcyen pas përpjekjeve që vazhduan për një kohë mjaft të gjatë. Ali Pasha qysh në vitet e para vendosi autoritetin e vet në rrugët që lidhnin Janinën me Artën e Manastirin përveç atyre me Thesalinë; por atij iu deshën dhjetë vjet që të vendoste lidhjet me një pjesë të qyteteve të sanxhakut të Delvinës ose të shtinte në dorë bregdetin nga Butrinti në Prevezë, përveç qytetit të Pargës, që kaloi në duart e francezëve e pastaj të rusëve. Për të siguruar kalimin e qetë të karvaneve në zonën lindore e juglindore të sanxhakut të Janinës, ku vepronin çetat suliote, atij iu deshën plot gjashtëmbëdhjetë vjet luftë, kurse për të vendosur sundimin e plotë mbi sanxhakun e Delvinës e të Vlorës iu deshën rreth njëzet e pesë vjet. Sidoqoftë, me këmbënguljen e tij të jashtëzakonshme dhe duke përfituar me zgjuarsi nga rrethanat politike të brendshme e të jashtme, Ali Pasha mundi t’ia arrinte qëllimit të vet, t’i jepte thuajse fund anarkisë dhe të vendoste sundimin e tij mbi bregdetin shqiptar, nga gryka e Shkumbinit deri në Gjirin e Prevezës.
Në këtë mënyrë tregtisë së jashtme të Pashallëkut të Janinës iu krijuan mundësitë e nevojshme që të lidhej me skelat mesdhetare evropiane të Lindjes. Kështu drithërave, mishit, lëkurëve, leshit, serës e prodhimeve të tjera vendase dhe atyre të sjella nga sanxhakët fqinjë e nga pjesa e brendshme e Rumelisë, iu sigurua qarkullimi më i qetë nëpër rrugët tokësore, iu krijua mundësia të vinin në skelat bregdetare të pashallëkut; prej këtej ato niseshin me anije ulqinake e hidriote, si dhe me ato të flotës tregtare të Ali Pashës në drejtim të ishujve Jonianë, të Stambollit e të Aleksandrisë dhe sidomos në drejtim të Maltës, të Venedikut, të Ankonës, të Triestes, të Raguzës etj. Nga këto vende sillnin prodhime industriale e koloniale që mbërrinin në depot e tregtarëve janinjotë në Prevezë, Gumenicë, Salshorë e sidomos në Artë e Janinë, prej nga shpërndaheshin në qytetet e tjera të pashallëkut ose edhe të Rumelisë.
Në tregun e Janinës dhe dy herë në vit në panairin e Bonilas, një milje larg saj, përveç shqiptarëve, vinin për shitblerje edhe tregtarë të kombësive të ndryshme, madje edhe ata që më parë frekuentonin Beratin e Manastirin. Kështu, duke u shndërruar në një qytet zejtar e sidomos tregtar të dorës së parë si dhe në një qendër administrative të një pashallëku të madh, Janina u bë qendra e tregut ndërkrahinor të Shqipërisë Jugore, si edhe të krahinave fqinje. U rrit dhe u fuqizua borgjezia tregtare, veçanërisht në këtë qytet, si dhe në qytetet e tjera që përfshiheshin në radhë të parë në rrezet e kapitalit janinjot. Por, pjesa dërrmuese e kapitalit tregtar gjatë sundimit të Ali Pashës gjendej në duart e pronarëve të mëdhenj të tokës e të bagëtive; edhe mjetet kryesore të qarkullimit i përkisnin po shtresës feudale (një pjesë e së cilës merrte pjesë në veprimtarinë ekonomike me anë të kreditit e të ortakërisë). Në këto rrethana, borgjezia tregtare ishte në përgjithësi e varur ekonomikisht prej tyre. Vetëm ata janinjotë që u vendosën në Lajpcig, në Vjenë, në Bukuresht, në Moskë e gjetiu u shkëputën nga kjo vartësi.
Rrjedhojat e pasurimit të dy shtresave të pasura shoqërore u dukën në qytetin e Janinës si dhe në qytetet e tjera sidomos në ndërtimet publike me karakter urban dhe ekonomik, si dhe në ndërtimet private. Rrugët u mbushën me ura e hane që shprehnin gjallërinë e lidhjeve ekonomike me Janinën. Hani i Luros i gjerë, i lartë e i madh sa një pallat në rrugën Prevezë-Janinë u ndërtua nga Ali Pasha, i cili po në këtë rrugë ndërmori edhe gërmimin e kanalit lundrues të Strevinës që afroi tregtinë detare me Janinën. Në rrugën Tepelenë-Janinë ai ndërtoi edhe urën e madhe të Tepelenës mbi lumin Vjosë. Në qytetin e Gjirokastrës ndërtoi ujësjellësin, kurse në Janinë sarajet madhështore të tij e të bijve të tij, dhe në një varg qytetesh ose çifligjesh vila të bukura e komode ku pushonte sa herë largohej nga Janina. Por edhe përfaqësues të tjerë të shtresave të pasura, në një mënyrë ose në një tjetër, arritën të plotësonin nevojat komunale të qytetit të tyre, shtruan me kalldrëm copa rrugësh, ndërtuan çezma etj. Megjithëse Janina u bë qyteti, ku për herë të parë u zbatua vaksinimi, u luajtën aty-këtu pjesë teatrale dhe u organizuan biseda sallonesh me karakter kulturor, prapëseprapë ajo ruajti pamjen orientale në arkitekturën e ndërtimit dhe të urbanizimit. Sidoqoftë, Janina u bë një qytet i gjallë që gumëzhinte nga veprimtaria ekonomike dhe ajo administrative e aparatit të sundimtarit energjik të saj, nën qeverisjen e të cilit arriti kulmin e zhvillimit të vet edhe nga pikëpamja demografike.
Disa nga dëshmitarët e kohës e çonin numrin e banorëve të kryeqytetit të pashallëkut të Shqipërisë Jugore deri më 50 000 frymë, por të tjerë që përbënin shumicën, midis të cilëve edhe ata që jetuan aty disa vjet me radhë, pohonin se Janina nuk mund të kishte më shumë se 35-36 000 banorë, nga të cilët vetëm 25-28 000 ishin të qëndrueshëm. Nga këta 2/3 ishin të krishterë kurse 1/3 myslimanë. Të krishterët i përkisnin kombësisë shqiptare, vllahe, greke etj., kurse myslimanët thuajse të gjithë ishin shqiptarë. Midis banorëve të qëndrueshëm nja 400 familje ishin hebrenj. Banorët e përkohshëm të Janinës përbëheshin në radhë të parë nga ushtarët shqiptarë në shërbim të Ali Pashës, nga pengjet e ndryshme të krahinave, nga tregtarët klientë dhe nga të huajtë kalimtarë. Fakti që elementi shqiptar mbante pozitat drejtuese administrative dhe ushtarake dhe kishte epërsi si numër banorësh, të qëndrueshëm e të përkohshëm, i jepte Janinës më shumë pamjen e një qyteti shqiptar se sa të përzier.

Formimi i Pashallëkut të Janinës (1787)
Në mbarim të vitit 1787, kur Ali pashë Tepelena vuri në dorë sundimin e Janinës, në Shkodër kishte dështuar ekspedita e parë ndëshkimore kundër Kara Mahmud Pashës. Po në këtë kohë ose më saktë në fillim të vitit 1788 hyri në luftë kundër Perandorisë Osmane edhe Austria. E gjetur në luftë me Rusinë dhe me Austrinë, Porta e Lartë e miratoi shtrirjen e qeverisjes të Aliut në sanxhakun e Janinës, jo vetëm pse kishte nevojë të madhe për forcat e tij luftarake, por edhe pse me këtë veprim ajo synonte që të pengonte mundësinë e marrëveshjes së dy pashallarëve të fuqishëm shqiptarë, të cilët dy vjet më parë kishin qenë aleatë, dhe të ndalonte kalimin e tyre në anën e Fuqive të Mëdha.
Shtrirja e pushtetit të Ali pashë Tepelenës edhe në sanxhakun e Janinës, ose përqendrimi i qeverisjes së sanxhakëve të Tërhallës e të Janinës në një dorë të vetme, krijoi bërthamën e Pashallëkut të Janinës (1787). Ky përqendrim i dha dorë parisë feudale shqiptare të bëhej klasë sunduese edhe nga pikëpamja ekonomike, duke u shndërruar pronare e pjesës më të madhe e më të rëndësishme të kullotave, të pyjeve dhe të tokës së punueshme të këtyre dy sanxhakëve. Kështu u krijua baza nga e cila kjo pari, nën drejtimin e Ali Pashës, mundi të shtrinte pushtetin e vet mbi të gjitha trojet e Shqipërisë Jugore.
Ndërsa pas nënshkrimit të traktatit të paqes së Kyçyk Kajnarxhisë, më 1774, besimi i çifligarëve shqiptarë te qëndrueshmëria e Perandorisë Osmane vetëm sa kishte filluar të tronditej, pas 15 vjetësh, kur ajo kishte hyrë në luftë kundër dy perandorive më të fuqishme evropiane, që synonin ta copëtonin, mosbesimi u rrit bashkë me theksimin e rrezikut të shembjes së saj të afërme.
Ashtu si pjesa kryesore e ajanëve shkodranë, përkrahës të vezirit Bushatlli, edhe shumica e ajanëve të Shqipërisë Jugore, mbi të cilët mbështetej Ali pashë Tepelena, kujtonin se lufta e Rusisë dhe e Austrisë kundër Perandorisë Osmane do të sillte ndryshime të rëndësishme politike në pjesën evropiane të kësaj perandorie të kalbur nga brenda. Duke menduar për të ardhmen e tyre, por në të njëjtën kohë edhe për fatin e vendit ku sundonin, krerët e parisë shqiptare synonin që, pas dëbimit të osmanëve, të ruanin pushtetin në atë pashallëk ku kishin pronat e tyre. Në përshtatje me këto interesa jetike u rrit në radhë të parë bashkimi i shtresës së çifligarëve rreth Aliut, i cili përcaktoi, sipas rrethanave, vijat e politikës së pashallëkut të ri.
Në politikën e brendshme Ali Pasha veproi me shkathtësi të madhe, për të mos i lejuar familjet e vjetra feudale, të cilat kishin qenë mbështetja kryesore e Portës së Lartë, të bashkoheshin kundër tij. Prandaj, ai i goditi me shpejtësi duke shkatërruar jo vetëm pushtetin e tyre politik, por edhe atë ekonomik. Për të krijuar një bazë sa më të gjerë e më të shëndoshë shoqërore, Ali Pasha siguroi mbështetjen e familjeve të vjetra kundërshtare që sundonin në sanxhakun e Janinës, duke u dhënë atyre jo vetëm ofiqe në administratë e në ushtri, por edhe prona e pasuri të konfiskuara të feudalëve të vrarë, të kapur apo të arratisur. Në këtë mënyrë, bashkëluftëtarët e vjetër dhe të rinj të pashait tepelenas, sikurse edhe vetë ai, e rritën pasurinë e tyre dhe nuk mbetën rrogëtarë apo shërbëtorë të tij, siç pretendohet në ndonjë studim pa asnjë mbështetje dokumentare. Për më tepër, kjo shtresë e re sunduese, e përbërë thuajse tërësisht nga shqiptarë, duke përdorur të gjitha format, e shpejtoi ritmin e procesit të çifligimit dhe e shtoi numrin e çifligjeve që kishte në zotërim. Vetë Ali Pasha u bë çifligari më i madh. Ndryshe nga ajanët me origjinë feudale-ushtarake të shtresave të larta dhe nga ata që më parë u pasuruan, e pastaj vunë në dorë pushtetin, paria sunduese e sanxhakëve të Janinës dhe të Tërhallës me Ali Pashën në krye e shumëfishoi pasurinë pasi mori pushtetin në duart e veta.
Mirëpo ekonomia çifligare lidhej ngushtë me ekonominë qytetare. Edhe Ali pashë Tepelena, ashtu si Mahmud pasha i Shkodrës, ishte i interesuar për një zhvillim të shpejtë të ekonomisë qytetare që përbënte një burim tjetër të madh pasurimi. Prandaj ai e përdori pushtetin politik në shërbim të zhvillimit ekonomik të vendit.
Pasi zhduku një numër familjesh të mëdha feudale, ai shpartalloi, dëboi jashtë kufijve ose i nënshtroi duke i futur në shërbimin e tij thuajse të gjitha bandat, që mbillnin pasigurinë ndër banorët ose që pengonin me grabitjet e tyre qarkullimin e lirë të mallrave. Me përjashtim të viseve përreth malësisë së Sulit, ku kohë më kohë sulmonin çetat e suliotëve, thuajse kudo në pashallëk u vendos qetësia. Pa cenuar privilegjet e parisë sunduese vendase, por edhe pa i lejuar asaj të kryente veprime arbitrare, Ali Pasha tregoi kujdes të veçantë për mbrojtjen e jetës dhe të pronës së shtresës së pasur zejtare e tregtare, pa bërë dallim nëse i përkiste kombësisë shqiptare apo greke dhe nëse ishte myslimane, hebraike apo e krishterë. Kështu ai siguroi përkrahjen e kësaj shtrese.
Në të njëjtën kohë, për të tërhequr pas vetes popullsinë e besimeve të ndryshme të pashallëkut, Ali Pasha lejoi ushtrimin e lirë të veprimtarisë së institucioneve fetare të të gjitha llojeve dhe inkurajoi si arsimin fetar, ashtu edhe atë laik. Në këtë mënyrë sundimtari i ri mundi të afronte edhe klerin, e sidomos atë ortodoks.
Duke qenë se shtylla kryesore e sundimit të vet ishte ushtria, Ali Pasha vëmendjen kryesore ia kushtoi asaj. Themelin e kësaj ushtrie e bënin ushtarët me rrogë, me prejardhje kryesisht nga malësitë e varfra të Shqipërisë Jugore. Këta ushtarë të varfër plotësonin nevojën e jetesës së familjeve të tyre me rrogat që merrnin dhe për këtë arsye interesat e tyre ishin të lidhura me ato të parisë feudale sunduese, së cilës i shërbenin.
Krahas ushtarëve shqiptarë, në forcat e armatosura të Pashallëkut të Janinës, veçanërisht për ruajtjen e grykave e të rrugëve, bënin pjesë gjithashtu me rrogë edhe reparte malësorësh vllahë e grekë, martallozët ose armatolët, të cilët dikur përbënin repartet e vetëmbrojtjes fshatare kundër arbitraritetit fedual. Tani këtë detyrë e kryenin forcat e derbendëve të Aliut. Në rast nevoje mobilizoheshin me detyrim edhe forcat e esnafeve qytetare, si dhe forcat fshatare nga çifligjet. Nuk munguan të pajtoheshin e të shërbenin në ushtrinë e Pashallëkut të Janinës edhe ushtarë me pagesë nga Shqipëria Veriore e Verilindore.
Ushtria ndahej në reparte këmbësore, që përbënin forcën kryesore të saj, por në të filluan të dukeshin edhe bërthama kalorësie e artilerie.
Pashallëku u pajis edhe me një aparat administrativ e gjyqësor sipas organizimit osman, me ndryshimin e rëndësishëm se pranë çdo myteselimi ose qeveritari krahinor, u krijua një këshill i përbërë nga paria myslimane ose ajanët, të cilët ishin përfaqësuesit e krahinave myslimane, dhe nga paria e krishtere ose koxhabashët, të cilët ishin përfaqësuesit e krahinave të krishtere. Veç kësaj, vendimet gjyqësore apeloheshin në Janinë e jo në Stamboll dhe në krye të këtij aparati, përveç myslimanëve me përvojë, Ali Pasha tërhoqi një varg këshilltarësh dhe sekretarësh nga elementi i krishterë.
Në krye të aparatit të pashallëkut qëndronte vetë Aliu si një sundimtar absolut. Ai ndihmohej nga një këshill i lartë apo divan, që përbëhej nga djemtë e tij si dhe nga miqtë më të ngushtë e më besnikë, sikurse ishin Thanas Vaja, Jusuf Arapi, Tahir Abazi, Meço Bono, Veli Gega, Hysen Poda, Dalip Përmeti, Dervish Hasani, Ago Vasjari, Mehmet Myhyrdari etj. Përveç pushtetit ekzekutiv, Ali Pasha kishte kthyer në pronë private të tij edhe thesarin, i cili nën kujdesin e tij të veçantë, ishte gjithmonë në gjendje të përballonte shpenzimet.
I ndërtuar në këtë mënyrë, ky aparat i shërbente pushtetit tanimë autonom të shtresës sunduese të çifligarëve vendas, e cila ndonëse nuk ishte shkëputur plotësisht nga varësia politike e pushtetit qendror, qeveriste në mënyrë autonome, kurse me dëbimin e osmanëve, ajo synonte të krijonte shtetin e vet të pavarur. Udhëheqësi i saj mbajti lidhje të rregullta me pushtetin duke shlyer gjithë detyrimet financiare ndaj arkës perandorake, për të mënjanuar çdo konflikt të parakohshëm dhe për ta përdorur atë në dobi të përforcimit të mëtejshëm të pashallëkut e të shkëputjes së tij nga kjo vartësi e Stambollit.
Përforcimi i pushtetit brenda pashallëkut dhe shtrirja e tij kryesisht në troje shqiptare, për të arritur pastaj në shkëputjen nga varësia e Portës së Lartë, ndodhën në kushtet kur u shtrua mundësia e dëbimit të osmanllinjve nga Evropa, që përbënte njëherazi qëllimin kryesor të veprimtarisë së Ali Pashës në dhjetëvjeçarin e fundit të shek. XVIII. Në përputhje me këtë qëllim ai ndoqi një politikë të dyfishtë: synonte të shfrytëzonte në dobi të vet, sa të qe e mundur më shumë, konfliktin midis Perandorisë Osmane e fuqive armike të saj, si dhe konfliktet midis vetë Fuqive të Mëdha evropiane, që cenonin drejtpërsëdrejti ose tërthorazi ekzistencën e shtetit osman dhe që lidheshin në një farë mase edhe me të ardhmen e Pashallëkut të Janinës dhe të të gjithë Shqipërisë. Pasi forcoi pozitat e veta duke marrë pjesë në luftë, në frontin e Danubit gjatë vitit 1788, Ali Pashës iu desh të ndeshej me një besëlidhje të kapedanëve suliotë dhe të qeveritarëve të sanxhakëve të Delvinës e të Vlorës, të cilën e përkrahën autoritetet osmane për të ruajtur anarkinë feudale në Shqipërinë Jugore.
Të shqetësuar prej ardhjes në fuqi të Ali Pashës në sanxhakun e Janinës, sunduesit osmanë mbajtën qëndrim armiqësor ndaj tij. Ata strehuan në zotërimet e tyre feudalët e ndjekur dhe të shpronësuar nga sundimtari i Janinës, nxitën dhe ndihmuan me armë, me municione e me ushqime suliotët e himariotët, u premtuan atyre ndihmë kundër Ali Pashës dhe ndërhynë që paria çame dhe pashallarët e Delvinës e të Beratit të lidheshin kundër tij.
Të inkurajuara në këtë mënyrë, të gjitha këto forca filluan të lëvizin. Sidomos suliotët dendësuan sulmet e tyre kundër trafikut të rrugës Janinë-Artë. Prania e malësisë së panënshtruar e të vetëqeverisur të Sulit dhe veprimtaria e banorëve të saj përbënin për pashallëkun një rrezik të brendshëm që duhej mënjanuar me çdo mënyrë. Këta malësorë trima e guximtarë, të vendosur në një vend strategjik, 50 km në jugperëndim të Janinës, jo vetëm shqetësonin rrugët e pronat feudale, por kishin arritur të dëbonin një varg feudalësh nga 60-70 fshatra përreth malësisë së tyre, të cilat i kishin vënë “nën mbrojtje” kundrejt një rente të rregullt në prodhime e në të holla. Për ta mënjanuar rrezikshmërinë e suliotëve, për Aliun kishte vetëm dy zgjidhje: ose t’i afronte që t’u shërbenin interesave të tij, të pashallëkut, ose t’i nënshtronte me forcë.
Duke i mbetur besnikë lidhjeve të tyre të vjetra me Republikën e Venedikut, suliotët nuk pranuan propozimet e Ali Pashës për marrëveshje. Kështu filloi lufta e gjatë dhe e vështirë që ndërmori Ali Pasha kundër anarkisë feudale brenda vendit. Kjo luftë u gërshetua edhe me orvatjet e tij për të nënshtruar sanxhakët e Shqipërisë Jugore nën një pushtet të vetëm politik, dhe për t’i dhënë fund anarkisë. Në shkurt të vitit 1789 ushtria e Janinës, që u nis kundër malësisë së panënshtruar të Sulit, u detyrua të tërhiqej për shkak të kundërsulmit të malësorëve trima, por edhe për shkak të komplotit të madh të mytesarifit të Janinës, që u përgatit nga feudalët kundërshtarë përreth pashallëkut. Ali Pasha përfundoi menjëherë paqen me suliotët, të cilëve u pagoi shuma të konsiderueshme dhe iu vu punës për të mënjanuar ngatërresat që ishin kurdisur prapa krahëve të tij.
Lufta e Ali Pashës kundër suliotëve e kishte favorizuar lidhjen e një marrëveshjeje midis agallarëve të Çamërisë dhe sundimtarëve të sanxhakëve të Delvinës dhe të Vlorës. Këta nuk e shihnin me sy të mirë ardhjen në fuqi të Ali pashë Tepelenës dhe përforcimin e pushtetit të tij për shkak të pasojave ekonomike e ushtarake që do të sillnin ato në sanxhakët e tyre. Nën ndikimin e një shqetësimi të tillë, Ibrahim pashë Vlora, rivali i Aliut për postin e derbend-pashës, mori nga valiu i Rumelisë për vitin 1789 sipërmarrjen e të ardhurave të krahinës së Korçës, që qeveritari i Janinës e kishte marrë një vit më parë. Mirëpo Ali Pasha nuk hoqi dorë dhe e mbajti sipërmarrjen me forcë, duke zhvilluar luftime në zonën Kostur-Bozhigrad-Korçë kundër rivalit dhe të besëlidhurve të tij, të cilët mundi t’i shpërndante. Gjatë këtyre luftimeve ndëshkoi fshatrat e Hormovës dhe të Leklit, që dikur kishin qenë nën “mbrojtjen” e shtëpisë së tij dhe që tani bënin pjesë në radhët e të besëlidhurve armiq të tij. Rivaliteti midis qeveritarëve të Janinës e të Beratit, i shkaktoi ngatërresa të mëdha Aliut: Porta e Lartë, për të mënjanuar sherrin midis dy rivalëve, ia hoqi Ali Pashës qeverisjen e sanxhakut të Tërhallës si dhe detyrën e derbend-pashës dhe ia dha këtë dhëndrit të sulltanit, Beqir Pashës. Mirëpo ky nuk mundi të vendoste rregullin e qetësinë, sepse forcat ushtarake qenë lidhur me Aliun e i mbetën besnike atij. Valiu i Rumelisë kërkoi me ngut që ato detyra t’i ktheheshin Aliut, sepse vetëm ai ishte në gjendje të vendoste qetësinë dhe të rekrutonte ushtarë për në front.
Ndërkohë luftimet në frontin rus nuk shkuan mbarë për osmanët. Kjo e nxiti Ali Pashën për të krijuar pa humbur kohë lidhje me rusët. Duke iu bindur thirrjes së sulltanit për të shkuar në luftë, Aliu nuk ndenji atje veçse aq kohë sa iu desh që të hynte në letërkëmbim me princin Potjomkin. Ky i premtoi një marrëveshje të favorshme dhe e shtyti të vazhdonte të pengonte dërgimin e forcave ushtarake të pashallarëve shqiptarë në luftën kundër Rusisë.

Në shkurt të vitit 1791, Ali Pasha zhvilloi bisedime të reja me një diplomat rus, të cilit i deklaroi se ishte gati të merrte anën e Rusisë në qoftë se i jepeshin garanci se pas luftës do të mbetej i pavarur. Kurse në muajin qershor i kërkoi komandantit të flotiljes ruse në detin Mesdhe t’i dorëzonte princit Potjomkin propozimet e veta për një aleancë ushtarake dhe për të diskutuar për fatin e mëtejshëm të Pashallëkut të Janinës pas dëbimit të osmanëve nga Gadishulli Ballkanik. Ali Pasha premtoi të merrte pjesë në një kryengritje antiosmane të shqiptarëve dhe të grekëve. Për këtë qëndrim ai kërkoi sigurime për njohjen e tij si zot e sundues i pashallëkut, për njohjen e kufijve të territorit që do të zotëronte dhe për ushtrimin e lirë të fesë nga myslimanët. Nga ana e vet ai u zotua t’i trajtonte njëlloj si myslimanët, ashtu edhe të krishterët në administratë e në ushtri dhe pranonte që Rusia të kishte të drejtën e mbrojtjes së të krishterëve në shtetin e tij. Ali Pasha kërkoi gjithashtu që, në rast se kryengritja do të dështonte, Rusia ta merrte nën mbrojtjen e saj për t’i shpëtuar ndëshkimit të sulltanit. Më në fund, ai pranoi që, si garanci të dërgonte peng në Petërsburg njërin nga djemtë e vet, i cili të mësonte atje artin ushtarak rus. Mirëpo, për këtë çështje kaq të rëndësishme, atij iu tha se duhej të priste përgjigjen nga qeveria qendrore.
Propozimeve të lartpërmendura, që shprehnin dëshirën e Ali Pashës për të siguruar pas fitores mbi osmanët pozitën e vet si sundimtar i një shteti shqiptar, qeveria ruse nuk u dha përgjigje. Së pari, si qeveri e një populli të madh ortodoks, që i kishte vënë detyrë vetes të çlironte popujt e krishterë nga sundimi i gjysmëhënës dhe t’i fuste nën zotërimin e saj, Rusia nuk mund të pranonte sundimin e një princi mysliman mbi të krishterët shqiptarë e grekë dhe, së dyti, ishte koha kur lufta me Perandorinë Osmane po merrte fund. Në fillim të vitit 1792 u nënshkrua traktati i paqes në Jashi. Ndërsa qeveritari i Janinës zhvillonte bisedimet me diplomatët rusë dhe priste përgjigjen e oborrit rus, suliotët ia filluan një fushate plaçkitjesh që zgjati nga pranvera e vitit 1791 deri në mbarim të tij. Përveç fshatrave dhe rrugëve tregtare, ata sulmuan dhe plaçkitën krahinat e Paramithisë, Margëllëçit dhe Artës. Këto veprime i shtrinë deri në fshatrat e Pindit. Kështu ata ndezën zemërimin jo vetëm të çifligarëve, por edhe të fshatarësisë së dëmtuar rëndë dhe të zejtarëve e të tregtarëve të Janinës, të Artës, të Paramithisë, të Margëllëçit etj., dhe të qyteteve të lidhura ekonomikisht me to.
Në muajin korrik 1792 Ali Pasha, i lidhur me agallarët e bejlerët çamë si dhe me krerët e armatolëve të fshatrave të dëmtuara, sulmoi malësinë e Sulit për ta nënshtruar, meqenëse edhe këtë herë, krerët e saj kishin refuzuar çdo lloj marrëveshjeje. Por edhe këtë herë sulmi i pashës së Janinës dështoi, mbasi nën nxitjen e agjentit rus në Korfuz, L. Benaqi, u krijua një besëlidhje e re e feudalëve të sanxhakëve fqinjë dhe e kapedanëve suliotë. Ali Pasha mënjanoi më parë suliotët. Besëlidhja nuk arriti të hynte në veprim, sepse Aliut i erdhi në ndihmë edhe Porta e Lartë, e cila ndërhyri për t’i pajtuar, duke vendosur marrëdhënie krushqie midis qeveritarëve të Janinës dhe të Beratit.
Gjatë viteve 1787-1797 Ali Pasha kishte mundur të shtrinte pushtetin e vet vetëm në një territor të ngushtë që kapte krahun e djathtë të lumit Vjosë deri në krahun perëndimor të vargmalit të Pindit, d.m.th. hapësirën Konicë-Këlcyrë-Korçë, si dhe krahinat e Artës. Por ky pushtet bazohej më shumë në sipërmarrjet e të ardhurave të tyre dhe në pëlqimin e valiut të Rumelisë e të Kapedan Pashës se sa në forcën e armëve të tij. Sidoqoftë, me këtë përfundoi faza e parë e përpjekjeve për forcimin e pashallëkut. Suksesin më të madh për shtrirjen drejt bregdetit dhe në Shqipërinë Jugore Ali Pasha e arriti në vitet e fundit të shek. XVIII, kur ndodhën ngjarje të mëdha politike në arenën ndërkombëtare.
Në këtë kohë Republika Franceze kishte filluar luftërat pushtuese. Armata e Italisë, që komandohej nga gjeneral Napoleon Bonaparti, pasi nënshtroi një numër shtetesh italiane, nënshtroi edhe Republikën e Venedikut. Me nënshkrimin e traktatit të Kampo Formios midis Republikës Franceze dhe Perandorisë Austriake iu dha fund në vitin 1797 sundimit në këtë trevë të shtetit venedikas, zotërimet e të cilit në ishujt dhe në bregdetin Jonian u vunë nën sundimin francez. Kështu kufijtë e Francës u shtrinë deri në kufijtë e Pashallëkut të Janinës.
Sukseset e forcave të armatosura në Itali, i dhanë dorë gjeneral Bonapartit që t’i paraqiste Direktoratit planin e sulmit kundër kolonive angleze, të cilat përbënin burimin kryesor të potencialit ekonomik të Anglisë. Ky plan do të fillonte me depërtimin e një armate franceze në Egjipt. Direktorati e miratoi planin edhe pse depërtimi me luftë në Egjipt do ta armiqësonte me Perandorinë Osmane.
Për të lehtësuar ndërmarrjen ushtarake në Egjipt, Franca përkrahte fuqizimin e pashallarëve të Rumelisë dhe prirjet e tyre vetëqeverisëse në dëm të pushtetit qendror të sulltanit. Komandanti francez i Korfuzit u urdhërua ta përkrahte Ali pashë Tepelenën në forcimin e pushtetit të tij brenda pashallëkut dhe jashtë tij. Përforcimi i këtij sundimtari shqiptar, theksonte Bonaparti, ishte në interes të Republikës.
Në sajë të kësaj përkrahjeje, që e shfrytëzoi në dobi të synimeve të tij, Ali Pasha ndërmori në gusht të vitit 1797 një sulm të befasishëm kundër bregdetit shqiptar të Himarës. Para kësaj, me lejen e francezëve, kishte futur flotiljen e tij në kanalin e Korfuzit. Si rrjedhim, ai shtiu në dorë pjesën kryesore të këtij bregdeti që nga Butrinti deri në Porto Palermo. Këto pushtime ishin një hap i rëndësishëm për shtrirjen e mëtejshme të pushtetit të Ali Pashës në Shqipërinë Jugore. Duke u njohur banorëve të këtyre trevave privilegjet e tyre dhe duke i trajtuar mirë, ai i ktheu ata në rezervën e vet ushtarake. Përparimin përtej Porto-Palermos nuk e ndalën aq forcat e bashkuara të Xhafer Pashës së Vlorës dhe Mustafa Pashës së Delvinës, sesa ndërhyrja e Ibrahim pashë Bushatlliut, që u dërgoi ushtri osmanëve, si dhe aleanca ruso-osmane që u krijua në këtë kohë kur Bonaparti filloi fushatën kundër Egjiptit. Tani sundimtarit të Janinës i erdhi rasti për t’u kthyer kundër Francës dhe për të shtënë në dorë ish-zotërimet venedikase në bregdet.
Napoleon Bonaparti dërgoi adjutantin e tij për t’i kërkuar Aliut të mbante anën e Francës kundrejt premtimit se do t’ia rriste shumë lavdinë e tij, ose të mbante të paktën neutralitetin nëse nuk mund të merrte pjesë aktive në kryengritjen e pashës së Vidinit, Pasvan Ogllusë, që i shkaktoi shqetësime Stambollit. Por Aliu, me të marrë vesh aleancën anglo-ruso-osmane kundër Francës, pa pritur të mbërrinte flota e bashkuar ruso-turke, që do t’i dëbonte francezët nga qytetet dhe ishujt jonianë, pushtoi Butrintin, të cilin francezët kishin refuzuar t’ia jepnin në formë miqësore, dhe pastaj Prevezën e Vonicën. Pargën nuk e mori dot, sepse ndërkohë mbërritën forcat ruse që e vunë nën kontrollin e tyre. Kështu u realizua më së fundi synimi për t’i siguruar pashallëkut një dalje të gjerë në bregdet dhe zotërimin e një vargu skelash me rëndësi tregtare.
Për ta shpërblyer për pjesëmarrjen e forcave të Pashallëkut të Janinës në luftën kundër francezëve, Porta e Lartë, në vitin 1799, i dha Ali Pashës gradën e vezirit. Por kjo gradë nuk ishte veçse një akt ngushëllimi, sepse, me këmbënguljen e rusëve, të cilët e shihnin Ali Pashën si një pengesë të synimeve të tyre sunduese në Gadishullin Ballkanik, qytetet bregdetare duhej t’i hiqeshin atij nga dora. Konventa ruso-osmane e muajit prill 1800 krijoi Republikën e Shtatë Ishujve dhe me këtë sanksionoi vendosjen e rusëve në ishujt jonianë. Duke i njohur ish-qytetet venedikase si prona të sulltanit, konventa sanksionoi shkëputjen e tyre nga sundimi i Ali Pashës. Mirëpo ky i fundit edhe pse i largoi garnizonet e veta ushtarake nga këto qytete, e ktheu në një vegël të vetën të dërguarin e sulltanit të caktuar për administrimin e tyre.
Ndërhyrja e rusëve në Pargë dhe në përpilimin e konventës i ashpërsoi aq shumë marrëdhëniet e vezirit të Janinës me përfaqësuesit diplomatikë rusë, sa këta filluan të ndiqnin politikën e venedikasve, duke nxitur e përkrahur suliotët si dhe bllokun feudal të Shqipërisë së Jugut kundër tij.
Vendosja e rusëve në ishujt jonianë dhe qëndrimi i tyre armiqësor ndaj vezirit të Janinës, që nisi qysh më 1798, i dha zemër Mustafa pashë Delvinës të kërkonte ndihmë prej tyre dhe të ngrihej kundër Ali Pashës. Por në tetor 1799, Aliu e detyroi me forcën ushtarake Mustafa Pashën të nënshtrohej. Pastaj nën komandën e Jusuf Arapit, të cilin e dërgoi në Filipopoli, nënshtroi rebelin Kara Fejzi, komandant i kërxhallinjve. Por rusët, pasi e detyruan Portën e Lartë të nënshkruante traktatin e 21 prillit 1800, kërkuan që sundimin e sanxhakut të Delvinës t’ia jepnin agjentit të tyre, Mustafa Pashës. Kjo ngjarje, si dhe veprimtaria ruse kundër Ali Pashës, u dha siguri suliotëve që kishin gjetur tani një aleat të fuqishëm. Megjithëse kishin rënë në një farë marrëveshje me Ali Pashën dhe nuk e kishin trazuar për të mos provokuar sulme të tjera, suliotët e shkelën ujdinë dhe, të ndihmuar prej rusëve, arritën të grabisnin edhe kopetë e Aliut. Ai nga ana e vet vendosi tani t’i nënshtronte përfundimisht suliotët, duke i akuzuar si vegla të rusëve. Këta filluan të veprojnë ndaj tij dhe e paditën në Stamboll për përpjekje për pavarësi.
Në muajin qershor 1800, pasi siguroi përkrahjen e agallarëve kryesorë çamë, Aliu filloi ekspeditën kundër Sulit, por këtë herë duke përdorur një taktikë të re, atë të një rrethimi të fortifikuar që sa vinte e ngushtohej. Ndonëse rusët bënë përpjekje për të ndihmuar malësorët suliotë me armë e municion, duke organizuar një besëlidhje me feudalët kundërshtarë fqinjë, zgjuarsia e vezirit bëri që ato të mos kishin sukses. Pas luftimesh të dëshpëruara, më 25 dhjetor 1803, malësorët trima të Sulit nënshkruan aktin e kapitullimit para Veli Pashës, i cili pranoi kushtin që ata të largoheshin jashtë kufijve të pashallëkut. Por veziri, duke paraparë se suliotët do të vazhdonin luftën nga Parga e ishujt jonianë, nuk e miratoi marrëveshjen dhe urdhëroi që karvanët e suliotëve të ktheheshin e të vendoseshin në trojet e pashallëkut, ku ai do t’u krijonte kushte jetese, pune e shërbimi siç u kishte premtuar disa herë me radhë. Mirëpo suliotët nuk pranuan të ktheheshin dhe filluan luftimet kundër reparteve të vezirit. Në këto luftime ndodhi edhe heroizmi i grave suliote, të cilat u sakrifikuan bashkë me fëmijët e tyre duke u hedhur në rrëpirën e shkëmbit të Za-Llongut. Një pjesë e mirë e suliotëve duke pasur edhe armët në dorë kapërcyen kufijtë e pashallëkut dhe u strehuan në Pargë e në ishujt jonianë. Ata, ashtu siç kishte parashikuar Ali Pasha, vazhduan luftën e tyre kundër tij, sidomos inkursionet në vendbanimet bregdetare duke shkaktuar aty vrasje, djegie e grabitje të shpeshta gjatë dy dhjetëvjeçarësh. Këtë çështje të rëndë Aliu u përpoq ta mënjanonte, por nuk e zgjidhi, veçse në fund të vitit 1820, kur suliotët morën anën e tij kundër sulltanit.
Edhe pas kapitullimit të suliotëve, konti Mocenigo, përfaqësues rus në Korfuz, e vazhdoi qëndrimin armiqësor ndaj Ali Pashës. Ai nënshkroi me dy krerët e Çamërisë, Hasan Çaparin dhe Islam Pronjën, një marrëveshje për ndihmë kundër vezirit të Janinës. Ali Pasha, i cili mundi ta shtinte në dorë këtë akt, e denoncoi marrëveshjen e tyre pranë Portës së Lartë, si ndërhyrje të rusëve në punët e brendshme të Perandorisë Osmane. Ishte viti 1806 para se të fillonte lufta ruso-osmane e viteve 1806-1812.
Në pragun e kësaj lufte sulltani mori anën e Aliut, i la atij dorë të lirë mbi qytetet bregdetare të Prevezës, Vonicës e Butrintit dhe urdhëroi agallarët çamë t’i nënshtroheshin autoritetit të tij.
Ndërsa veziri i Janinës kishte filluar tanimë luftën për të nënshtruar përfundimisht suliotët dhe po ndeshej dhëmb për dhëmb me veprimtarinë armiqësore të rusëve, në muajin prill të vitit 1802, Porta e Lartë e ngarkoi të vendoste qetësinë në Rumeli ku vlonte mosbindja e anarkia, gjendje kjo që u interesonte synimeve ruse në Ballkan, ashtu siç u interesonte edhe gjendja e krijuar dhe e nxitur prej tyre në Shqipërinë Jugore.

Shtrirja e mëtejshme e Pashallëkut të Janinës në Shqipërinë Jugore (1804-1812)
Postin e valiut të Rumelisë Ali Pasha e pranoi dhe u mundua ta shfrytëzonte për të luftuar rusët në një front më të gjerë dhe për të rritur autoritetin e vet në Rumeli e sidomos në Shqipëri, duke bërë për vete sa më shumë përkrahës. Meqenëse në këtë kohë, krahas suliotëve, kundër tij ishte formuar përsëri besëlidhja e qeveritarëve kufitarë të Delvinës dhe të Vlorës, të cilët kishin siguruar edhe përkrahjen e Ibrahim pashë Bushatlliut, Aliu e pranoi detyrën e re pasi vuri si kusht që Porta e Lartë të garantonte zotërimet e veta nga kërcënimi i tyre. Kësaj pune Porta e Lartë ia doli mbanë dhe besëlidhja këtë herë nuk arriti të vepronte kundër Aliut. Kështu ai, pa e pezulluar luftën kundër suliotëve, filloi me zell detyrën e re. Ushtria e madhe që grumbulloi për të vendosur qetësinë në Rumeli, e sidomos në Bullgari, sukseset e rrufeshme që pati kundër Osman Pashës së Silistrës, kundër çetave rebele dhe feudalëve të pabindur, si dhe pasuritë e armët që shtiu në dorë kudo që kaloi, shqetësuan kaq shumë qeveritarët osmanë, sa këta përhapën fjalën se tepelenasi po bëhej rrezik për fronin e sulltanit. Në muajin qershor 1803 Selimi III, i cili pati më shumë frikë sesa nevojë për të, e liroi nga ai post dhe në vend të tij emëroi si vali të Rumelisë vezir Ibrahim pashë Bushatlliun.
Edhe ky korri një varg suksesesh kundër feudalëve rebelë. Madje në muajin nëntor 1804 pashai Bushatlli përqendroi 30 000 ushtarë në Manastir. Ky përqendrim në afërsi të Pashallëkut të Janinës e shqetësoi Ali Pashën, i cili pati frikë se mos i iknin nga duart 14 kaza që kishte shkëputur nga sanxhaku i Manastirit. Prandaj u shpërngul në Tepelenë dhe bëri përgatitje për mbrojtje, duke hyrë në bashkëpunim me Ibrahim Pashën e Beratit, tashmë rival i Bushatlliut për sanxhakun e Elbasanit. Në maj të vitit 1805 Bushatlliu filloi operacione luftarake për pushtimin e sanxhakut të Elbasanit, që e qeveriste si shtesë Ibrahim Pasha i Beratit. Mirëpo u gjend para qëndresës së forcave ushtarake të dy sundimtarëve të fuqishëm të Shqipërisë Jugore, të cilët e detyruan të hiqte dorë nga synimi i vet.
Ndërkohë po zhvilloheshin ngjarje të rëndësishme politike në arenën ballkanike dhe në atë evropiane. Pas fushatës kundër Republikës Franceze, sulltan Selimi III, duke dashur të përforconte pushtetin qendror në perandori, filloi zbatimin e reformave. Mirëpo feudalët e mëdhenj provincialë në Gadishullin Ballkanik, si Ismail bej Serezi, Tersekli Ogllui dhe Pasvan Ogllui, u ngritën kundër reformave të sulltanit, e veçanërisht kundër reformës ushtarake, e cila parashihte organizimin e ushtrisë sipas mënyrës evropiane. Me këta u bashkua edhe Ali Pasha, jo vetëm pse dëshironte dobësimin e pushtetit qendror të sulltanit për t’u bërë sa më i pavarur, por edhe sepse me sistemin e rekrutimit sipas mënyrës evropiane do të goditej rëndë sistemi i rekrutimit të ushtarëve me rrogë e bashkë me të do të goditeshin edhe interesat e shtresës feudale që mbështeste pushtetin e tij. Me nxitjen edhe të Aliut, në korrik të vitit 1806, në Edrene u rebeluan jeniçerët. Kështu për pushtetin qendror u krijua një situatë shumë e rrezikshme, që sulltanit reformator ia veniti hovin për të vënë në jetë reformat.
Ndërkohë në fushën e marrëdhënieve ndërkombëtare, Perandoria Osmane po afrohej me Francën dhe po ftohej me Rusinë e Anglinë. Lufta me këto dy shtete ishte bërë e pashmangshme. Si rrjedhim, edhe diplomacia e këtyre shteteve po merrte tjetër qëndrim ndaj vezirit të Janinës. Oborri i Petërsburgut kërkoi nga kont Mocenigo të ndiqte një politikë paqësore me të. Parisi i premtoi Aliut ta njihte si sundimtar të pavarur, në rast se trupat frënge do të pushtonin Gadishullin Ballkanik, dhe se do ta merrte nën mbrojtje kundër çdo ndëshkimi nga ana e sulltanit. Kur më 1806 Fransua Pukëvili (François Pouqueville), i emëruar konsull i përgjithshëm i Francës, mbërriti në Janinë në krye të detyrës, i solli Aliut edhe premtimin e Bonapartit se do ta ngarkonte me qeverisjen e Korfuzit, po qe se nuk do të kursente ndihmën e tij për dëbimin e rusëve që andej. Duke shpresuar se do të siguronte përkrahjen e Napoleonit për t’u bërë sovran i pavarur, Aliu u mundua të lidhej sa më ngushtë me Francën, aq më shumë kur rusët vazhdonin të nxisnin besëlidhjen e feudalëve kundërshtarë të tij. Me anë të Pukëvilit ai i paraqiti qeverisë franceze një plan bashkëpunimi ushtarak për dëbimin e rusëve nga ishujt jonianë. Sipas këtij plani, Ali Pasha do t’i luftonte rusët me forcat e veta gjatë bregdetit deri në Selanik, pastaj do të merrte pjesë në nënshtrimin e serbëve, lëvizja e të cilëve u shërbente rusëve. Qeveria franceze e vonoi përgjigjen me prapamendim për të mos i prerë hovin Ali Pashës, por edhe për të mos e prishur me Portën e Lartë që arriti ta bënte atë aleat të saj kundër Rusisë dhe Anglisë.
Në dhjetor të vitit 1806, Porta e Lartë i shpalli luftë Rusisë. Në janar 1807 Aliu arrestoi konsujt rusë në territorin e vet dhe, i armatosur me artileri nga francezët, u orvat të sulmonte ishullin e Shën Maurës, por rusët ngritën kundër tij feudalët çamë, kurse martallozët grekë i hodhën në një revoltë të fuqishme në Thesali. Aliu gjeti mënyrën se si të pajtohej me çamët, kurse kundër revoltës së martallozëve thesaliotë dërgoi Myftar Pashën, i cili e mbyti në gjak dhe e shtypi atë. Kurse Napoleoni, duke u nisur nga synimi që të siguronte aleancën e Portës së Lartë dhe futjen e saj në luftë me Rusinë e Anglinë, e këshilloi Ali Pashën që interesat e “vërteta të tij” t’i shihte të lidhura me ato të Perandorisë Osmane. Me fjalë të tjera, Franca nuk pranoi shkëputjen e vezirit të Janinës nga shteti osman. Edhe pse në këtë kohë Ali Pasha e trajtoi përfaqësuesin e Francës me përzemërsi, marrëdhëniet me këtë shtet nuk mbetën të përzemërta dhe veziri i Janinës kërkoi të gjente një mbështetje të jashtme që ta përkrahte në synimet e tij.
Kur në pranverën e vitit 1807 filluan në Tilsit bisedimet e paqes midis perandorëve të Rusisë dhe të Francës, Aliu dërgoi përfaqësuesin e vet për t’i kujtuar Napoleonit I premtimin lidhur me qeverisjen e Korfuzit. Mirëpo ky nuk e përfilli. Si rrjedhim, marrëdhëniet me forcat frënge, që u vendosën përsëri në ishujt jonianë, u ftohën shumë. Pashai i Janinës u bë pengesë e pakapërcyeshme për planet e Bonapartit për zotërimin e Butrintit dhe për ta kthyer këtë skelë në një bazë që do t’u shërbente forcave franceze për të mbrojtur më mirë kanalin e Korfuzit dhe si pikënisje për të depërtuar më vonë në pjesën evropiane të Perandorisë Osmane.

Porta e Lartë e dha gojarisht pëlqimin për dorëzimin e Butrintit në duart e komandës franceze të Korfuzit, si dhe për kalimin e trupave franceze nga Dalmacia në këtë pikëmbështetje nëpërmjet tokave shqiptare. Mirëpo shqiptarët si në veri, ashtu edhe në jug, e kundërshtuan një veprim të tillë të Stambollit. Në këto rrethana, Ali pashë Tepelena, Ibrahim pashë Bushatlliu dhe pashallarët e tjerë shqiptarë, nuk i pranuan kërkesat franceze. Ata lanë mënjanë mosmarrëveshjet e tyre dhe u përgatitën për mbrojtjen e përbashkët. Në shkurt të vitit 1808 gjenerali Bertje kërkoi dorëzimin e Butrintit. Pasi u deklaroi diplomatëve dhe ushtarakëve francezë se “nuk do ta lëshojë Butrintin dhe asnjë pëllëmbë të tokës shqiptare pa luftë ... e se francezët nuk do të kalonin në vendin e tij veçse mbi valë gjaku”, Ali Pasha e shpalli në popull ultimatumin francez dhe bëri thirrje për mbrojtje. Popullsia e përkrahu qëndrimin e vezirit të Janinës. Po kështu bëri edhe Porta e Lartë, e cila anuloi pëlqimin gojor që u kishte dhënë francezëve. Për të mos i prishur marrëdhëniet me Stambollin që e ndryshoi qëndrimin e vet, Bonaparti largoi gjeneralin Bertje nga Korfuzi, ashtu siç largoi edhe ambasadorin Sebastian nga Stambolli. Por plani i tij dështoi. I armiqësuar tani si me Rusinë, ashtu edhe me Francën, Ali Pasha, për të mbrojtur qytetet bregdetare, u drejtua nga Anglia, me të cilën ishin vendosur kontaktet e para qysh më 1803. Përfaqësuesit anglezë në Stamboll e Patras i kishin dhënë pashait të Janinës informata rreth veprimeve të rusëve kundër tij dhe kishin nxitur popullsinë myslimane ta përkrahte atë. Më 22 prill 1806, në Janinë u vendos konsulli anglez J. P. Morier. Me këtë rast Ali Pasha u përpoq të përmirësonte marrëdhëniet e tij me agallarët çamë të përkrahur nga rusët. Edhe Morieri ishte i mendimit se rusët do të kishin më shumë përfitime, nëse do ta kishin mik vezirin e Janinës sesa armik, prandaj i këshilloi të hynin në bisedime me të. Por edhe pse filluan, këto bisedime u ndërprenë sidomos nga fundi i vitit 1806, kur politika osmane mori drejtim profrëng dhe Stambolli i shpalli luftë Rusisë e pastaj, edhe aleates së saj, Anglisë.
Në nëntor të vitit 1807, kur i kishte prishur marrëdhëniet me Francën, Aliu i rifilloi bisedimet me anglezët për të siguruar të paktën mbështetjen e tyre. Më 1808 ai nisi për në Londër një përfaqësuesin e vet, Said Ahmetin, që të shfaqte gatishmërinë e vezirit të Janinës për të ndërmjetësuar në Stamboll rreth përfundimit të paqes midis Perandorisë Osmane e Mbretërisë Angleze dhe për të ndihmuar forcat detare të saj kundër francezëve.
Vrasja e sulltan Mustafait IV dhe sidomos vrasja e Mustafa pashë Bajraktarit bënë që politika profrënge të fashitej dhe të miratohej përfundimi i traktatit të paqes me Anglinë në fillim të muajit janar 1809. Ali Pasha, që kishte luajtur një rol me rëndësi në këto ngjarje, vazhdoi përpjekjet për zgjerimin e pashallëkut në drejtim të Shqipërisë Jugore. Pasi u arrit paqja midis Londrës e Stambollit, në shkurt të vitit 1809, qeveria angleze i dërgoi atij si dhuratë një pajisje të plotë artilerie me predha ndezëse, një nga prodhimet e fundit të armëve të kohës. Bashkë me këtë dhuratë, në Janinë erdhi dhe u vendos si përfaqësues diplomatik i qeverisë angleze V. M. Lik (William Martin Leake). Në këtë atmosferë, më 1809, e vizitoi Ali Pashën edhe Xhorxh Bajroni me Hobharzin. V. M. Lik nuk solli me vete përgjigjen ndaj propozimit të Ali Pashës për aleancën me Anglinë dhe për ta marrë atë në mbrojtjen e saj siç i kishte premtuar edhe në bisedimet e fshehta. Pasi siguruan aleancën me Portën e Lartë, anglezët s’kishin më nevojë për një aleancë me Aliun kundër francezëve. Madje Liku e këshilloi Aliun të mos ndërmerrte veprime luftarake kundër francezëve. Atëherë Aliu u përgatit të asgjësonte aleatët vendas të francezëve. Rasti i përshtatshëm iu paraqit atij me vdekjen e Ibrahim pashë Bushatlliut dhe me grindjet në Shkodër për punën e trashëgimisë së pushtetit.
Duke pasur një farë përkrahjeje nga ana e qeverisë angleze, duke bërë për vete grupimin e fortë të çifligarëve beratas që kryesonte Omer bej Vrioni dhe duke shfrytëzuar kohën kur Porta e Lartë gjendej në luftë me Rusinë dhe se telashet e saj me kryengritësit serbë u bënë me të vërtetë serioze, Ali Pasha iu vu pushtimit të plotë të sanxhakut të Vlorës dhe të Elbasanit. Nën drejtimin e të birit, Mustafa Pashës, ai i hyri pushtimit të sanxhakut të Vlorës duke filluar nga kryeqendra e tij, Berati. Aliu dërgoi drejt këtij qyteti një ushtri të fortë. Pas katër muaj luftimesh, Ibrahim Pasha i Beratit kërkoi paqe, duke i lënë Ali Pashës një pjesë të sanxhakut të vet dhe duke hequr dorë nga sanxhaku i Elbasanit. Këtë sanxhak sulltani ia njohu nipit të Aliut, Mehmet Pashës.
Për të shmangur zemërimin e sulltanit, Aliu nuk vonoi të dërgonte një pjesë të forcave të tij në front. Me pjesën tjetër të ushtrisë ai ndërmori në vjeshtë një sulm të dytë e të befasishëm kundër Beratit, të cilin këtë herë e pushtoi. Ibrahim Pasha u mbyll në kështjellë. Por përpara se t’i vinte ndihma nga aleatët e vet, nga feudalët çamë dhe nga Mustafa pashë Delvina dhe i braktisur nga ushtarët e vet, Ibrahim Pasha u detyrua në fillim të vitit 1810 të pranonte kushtet e kapitullimit dhe të tërhiqej në Vlorë. Përpjekjet e tij për të rifituar tokat e humbura patën një sukses kalimtar me ripushtimin e përkohshëm të Beratit. Por gjatë veprimeve luftarake të mëtejshme Ibrahim Pasha dështoi dhe flota e vezirit të Janinës e ndihmuar prej anglezëve e mbajti atë të bllokuar.
Bashkë me Beratin mori fund edhe nënshtrimi i pjesës së papushtuar të Himarës, shumica e banorëve të lirë të së cilës ishin lidhur me francezët duke shërbyer në formacionet ushtarake të tyre. Ali Pasha e bllokoi krahinën nga deti dhe nga toka, zbarkoi së pari në Vuno e pastaj në Himarë, Piqeras e Dhërmi ku vendosi garnizone dhe mori pengje. Më 24 dhjetor 1810 krahina e Himarës u detyrua të nënshtrohej.
Pas nënshtrimit të Himarës, feudalët çamë, të gjendur përballë kundërshtimit të popullsisë çame, e cila e shihte pushtetin e vezirit të fuqishëm të Janinës si mbrojtës të vetëm të interesave të saj, pranuan njëri pas tjetrit të hynin nën kontrollin e tij. Në muajin qershor 1811 iu nështruan edhe njëzet e dy krerë të Dukatit (rrethi i Vlorës) që kishin qenë lidhur deri atëherë me Ibrahim Pashën. Për garanci të besnikërisë së tyre ata i dhanë pengje Ali Pashës. Kështu ra në duart e tij edhe Pashalimani.
Ndërkohë, krahas krahinave bregdetare vazhdoi edhe nënshtrimi i brendisë së vendit. Jashtë kontrollit mbetën ende Gjirokastra, Kardhiqi, Zhulati e Vlora, si dhe zonat fshatare të Nivicës, të Malëshovës e të Kuçit. Marrja e qytetit të Vlorës paraqiste vështirësi, sepse binte ndesh me këmbënguljen e Portës së Lartë për të mos e zhveshur nga pushteti Ibrahim Pashën, të cilin e përkrahte diplomacia franceze. Por nuk vonoi që edhe kjo nyje të zgjidhej. Ali Pasha mundi të shtinte në dorë faktet që zbuluan se Ibrahim Pasha ishte orvatur t’ua dorëzonte Vlorën francezëve. Kështu Porta e Lartë mori anën e Aliut dhe hodhi poshtë të gjitha akuzat franceze kundër vezirit të Janinës. Ajo nuk kundërshtoi pushtimin më 1 gusht 1811 të Vlorës nga Ali Pasha, me të cilin u bashkuan edhe krerët feudalë vlonjatë. Përkundrazi urdhëroi vrasjen e Ibrahim Pashës që u arratis në malet e Labërisë. Por Ali Pasha mundi ta shtinte në dorë dhe nuk e vrau, e strehoi në Konicë e pastaj në sarajet e veta në Janinë, duke e lënë atë dhe djalin e tij Sulejman Pashën, nën kujdesin e grave të Myftarit dhe Veliut, që ishin bijat e Ibrahimit.
Rënia e Vlorës dhe premtimi që emisari francez nga Stambolli u bëri krerëve të Shqipërisë së Jugut, për t’u siguruar përkrahjen e Portës së Lartë dhe të komandës franceze të Korfuzit, i vuri këta në lëvizje. Në fund të muajit gusht 1811, Mustafa pashë Delvina, i vëllai i Sali Beut, Demir Dosti i Kardhiqit, bejlerët e Gjirokastrës dhe agallarët e Zhulatit, u lidhën midis tyre në kuvendin e Palavlisë dhe vendosën t’i kundërviheshin me 10 000 ushtarë shtrirjes së mëtejshme të pushtetit të vezirit të Janinës. Prandaj më 9 tetor Aliu nisi 2 000 ushtarë kundër Gjirokastrës. Mustafa Pasha e i vëllai ngritën krye duke dëbuar njerëzit e vezirit. Atëherë kundër tyre Ali Pasha dërgoi një ushtri tjetër, e cila i detyroi të dy vëllezërit të braktisnin Delvinën e të shkonin në Kardhiq. I rrethuar prej dy ushtrive të Aliut, qyteti i Gjirokastrës, pas marrëveshjes që u arrit me bejlerët vendas, u dorëzua më 20 nëntor 1811. Nën presionin e banorëve dhe me ndërmjetësinë e motrës së vezirit Shanishasë, bejlerët vendas u detyruan t’i nënshtroheshin pasi artileria prishi ujësjellësin dhe mullinjtë e qytetit.
Pas kësaj ngjarjeje agallarët e Zhulatit u tërhoqën nga beslidhja kundër Ali Pashës dhe iu nënshtruan atij pa luftë. Mbeti vetëm Kardhiqi, krerët e të cilit vendosën të luftonin.
Luftimet zgjatën nga muaji nëntor 1811 dhe deri nga fundi i muajit shkurt 1812. Forcave rrethuese të Aliut iu desh të bënin sakrifica të shumta për të përparuar duke shembur njërën pas tjetrës shtëpitë fortesa ku qëndronin mbrojtësit e qytezës. Luftimet do të zgjasnin edhe më, po të mos qe ndërhyrja e shtresave të ulta qytetare që i detyroi krerët të ndërprisnin luftën, e cila u bë e pashpresë sidomos pas ikjes fshehurazi të emisarit francez në Korfuz. Mustafa Pasha, Demir Dosti e të tjerë u dorëzuan dhe u dërguan në Janinë ku u burgosën. Aty mjaft prej tyre u pushkatuan me përjashtim të Mustafa Pashës, i cili vdiq më vonë në burg. Mirëpo Ali Pasha nuk la pa ndëshkuar qytezën dhe banorët e saj që i kundërshtuan me luftë. Ndryshe nga trajtimi i qyteteve të tjera, përveç djegies fund e majë të Kardhiqit, ai pushkatoi edhe shtatëqind meshkuj. Ky akt i rëndë hakmarrës për gjakun e derdhur gjatë luftimeve duket se u bë edhe si masë frikësimi politik për të shmangur kundërshtimet e tjera në rrugën e pushtimeve të mëtejshme drejt veriut të Shqipërisë.
Porta e Lartë pranoi kërkesën e vezirit të Janinës që Myftar Pasha të emërohej qeveritar i sanxhakut të Vlorës. Duke vënë nën pushtetin e vet Thesalinë, Morenë dhe Shqipërinë Jugore nga Preveza deri në Shkumbin, familja e Ali pashë Tepelenës arriti kulmin e fuqizimit të vet. Me shtrirjen e pushtetit të vezirit të Janinës në gjithë Shqipërinë e Jugut, u bë një hap i rëndësishëm përpara për bashkimin politik të trojeve shqiptare. Ky ishte një objektiv, drejt të cilit bashkoheshin synimet e feudalëve më të fuqishëm shqiptarë të çerekut të parë të shek. XIX.

4. PASHALLËKU I SHKODRËS NË VITET 1797-1812

Pashallëku i Shkodrës nën qeverisjen e Ibrahim pashë Bushatlliut (1797-1809)
Ndërsa po fuqizohej e zgjerohej Pashallëku i Janinës dhe po theksoheshin prirjet e sundimtarit të tij për t’u shkëputur nga varësia e Portës, Pashallëku i Shkodrës, hyri në vitet e fundit të shek. XVIII, kur qeverisej nga Ibrahim pashë Bushatlliu, në rrugën e bindjes ndaj Stambollit. Këtë veprim e bëri me kusht që interesat e shtresës së tij dhe sidomos trashëgimia e pushtetit nga familja e tij të mos cenoheshin. Si përfaqësues i grupit më të fuqishëm feudal në Shkodër, ai u njoh prej sulltanit në maj ose në qershor 1797 si qeveritar i Pashallëkut të Shkodrës me gradën bejlerbej, kurse i nipi Mehmet Pasha u emërua qeveritar i sanxhakut të Elbasanit e, pak më vonë, edhe i atij të Ohrit. Por kjo njohje u arrit vetëm pasi ata pranuan shlyerjen e shumave të detyrimeve të prapambetura nga Kara Mahmudi, i cili i kishte përdorur ato për të financuar kryengritjen. Porta e Lartë u besoi atyre pushtetin si pjesëtarë të së vetmes familje që mund të ngrinte shqiptarët e Veriut për mbrojtjen e kufijve në një kohë kur armata franceze, e komanduar prej gjeneral Napoleon Bonapartit, po korrte fitore pas fitoresh, po i jepte fund Republikës së Venedikut dhe po u afrohej kufijve veriperëndimorë të Perandorisë Osmane.
Për ta përdorur në mbrojtjen e kufijve të perandorisë dhe kundër fuqizimit të Pashallëkut të Janinës, Porta e Lartë i dha Ibrahim Pashës gradën e vezirit më 1799, kur këtë gradë ia dha edhe Ali pashë Tepelenës, që kishte mbajtur qëndrim të vendosur kundër rrezikut francez.
Ky rrezik, që e detyroi sulltanin të harronte të kaluarën e shtëpisë së Bushtallinjve, e detyroi edhe Ibrahim Pashën të ndiqte një politikë bindjeje ndaj Stambollit për të gjetur përkrahjen që i nevojitej. Veziri Bushatlli, ashtu si paraardhësit e tij, nuk e ndërpreu kursin e politikës së brendshme të ndjekur prej tyre dhe sidomos politikën e tolerancës fetare ndaj të krishterëve. Për rrjedhim, ai i ruajti marrëdhëniet e vjetra me Papatin, me oborrin e Spanjës dhe vazhdoi me Austrinë marrëdhëniet e mira ekonomike që kishte pasur me Venedikun. Ish zëvendëskonsulli venedikas, tani austriak, Jak Mark Suma, vazhdoi funksionin që kishte pasur deri në traktatin e Kampo Formios. Po kështu u soll Ibrahim Pasha edhe me Republikën e Raguzës.
Në sajë të kësaj politike të brendshme e të jashtme, Pashallëku i Shkodrës njohu për disa vjet një periudhë relativisht të qetë, që i dha mundësi zhvillimit ekonomik të vendit dhe rritjes së mëtejshme të autoritetit të Ibrahim Pashës në Shqipërinë Veriore. Ai u bë sundimtar i pavarur e zot absolut në vendin e tij. Më 1802 vdiq Mehmet Pasha dhe sanxhaku i Elbasanit kaloi në duart e Ali Pashës së Beratit. Megjithëse midis vezirit të Shkodrës e atij të Beratit filluan mosmarrëveshje për punë të këtij sanxhaku, sulltani duke parë te Bushatlliu një nga funksionarët e lartë më të bindur, në tetor 1803 ia besoi atij postin e valiut të Rumelisë, pasi ia hoqi atë Ali pashë Tepelenës. Detyrën që iu ngarkua në vitin 1804, për të shfarosur një varg krerësh separatistë në Rumeli, Ibrahim Pasha e përmbushi me sukses.
I kënaqur prej valiut shkodran, sulltani jo vetëm ia konfirmoi ofiqet dhe sipërmarrjet që kishte pasur, por i dha atij edhe të drejtën të emëronte në sanxhakun e Elbasanit dhe të Dukagjinit njerëzit që dëshironte vetë. Bushatlliu emëroi në Elbasan dhëndrin e vet Ahmet pashë Tiranën, kurse në Pejë ithtarin e vet Mustafa pashë Gjakovën. Kështu Pashallëku i Shkodrës arriti përpjesëtimet tokësore që kishte pasur në kulmin e sukseseve të vezirëve Bushatllinj paraardhës.
Mirëpo ky përforcim i pushtetit të Ibrahim Pashës së Shkodrës zgjoi shqetësimin e Ali pashë Tepelenës, i cili u tremb se mos valiu shkodran do të shtinte në dorë edhe 14 kazatë që ai kishte shkëputur nga sanxhaku i Manastirit, të cilat i përkisnin Bushatlliut si vali. Kjo e shtyu Alinë të pajtohej me vezirin e Beratit dhe të përgatitej për luftë kundër Bushatlliut. Ishte koha kur kishte shpërthyer kryengritja serbe dhe malazezët, të nxitur dhe prej rusëve, filluan trazira në kufi. Ibrahim pashë Bushatlliu ndërmori një ekspeditë kundër Malit të Zi, me anë të së cilës shkëputi prej tij krahinat e Kuçit, të Piprit dhe të Kelmendit, mirëpo nuk i eci puna mbarë ndaj dy vezirëve toskë që korrën fitore kundër trupave të tij në Ohër e në Elbasan. Kjo grindje mund të shndërrohej në një luftë të madhe po të mos ndërhynte Porta për fashitjen e saj.
Në dhjetor 1805 Selimi III e konfirmoi përsëri Bushtalliun në postin e valiut të Rumelisë edhe për vitin 1806. Një nga detyrat më me rëndësi që i ngarkoi Porta Bushatlliut ishte shtypja e kryengritjes serbe. Në korrik 1806 bashkë me vezirët e Bosnjës dhe të Vidinit ai ndërhyri me forcat e tij kundër kryengritjes në Serbi. Serbët kërkuan pezullimin e luftimeve. Porta e Lartë, që nuk deshi të hynte në luftë me Rusinë ku e shtynte Franca, pranoi. Ibrahim Pasha, i cili prishi marrëdhëniet e veta me mirditasit duke vrarë prijësin e tyre, u largua para kohe duke paraqitur pretekste të ndryshme, si mungesë furnizimi etj. Kronika shkodrane thotë se “kthej pa fare dobijet në Shkodër”. Porta e Lartë e shkarkoi nga detyra e valiut të Rumelisë, edhe nga ajo e kryekomandantit ushtarak të ekspeditës kundër Serbisë.
Ndërkohë francezët kishin pushtuar Dalmacinë dhe kishin mbërritur deri në kufijtë e Pashallëkut të Shkodrës. Qeveria franceze dërgoi në Shkodër, ashtu siç kishte dërguar në Janinë, përfaqësuesin e vet, konsullin Mark Bryer, me mision të lidhte e të forconte marrëdhëniet miqësore. Bushatlliu u druhej fqinjëve të rinj të fuqishëm, prandaj mbajti ndaj tyre qëndrim të rezervuar e korrekt dhe nuk pranoi të merrte anën e tyre as përpara dhe as gjatë luftës ruso-turke që filloi në mbarim të vitit 1806. Jo vetëm nuk pranoi të bashkëpunonte me gjeneralët francezë kundër Malit të Zi, por as të rekrutonte ushtarë me rrogë në pashallëkun e tij. Ai shfaqi dëshirën të vendoste marrëdhënie miqësore në interes të të dy palëve, gjë që e miratoi edhe qeveria franceze. Mirëpo këto marrëdhënie hasën në pengesa të shumta si nga korsarët francezë që kapnin anijet shkodrane, ashtu dhe nga aparati administrativ burokratik francez, drejtuesit e të cilit kërkonin të nxirrnin përfitime për veten e tyre.
Traktati i Tilsitit (më 1807) i dha fund konfliktit franko-rus dhe ngjalli shpresa se paqja do të krijonte kushte për zhvillimin më të mirë të marrëdhënieve tregtare me vendet e tjera. Ibrahim pashë Bushatlliu si çifligar i madh, si pjesëmarrës në veprimtarinë tregtare e lundrimore dhe si qeveritar i një qyteti të madh tregtar si Shkodra, shumica e banorëve të së cilës jetonin me tregti, i përmirësoi marrëdhëniet me konsullin Bryer dhe lejoi disa favore në dobi të fqinjëve lidhur me furnizimin me ushqime e me lëndë druri. Por mosbesimi që kishte ndaj francezëve mbeti. Duke përfituar nga përvoja e hidhur e miqësisë së Ali pashë Tepelenës me ta, ai filloi ta shihte miqësinë me Perandorinë Franceze si rrezik të afërt për pushtimin e Shqipërisë, aq më shumë kur edhe Porta e Lartë deklaronte se në Tilsit ishin marrë vendime sekrete kundër Perandorisë Osmane dhe se ndërmjetësimi i Francës për rivendosjen e paqes me Rusinë ishte i rremë. Prandaj, edhe sipas udhëzimeve të Stambollit, ai filloi përgatitjen për mbrojtje dhe, në të njëjtën kohë, u afrua me vezirët e Beratit dhe të Janinës për lidhje ushtarake si e vetmja rrugë për mbrojtjen e pushtetit të tyre dhe të gjithë vendit. Ultimatumi që guvernatori francez i Korfuzit i dërgoi Ali pashë Tepelenës për t’i dorëzuar Butrintin se ndryshe do ta pushtonte me forcë, si dhe kërkesa e autoriteteve ushtarake franceze për të kaluar një divizion ushtarësh nëpër tokën shqiptare shkaktuan shqetësime në Shqipëri. Në këto rrethana edhe popullsia e Shqipërisë Veriore, sikurse ajo e pjesëve të tjera të Shqipërisë, bashkë me krerët e saj, shfaqi zemërim ndaj fqinjit të huaj dhe u rreshtua rreth vezirit të vet, e gatshme për të mbrojtur vendin. Konsulli Bryer shkruante në këtë kohë se “kokat e njerëzve ishin nxehur më shumë sesa kujtonte veziri i Shkodrës”. Bushatlliu, ndonëse nuk i reshti masat mbrojtëse dhe njoftoi edhe krerët e malësive të ishin gati për luftë, nuk e ndërpreu veprimtarinë e vet diplomatike për të ruajtur marrëdhëniet paqësore me Francën. I ndërgjegjshëm për pasojat shumë të rënda që do të sillte një luftë me Francën, ai i deklaroi konsullit Bryer se në një rast të tillë, më shumë se kushdo tjetër ishte ai dhe vendi i tij që do të pësonin po të prisheshin marrëdhëniet paqësore, por, në qoftë se lufta do të bëhej e pashmangshme, ai do të kryente detyrën e vet.

Përpjekjet e Ibrahim Pashës për të mos provokuar konfliktin e armatosur dhe për të ruajtur gjendjen paqësore dështuan. Vrasja e katër ushtarakëve francezë në Tivar më 13 mars 1808, që erdhi si pasojë e sjelljes së tyre arrogante dhe e urrejtjes së tivarasve ndaj tyre, solli rrjedhime të rënda në marrëdhëniet fqinjësore.
Megjithëse hetimet nxorën në dritë fajësinë e katër oficerëve francezë dhe me gjithë kujdesin e veçantë të vezirit të Shkodrës e të vartësve të tij, në Tivar për të mënjanuar incidentin, kryekomandanti i ushtrisë së Dalmacisë, gjenerali Marmon e akuzoi Ibrahim Pashën te perandori Napoleon si shkaktar të vrasjes së katër oficerëve dhe i kërkoi dënimin e komandantit të Tivarit e të personave të tjerë pjesëmarrës në këtë vrasje. Në të njëjtën kohë, gjenerali Marmon burgosi të dërguarin e vezirit të Shkodrës, që 11 ditë më parë i kishte shpënë dhurata në shenjë miqësie.
Napoleon Bonaparti kërkoi të ndëshkoheshin shkaktarët e vrasjes së oficerëve francezë në Tivar, urdhëroi që të kërkohej sadisfaksioni i plotë, ndryshe konsulli Bryer do të largohej nga Pashallëku i Shkodrës me gjithë shtetasit francezë që gjendeshin aty. Edhe ky urdhër kishte karakterin e një ultimatumi. Por, ashtu siç dështoi ultimatumi për pushtimin me forcë të Butrintit, dështoi edhe ky. Sa për sy e faqe Ibrahim Pasha, i përkrahur nga vezirët e Beratit e të Janinës, si dhe nga Porta e Lartë, e pushoi nga detyra komandantin e Tivarit dhe e goditi këtë qytet. Kurse francezët, që nuk kishin interes t’i prishnin marrëdhëniet diplomatike me Portën e Lartë dhe që kishin nevojë për furnizime me ushqime, nuk e zgjatën më tej çështjen e sadisfaksionit. Si përfundim, marrëdhëniet tregtare u normalizuan, por ngjarje të rëndësishme në pashallëk e zhvendosën vëmendjen e Ibrahim Pashës nga politika e jashtme në atë të brendshme.
Ndërsa filluan të normalizoheshin marrëdhëniet fqinjësore me francezët dhe të gjallëroheshin shkëmbimet tregtare, që përbënin një nga preokupimet kryesore të shkodranëve, në Tiranë lindi një konflikt i rëndësishëm brenda pashallëkut që solli rrjedhime serioze me karakter politik dhe ekonomik në Shqipërinë e Veriut dhe shënoi fillimin e procesit të shpërbërjes së Pashallëkut të Shkodrës.
Vdekja e Ahmet pashë Tiranës që ndodhi në këtë kohë, shtroi për Ibrahim pashë Bushatlliun dy çështje me rëndësi: së pari, zëvendësimin e tij me një komandant besnik në krahinën e Tiranës, dhe së dyti, sigurimin e administrimit të pasurisë së dhëndrit të vdekur, e cila u përkiste vajzave të mitura që la pas. Për këtë ai shkoi vetë në Tiranë i shoqëruar nga një forcë e rëndësishme ushtarake. Për komandant vendosi Sulejman pashë Peqinin, megjithëse paria e Tiranës nuk e deshi, kurse për administrator caktoi të bijën, Humajun hanëmin, nënën e vajzave trashëgimtare.
Pas largimit të vezirit shkodran, paria e Tiranës ngriti krye më 19 nëntor 1808. E lidhur me Kapllan pashë Toptanin, ajo dëboi me forcë Sulejman Pashën, kurse Kapllan Pasha nisi për në Shkodër Humajun hanëmin dhe mori vetë në dorë administrimin e pasurisë së Ahmet Pashës së vdekur, duke u bërë kujdestari i vajzave të tij. Kështu filloi armiqësia e vjetër e Bushatllinjve me Toptanët, të cilët jo vetëm prenë rrugën me Shkodrën, por rrethuan edhe Durrësin, të cilit i mbetën hapur vetëm rrugët detare për të komunikuar me Shkodrën.
Zgjidhja e këtij konflikti shumë të rëndësishëm nuk mund të arrihej veçse me forcën e armëve. Në muajin shkurt 1809, veziri Bushatlli dërgoi kundër Tiranës një pjesë të rëndësishme të ushtrisë, të përbërë kryesisht prej malësorësh, nën drejtimin e komandantit të gardës së vet, Abdyl agë Dervishit. Por zgjidhja që kërkoi të arrinte Ibrahim Pasha nuk u arrit, sepse pas një sëmundjeje prej pesë ditësh ai vdiq dhe ushtria u kthye në Shkodër për të vendosur rendin. Kështu krahinat e Tiranës dhe të Krujës mbetën të shkëputura nga Pashallëku i Shkodrës. Kjo shënoi fillimin e procesit të shthurjes së këtij pashallëku.
Ibrahim Pasha la pas dy djem të rritur, Tahir Pashën dhe Dervish Beun. Porta e Lartë ia la pushtetin Tahir Pashës, por meqenëse ai ishte i mitur (nuk kishte mbushur as pesë vjeç) lindi grindja në gjirin e oborrit të Shkodrës për çështjen e qeverisjes, që hapi rrugë për një thellim të mëtejshëm të procesit të thërmimit të pashallëkut të Shqipërisë Veriore.
Megjithëse gjatë viteve 1796-1809 vezir Ibrahim pashë Bushatlliu u tregua më i bindur ndaj Portës së Lartë sesa paraardhësi i tij Kara Mahmudi, në të vërtetë ishte po aq i pabindur sa edhe i vëllai. Parimi i përparësisë së interesave të pashallëkut të vet ndaj atyre të perandorisë mbeti edhe për të princip udhëheqës i marrëdhënieve me pushtetin qendror. Ky qëndrim i dha atij mundësinë që jo vetëm të mbetej në radhën e parë të feudalëve të krahinave, që faktikisht ishin autonomë, por edhe të shtrinte pushtetin e familjes së vet në kufijtë maksimalë që kishte arritur Pashallëku i Shkodrës në periudhën më të lulëzuar të të atit dhe të vëllait të vet.
Kur konflikti i madh evropian mbërriti në kufijtë veriperëndimorë të Perandorisë Osmane dhe kur i gjithë vendi, e sidomos Shqipëria e Veriut u gjend në vijën e parë të rrezikut të pushtimit që sillte me vete ky konflikt, Pashallëku i Shkodrës mundi t’i përballonte pa pasoja të rënda politike dhe ekonomike synimet grabitqare të shteteve të fuqishme ruse e franceze. Për rrjedhim, veprimtaria ekonomike e brendshme dhe e jashtme ndoqi një ritëm thuajse normal. Ky ishte fryt i politikës së aleancës ushtarake midis vezirëve e pashallarëve vendas, të cilët, përpara kërcënimit që të humbisnin gjithçka, u detyruan të hiqnin dorë nga rivalitetet e tyre dhe ndihmuan njëri-tjetrin me mjete dhe ushtarë derisa u kapërcye rreziku me tërheqjen e fqinjëve agresorë francezë. Ky bashkëveprim, i mbështetur në ndjenjat patriotike të popullsisë shqiptare që ata qeverisnin, e detyroi edhe Portën e Lartë të hiqte dorë nga premtimet që u kishte dhënë francezëve për të shkelur dhe për të përdorur trojet shqiptare në dobi të luftës së tyre.
Ibrahim Pasha, ashtu sikurse Ali pashë Tepelena, mbajti kundrejt rrezikut të jashtëm një qëndrim të mençur e burrëror. Kurse në çështjen e bashkimit të Shqipërisë nën një pushtet të vetëm e të përqendruar politik dhe të shkëputjes së saj nga varësia politike e Portës së Lartë ose për t’u bërë një shtet autonom brenda suazës së Perandorisë Osmane, ai u tregua konservator. Megjithatë, Ibrahim Pasha, në kushtet e ndarjes së Shqipërisë në vezirate dhe pashallëqe, arriti të mbante të bashkuar pjesën më të madhe të Shqipërisë së Veriut dhe krijoi kështu kushtet për zhvillimin ekonomik të vendit. Ky nivel ekonomik, shoqëror e kulturor, që u sigurua në Shqipëri, nxiste më shumë prirjen drejt bashkimit politik të vendit. Fillimi i procesit të shthurjes së Pashallëkut të Shkodrës me shkëputjen e krahinave të Tiranës dhe të Krujës nga varësia e vezirit të Shkodrës dhe afrimi e lidhja e tyre me vezirin e Janinës, si dhe kalimi i Shqipërisë së Jugut nën pushtetin e Ali pashë Tepelenës, që eci me ritme të shpejta, sidomos pas vdekjes së Ibrahim pashë Bushatlliut, ishin shprehje të qarta të prirjes së vendit drejt bashkimit politik

Grindjet për pushtet në Pashallëkun e Shkodrës
Menjëherë mbas vdekjes së Ibrahim Pashës, u formua regjenca nën kryesinë e qehajait të vezirit, Sali bej Koplikut, Sulejman Beut të vogël dhe të Mehmet agë Tabakut, që ishin tre nga bashkëpunëtorët kryesorë të vezirit të vdekur. Regjenca mori pushtetin në emër të Tahir Pashës pesëvjeçar dhe u mundua të ruante rendin e qetësinë. Kjo ishte një masë e nevojshme veçanërisht kur doli në dritë rreziku i shpërbërjes së pashallëkut, që filloi me ngjarjet e Tiranës. Por, me kthimin e ushtrisë nga Tirana, doli si pretendent për të marrë pushtetin Xheladin Beu, kushëri i vezirit, i përkrahur nga vëllezërit Dervishaj, njëri komandant i gardës dhe tjetri hazinedar (përgjegjës i thesarit) i vezir Ibrahim Pashës. Këta pretendonin se detyra e myteselimit të Tahir Pashës i takonte Xheladin Beut, meqenëse ai ishte më i moshuari në farefisin e vezirit të vdekur dhe se vetë Ibrahim Pasha atë e linte si mëkëmbës sa herë që largohej nga Shkodra. Në të vërtetë Dervishajt synonin ta drejtonin vetë pashallëkun, meqë Xheladin Beu ishte njeri i pazotë. Por synimet e tyre ndeshnin në antipatinë e krerëve shkodranë dhe të popullsisë së qytetit të Shkodrës ndaj Xheladin Beut. Krahas këtij grupi doli një tjetër, i cili duke u mbështetur në pjesën më të madhe të shkodranëve, kërkonte t’i jepte pushtetin Mustafa Beut, djalit 13-14 vjeçar të Mehmet pashë Bushatlliut, kujtimi i mirë i të cilit si burrë i virtytshëm ruhej ende në Shkodër. Ky pinjoll Bushatlli përkrahej edhe nga veziri i Janinës, që kishte fejuar mbesën e vet me të. Ali Pasha i njoftoi krerët feudalë shkodranë se kishte ndërhyrë në favor të tij pranë Portës së Lartë. Ky interesim, që në dukje lidhej me krushqinë, nuk ishte i zhveshur nga interesa politike me bazë bashkimin politik, vullnetar e paqësor të Shqipërisë.
Më 7 mars 1809 në Shkodër plasi një zjarr i shkaktuar nga grindjet midis grupeve rivale. Ky zjarr u fashit pas djegies së një lagjeje të qytetit, dhe pas marrëveshjes së krerëve kryesorë për t’ia lënë qeverisjen e përkohshme Xheladin Beut. Mirëpo, duke pasur frikë se mos humbiste pushtetin dhe meqë Koplikajt, sipas tij, ishin nxitës të një komploti që synonte t’i jepte qeverisjen Mustafa Beut, Xheladin Beu vrau Sulejman Beun e vogël. Atëherë, për t’i dalë përpara përçarjes së mëtejshme dhe luftës civile, krerët e shkarkuan Xheladin Beun nga funksioni që i kishin besuar dhe ia kaluan atë Mustafa Beut, të bindur se vetëm autoriteti i derës së Bushatllinjve do të shpëtonte pashallëkun dhe do të mënjanonte luftën civile.
Xheladin Beu megjithëse u ngrit me 300 pasuesit e tij kundër myteselimit të ri dhe luftoi i mbyllur në sarajet e veta, u detyrua të dorëzohej me kusht që të largohej nga qyteti pa iu prekur pasuria.
Ky sukses si dhe nënshtrimi i krahinës së Vasejoviqit, që në atë kohë kaloi në anën e Malit të Zi, e rriti autoritetin e Mustafa Beut dhe u duk sikur u vendos qetësia. Mirëpo intrigat në oborrin e Shkodrës nuk pushuan. Pas Xheladin Beut u revoltuan vëllezërit Dervishaj. I këshilluar edhe prej Ali pashë Tepelenës, Mustafa Beu i shkarkoi ata nga funksionet e larta që mbanin. Ata kundërshtuan dhe, më 21 dhjetor 1809, filluan qëndresën e armatosur në sarajet e tyre ku kishin futur edhe artileri. Më 18 dhjetor, edhe ata kapitulluan dhe u larguan nga Shkodra pasi siguruan paprekshmërinë e pasurisë së tyre.
Fakti se Mustafa Beu ua detyronte pushtetin këshilltarëve e favoritëve që e përkrahnin, u dha mundësi disave prej tyre të fillonin të pasuroheshin në kurriz të popullit duke kryer veprime arbitrare.
Ky regjim arbitrar ndeshi në kundërshtimin e fortë të qytetarëve. Përfaqësuesit e esnafeve me çaushbashin në krye shkuan në kështjellë dhe protestuan te Mustafa Beu, duke kërkuar prej tij të ndëshkonte veprimin arbitrar të një oficeri të tij ndaj një tregtari. Mustafa Beu, sipas këshillave të favoritëve të tij, jo vetëm refuzoi ta ndëshkonte oficerin fajtor, por urdhëroi që çaushbashi të dëbohej nga Shkodra. Përfaqësia shkodrane kundërshtoi dhe kërkoi prej tij të dëbonte këshilltarët e këqinj. Shpërtheu kështu konflikti midis qytetarëve dhe qeveritarit. Qytetarët u bashkuan dhe bllokuan kështjellën. Me lagjet e tjera të Shkodrës u lidh edhe ajo e tabakëve që njihej si përkrahëse besnike e Bushatllinjve. Shumica e qytetarëve, zejtarë e tregtarë, ngjeshën armët, ngritën barrikada, siguruan mallrat më të vyera të tregut në vise ku nuk i kapte rrezja e qitjeve të artilerisë dhe e forcuan bllokadën e kështjellës. Në këto përgatitje nuk munguan të merrnin pjesë edhe gra shkodrane të armatosura.
Java e parë e rebelimit të popullit kundër qeveritarit Bushatlli e sidomos kundër favoritëve të tij, shkoi pa u zbrazur armë nga të dy palët, sepse të gjithë e dinin se Mustafa Beu ishte ende tepër i ri për ta ngarkuar me përgjegjësi të plotë. Edhe pas një muaji gjendja nuk ndryshoi. Kjo gjendje pritjeje filloi të shkaktonte çrregullime në qytet dhe të rrënonte shtresat e varfra qytetare për shkak të pezullimit të veprimtarisë së tregut. Ndërkohë, përfituan nga trazira dhe mbërritën në Shkodër Xheladin Beu dhe Dervishajt me qëllim që të merrnin pushtetin duke shfrytëzuar mosmarrëveshjen midis popullit dhe qeveritarit Bushatlli. Për t’ia arritur qëllimit të tyre, ata përgatitën një komplot të rrezikshëm. Ndërsa u lidhën me kapedanin e Mirditës, Preng Lleshin, dhe me komandantin e Lezhës, Sulejman Agën, të cilët i bindën të ngrinin krye, në Shkodër bënë për vete shumicën e krerëve të qytetit për ta rrëzuar Bushatlliun e ri nga pushteti i myteselimit. Mirëpo lagjja e tabakëve u shkëput nga lidhja qytetare, sepse krerët e saj nuk donin të vinte në fuqi Xheladin Beu dhe as të ndërronte karakteri i lëvizjes që ishte ndëshkimi e dëbimi i favoritëve të myteselimit të ri. Nga ana e tij, Mustafa Beu kërkoi ndihmën e malësive të Shkodrës. Më 2 mars 1810 u ndez lufta civile midis përkrahësve të Xheladin Beut dhe atyre të Mustafa Beut, kurse më 3 mars Zadrima ra në duart e mirditorëve dhe Sulejman Aga i Lezhës u bashkua me Xheladin Beun.
I përkrahur nga banorët e lagjes së tabakëve dhe nga malësitë, Mustafa Beu filloi më 9 mars kundërsulmin, duke përdorur të gjitha forcat dhe armët e veta, pa përjashtuar artilerinë. Dy ditë e dy net vazhduan luftimet dhe, megjithëse u vranë e u plagosën 300 veta nga të dyja palët, fitorja nuk u buzëqeshi as rrethuesve e as të rrethuarve.
Për të varrosur të vrarët dhe për të filluar bisedimet për marrëveshje, Mustafa Beu dërgoi përfaqësuesin e vet në qytet. Të lodhur e të dëshpëruar nga konflikti që shkaktoi aq gjakderdhje e aq dëme materiale në qytet, e sidomos në treg dhe, meqë nuk prisnin asgjë të mirë nga ardhja në pushtet e Xheladin Beut, shkodranët e thjeshtë e pritën me dëshirë lajmin e dërgatës së Mustafa Beut.
Bisedimet për marrëveshje filluan më 11 mars, por nuk nxorën në dritë asnjë përfundim. Kjo gjendje i mërziti shkodranët, prandaj, ata më nevojtarët filluan nga punët e veta. Shembullin e tyre e ndoqën edhe të tjerë, kështu lëvizja dalëngadalë u shua. Në këtë mënyrë, heshtazi Shkodra nuk pranoi që pushteti të kalonte në duart e Xheladin Beut, synimet e të cilit dështuan. Ndërkaq, nga Porta e Lartë mbërriti fermani që i dha gradën e pashës me dy tuja Mustafa Beut dhe miratoi qeverisjen e sanxhakut të Shkodrës nga ana e tij në emër të Tahir Pashës, derisa ky të arrinte moshën madhore. Pashës së ri i mbetej të zgjidhte problemin e Zadrimës dhe të Lezhës që rrezikonin t’i dilnin përfundimisht nga duart.
Meqenëse nuk ia arritën qëllimit me forcat e tyre në qytetin e Shkodrës, krerët kundërshtarë u lidhën me forca të jashtme sikurse ato të Kapllan pashë Toptanit dhe Numan pashë Begollit. Preng Lleshi e Sulejman Aga i dhanë pengje Kapllan Pashës, kurse Numan Pashës i premtuan bashkimin e krahinave të Lezhës, të Zadrimës e të Mirditës me sanxhakun e Dukagjinit. Kjo shkëputje që ishte dëshirë e vjetër e Begollajve, të cilët i kishin humbur ato krahina qysh më 1769, i interesonte edhe Kapllan Pashës, sepse kështu ai nuk do t’i kishte më në kufi Bushatllinjtë dhe do të siguronte sundimin e vet në krahinat e Krujës, të Tiranës, të Durrësit dhe të Ishmit deri në lumin Drin, që ishin vënë nga ajo kohë në “vartësi” të vezirëve shkodranë.
Fakti që krerët kundërshtarë nuk pranuan njohjen zyrtare të Mustafa Beut si myteselim e si pashë dhe veçanërisht përhapja e lajmit për mundësinë e shkëputjes së tri krahinave nga sanxhaku i Shkodrës, i afroi shkodranët dhe i lidhi me qeveritarin e tyre ligjor. Ky lajm i detyroi edhe pashallarët kosovarë të Prizrenit, të Prishtinës, të Shkupit dhe të Tetovës të afroheshin me Bushatlliun dhe t’i premtonin atij përkrahje ushtarake kundër Numan Pashës së Pejës me të cilin ishin në grindje. Shqetësimi i tyre lidhej në radhë të parë me ndryshimet që po ndodhnin në Shqipërinë Jugore në dobi të pushtetit të Ali Pashës dhe me rrezikun e shtrirjes së mëtejshme të sundimit të tij edhe në Shqipërinë Veriore, mbasi ndërkohë administrimi i sanxhakëve të Elbasanit dhe të Ohrit kishin kaluar në duart e tepelenasve.
I çliruar nga trazirat në qytetin e Shkodrës dhe i përkrahur nga pashallarët kosovarë, Bushatlliu e drejtoi ushtrinë e vet, të përforcuar me malësorë besnikë të Mbishkodrës, në Zadrimë e në Lezhë. Preng Lleshi dhe Sulejman Aga, të mbetur pa ndihmën e forcave të Numan Pashës, që nuk guxoi të ndërhynte, sepse u gozhdua nga forcat e pashallarëve kosovarë, pësuan disfatë. Kapidani i Mirditës, që u plagos vetë dhe humbi të vëllanë e një numër pasuesish, u tërhoq në krahinën e vet, kurse komandanti i Lezhës u kap i gjallë.

Kjo fitore e rëndësishme i detyroi krerët kundërshtarë shkodranë, duke filluar nga më të moderuarit deri te Xheladin Beu e Dervishajt që kishin qenë koka e komplotit, por që u fshehën prapa aleatëve të tyre, të kërkonin pajtim me myteselimin zyrtar e fitimtar. Për t’u dhënë fund grindjeve, Bushatlliu pranoi t’i falte dhe të pajtohej me ta në muajin gusht 1810. Por pajtimi nuk zgjati shumë. Xheladin Beu e Dervishajt, të shqetësuar se mund të arrestoheshin, sikurse disa krerë përkrahës të tyre, u rebeluan përsëri më 27 mars 1811 dhe luftuan kundër forcave të Bushatlliut deri më 2 shkurt 1811, derisa pozicionet e tyre u shkatërruan nga artileria e tij. Pas kësaj ata u larguan fshehurazi nga Shkodra.
Ky sukses i ri si dhe një fitore tjetër mbi malazezët, që kishin sulmuar në kufi, i dhanë fund përçarjes feudale në Shkodër dhe në sanxhak. Kjo u shpreh në bindjen e plotë të komandantëve të krahinave, të cilët njëri pas tjetrit iu nënshtruan pashës Bushatlli. Kështu u rivendos autoriteti i shtëpisë së Bushatllinjve dhe u rrit përqendrimi i pushtetit në duart e saj. Por trazirat e deritanishme thuajse e kishin reduktuar Pashallëkun e Shkodrës në kufijtë e sanxhakut të Shkodrës.
Nga Pashallëku i Shkodrës ishin shkëputur sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, që kishin kaluar nën sundimin e vezirit të Janinës, ndërsa, nga ana tjetër, kishte dalë në shesh armiqësia e Begollajve ndaj Bushatllinjve duke u asgjësuar kështu edhe lidhja që e bënte sanxhakun e Dukagjinit të konsiderohej si pjesë përbërëse e atij pashallëku. Më 1 gusht 1811, Ali pashë Tepelena pushtoi qytetin e Vlorës dhe bashkë me të, pjesën dërrmuese të sanxhakut të Vlorës. Kjo gjendje i detyroi krerët kryesorë të sanxhakut të Shkodrës si dhe ata të sanxhakëve të Kosovës të shtrëngonin lidhjet e tyre rreth Mustafa Pashës, me qëllim që të krijohej një ekuilibër i ri forcash në Shqipëri për të penguar shtrirjen e mëtejshme të sundimit të vezirit të Janinës drejt veriut. Ky afrim u bë sidomos kur Bushatlliu i ri filloi përgatitjet për martesën e vet me mbesën e Ali Pashës. Nën ndikimin e tyre, Mustafa Pasha i drejtoi Portës së Lartë një kërkesë, me anën e së cilës i lutej t’i besohej detyra e mytesarifit të sanxhakut të Shkodrës. Këtë kërkesë e motivoi me nevojën për t’i bërë ballë vezirit të Janinës, i cili duke strehuar Xheladin Beun, si dhe bejlerët e agallarët e tjerë të dëbuar nga Shkodra, kishte për qëllim të shtinte në dorë edhe sanxhakun e Shkodrës dhe pastaj të shpallej sundimtar i pavarur. Në fund të lutjes ai shtonte se e konsideronte Ali Pashën armik dhe, po ta lypte nevoja, ishte gati të jepte jetën e vet për sulltanin.
Kjo kërkesë u shoqërua nga një varg deklaratash të kadilerëve të krahinave të sanxhakut të Shkodrës, në të cilat thuhej se Mustafa Pasha ishte treguar i aftë të vendoste rendin e qetësinë dhe të mbronte kufijtë, prandaj kërkohej nga Porta e Lartë që ai të emërohej mytesarif i sanxhakut të Shkodrës.
Në të vërtetë, Mustafa Pasha dhe ata që qëndronin pas tij kishin arsye t’i shihnin me dyshim synimet pushtuese të vezirit të Janinës, mbasi Numan Pasha i Pejës ishte një nga të përkrahurit e tij, kurse Kapllan Pasha i Krujës ishte vartës i drejtpërdrejtë i tij, meqenëse krahinat ku qeveriste ai i përkisnin sanxhakut të Ohrit. Xheladin Beu dhe Dervishajt jo vetëm ishin strehuar në trojet ku sundonte Kapllan Pasha, por kishin marrë edhe drejtimin e krahinës së Tiranës, kishin vrarë dy vëllezër të familjes së Jellajve, që nuk kishin dashur të shkëputnin lidhjet e tyre me Bushatllinjtë, dhe kishin detyruar Ahmet agë Jellën të braktiste sipërmarrjen e Durrësit e të arratisej. Në këto rrethana Mustafa Pasha filloi të kundërvepronte. Nga njëra anë, dërgoi forcat ushtarake deri 10 km larg Pejës për të nxitur e inkurajuar pejanët të ngriheshin kundër Numan Pashës, për të dëbuar e për të vendosur në vendin e tij Ethem Pashën; nga ana tjetër, filloi një fushatë të gjerë për pajtimin e gjaqeve dhe armiqësive në të gjithë sanxhakun e Shkodrës. Fushata të tilla bëheshin vetëm në raste të jashtëzakonshme, kur i duhej bërë ballë ndonjë rreziku të madh.
Të gjitha këto ngjarje treguan ndarjen në dy fronte armiqësore të pashallarëve shqiptarë, që ishin njëri kundër bashkimit të vendit nën një pushtet të vetëm, kurse tjetri pro këtij bashkimi. Kjo përçarje u kristalizua pikërisht kur mendohej se lidhja e krushqive midis dy familjeve më të fuqishme të parisë shqiptare, mund të shpinte në marrëveshje midis tyre për t’u kryer kthesa e madhe politike e bashkimit të klasës feudale shqiptare dhe e shtetit të saj, pa të cilën nuk mund t’i jepej fund pushtimit shekullor osman. Mirëpo përçarja e krerëve shqiptarë ishte ende një plagë e thellë, që ushqehej në radhë të parë nga partikularizmi i theksuar i disa oxhaqeve kryesore feodale.
Porta e Lartë nuk la pa e shfrytëzuar këtë gjendje. Ajo jo vetëm pranoi ta emëronte Mustafa Pashën mytesarif të sanxhakut të Shkodrës, por shqyrtoi edhe mundësinë për ta ngritur atë në shkallën e vezirit dhe për t’i krijuar kushtin e domosdoshëm që të grumbullonte rreth vetes të gjithë krerët, kundërshtarë të vijës së bashkimit të klasës feudale shqiptare nën një udhëheqje të vetme politike. Një vendim të tillë ajo e mori kur Mustafa Pasha dërgoi 800 krushq të vinin të merrnin nusen e tij në Janinë. Më 25 maj 1812, kur krushqit shkodranë po ktheheshin në Shkodër bashkë me nusen, mbërriti i dërguari i Portës së Lartë me fermanin në fjalë. Në atmosferën e gëzimit të dasmës, shpallja e fermanit që e emëronte Mustafa Pashën mytesarif të sanxhakut të Shkodrës e të njësive që vareshin prej tij dhe që e ngrinte atë në shkallën e vezirit, zhduku ato mundësi të pakta për afrimin e qeveritarëve të Shqipërisë Veriore e Verilindore me qeveritarin e Shqipërisë së Jugut, i hapi rrugën jo vetëm shembjes së afërt të dy pashallëqeve, por edhe asgjësimit ekonomik e politik madje dhe fizik të dy familjeve sunduese që nuk arritën të merreshin vesh e të bashkoheshin me njëra-tjetrën.

5. SHEMBJA E PASHALLËKUT TË SHQIPËRISË JUGORE

Konflikti i vezirit të Janinës me Stambollin
Qysh në fund të vitit 1787 Ali Pasha kishte synuar, sikurse thuhej, “të shpallej një Mahmud Pasha i dytë sapo turqit të pësonin disfatën e parë”. Përforcimi i tij ekonomik, dobësimi i vazhdueshëm i pushtetit qendror dhe rrethanat politike ndërkombëtare ushqenin vazhdimisht shpresën e një pjese të krerëve shqiptarë që përfaqësoheshin nga Ali Pasha, për të mënjanuar sa më shumë vartësinë nga Porta e Lartë, për të mos e ndarë pushtetin dhe të ardhurat e vendit me pushtetin qendror osman. Një varg dëshmish tregojnë se Ali Pasha nuk hoqi dorë nga ideja e pavarësisë. Këtë çështje e kanë vënë në dukje sidomos personalitetet diplomatike me të cilat ai pati lidhje. Nënadmirali rus Ushakov theksonte më 1789 se Ali Pasha “përpiqet të jetë sundimtar i pavarur, madje kësaj mund t’ia arrijë së shpejti”. Uilljam Hamiltoni, sekretar i ambasadës angleze në Stamboll, që vizitoi Janinën më 1803, i raportoi qeverisë angleze të njëjtin mendim, madje ai vuri në dukje se Ali Pasha “në fakt është i pavarur nga qeveria turke”. Edhe personalitetet osmane kishin krijuar një bindje të tillë nga veprimtaria e Aliut. Kapedan Pasha shfaqi më 1804 mendimin se “Ali Pasha kërkon të pushtojë gjithë Shqipërinë dhe pastaj të shpallet i pavarur”. Në korrespondencën që i drejtohej sulltanit, thuhej se Ali Pasha “nuk ka lidhje me fenë islame dhe ka për ta tradhtuar shtetin osman me të gjitha forcat e tij gjer në shkallën e fundit”. Por edhe sulltan Mahmudi II priste të vinte koha e përshtatshme për të larë llogaritë me mëkëmbësin e tij të fuqishëm e të pabindur, edhe pse në marrëdhëniet zyrtare me Portën, ai ishte nga më të rregulltit në shlyerjen e detyrimeve ushtarake e sidomos të atyre financiare.
Në vitin 1812, kur lidhi paqen me Rusinë dhe kur Fuqitë e Mëdha evropiane gjendeshin në pragun e fazës vendimtare të luftës midis tyre, sulltan Mahmudi II e drejtoi vëmendjen në problemet e brendshme të perandorisë. Pushteti qendror duhej forcuar, duke kufizuar dhe mënjanuar sundimtarët e fuqishëm të provincave. Vëmendja e tij u drejtua në radhë të parë mbi më të fuqishmin e më të rrezikshmin e tyre, Ali pashë Tepelenën, i cili jo vetëm kishte qenë kundër përfundimit të paqes së Bukureshtit të muajit maj 1812, por kishte ndezur në sanxhakun e Ohrit luftën me Jusuf Beun e Dibrës, vartësin e vet të pabindur dhe ithtarin e vezirit të Shkodrës. Mirëpo sulltani e njihte mirë fuqinë e këtij dhe nuk guxoi të merrte ndonjë vendim. I nxitur nga ambasadori frëng Andreosi, ai arriti të merrte një masë të ndërmjetme, me qëllim që ta kufizonte pushtetin e vezirit të Janinës. Prandaj urdhëroi që Veli Pasha të transferohej në sanxhakun e Tërhallës dhe funksionet që mbante vetë Aliu e Myftar Pasha të pezulloheshin deri në një urdhër tjetër. Ky qëndrim i sulltanit e shqetësoi Ali Pashën dhe e detyroi të merrte masa mbrojtjeje e të mbështetej kryesisht në forcat e veta. Nga ana tjetër, ai ruajti dhe i forcoi lidhjet me Anglinë, së cilës ndihma e tij i shërbente për dëbimin e francezëve nga ishujt jonianë si dhe për depërtimin e mallrave angleze në Evropë.
Në muajin prill 1813 u bë në Janinë takimi i vezirit me gjeneralin anglez Ejre, të cilit Ali Pasha i premtoi ndihmën e vet kundër francezëve për pushtimin e Korfuzit. Në emër të qeverisë angleze gjenerali premtoi t’i dorëzonte qytetin e Pargës dhe sipas shërbimeve që do të kryente, mund t’i dorëzohej edhe Lefkadha, Itaka dhe Meganisia. Ai i premtoi gjithashtu Aliut se, po të lindte nevoja, Anglia do ta mbronte atë dhe familjen e tij nga zemërimi i sulltanit duke e strehuar në ishujt jonianë pas vendosjes së protektoratit të saj mbi to. Afrimi me Anglinë si dhe ndërhyrja e vezirit të madh, Hurshid Pashës, pranë sulltanit, për të mos i acaruar më marrëdhëniet me vezirin e fuqishëm të Janinës në një kohë kur kryengritja serbe po zgjerohej, sollën një farë zbutjeje. Porta e Lartë nuk nguli këmbë që ai e Myftari të merrnin pjesë në shtypjen e kësaj kryengritjeje. Në muajin tetor 1813 detyra e derbend-pashës dhe ajo e qeverisjes së sanxhakut të Janinës iu konfirmuan përsëri Ali Pashës, kurse të bijve e të nipërve iu shpërndanë sanxhakët e Shqipërisë Jugore dhe grada pashallarësh. Rrethanat politike ende nuk e lejonin sulltanin të vazhdonte goditjet e papërgatitura kundër Ali Pashës, prandaj ky mundi të ruante pozitat kryesore ushtarake e financiare. Por, duke parashikuar furtunën e ardhshme, ai vazhdoi të shtonte armatimet dhe të pajisej dhe me 200 topa zjarrhedhës të prodhimit të fundit anglez.
Në mars të vitit 1814, kur francezët po largoheshin nga ishujt jonianë dhe forcat angleze nuk ia kishin më nevojën vezirit të Janinës, Londra i shkeli premtimet, ndër të cilat edhe dorëzimin e qytetit të Pargës, të cilin e mori vetë nën mbrojtje. Megjithëse Ali Pasha i kishte afruar shumë forcat e tij pranë këtij qyteti dhe ishte munduar t’ua merrte atë francezëve, duke u premtuar se nuk do të lejonte që ata të binin në duart e anglezëve, nuk ia arriti qëllimit. Francezët nuk i zunë besë Ali Pashës dhe parapëlqyen të kapitullonin para anglezëve. Por Aliu nuk hoqi dorë dhe priti rastin e duhur për të mos e lënë edhe atë pjesë të bregdetit shqiptar në duart e të huajve.
Qëndrimi i ri i Anglisë ndaj Ali Pashës ishte lidhur me situatën e re ndërkombëtare që u krijua në Evropë pas vitit 1815. Me shembjen e Perandorisë Franceze dhe me stabilizimin e gjendjes ndërkombëtare që u shpreh në formimin e “Lidhjes së Shenjtë”, Fuqitë e Mëdha u drejtuan kundër çdo lëvizjeje që rrezikonte fronet mbretërore. Me fjalë të tjera, Londra nuk mund të përkrahte synimet e pavarësisë së mikut të saj. Meqenëse pushtimi i Pargës solli me vete një farë ftohjeje me Portën e Lartë, anglezët, që deklaruan se pushtimi ishte i përkohshëm, e ndreqën punën kur përfunduan traktatin e Parisit. Ata pranuan me këtë rast t’i kthenin Perandorisë Osmane Pargën kundrejt njohjes së protektoratit anglez mbi ishujt jonianë. Dorëzimi i Pargës u arrit vetëm më 10 maj 1819 pasi Ali Pashai pagoi, siç rezulton nga regjistri i llogarive të tij, 612 000 realë për të shpërblyer pasurinë e braktisur të atyre parganjotëve që u shpërngulën në ishujt jonianë. Kështu, pas përpjekjesh shumëvjeçare, Ali Pasha i sheshoi kufijtë politikë që e veçonin këtë qytet nga bregdeti shqiptar dhe e bashkoi atë me mëmëdheun. Që prej kësaj kohe, i plotësuar me banorë të rinj, të ardhur nga brendia e vendit, Parga, nga një vatër grindjesh e lufte, u shndërrua në një qytet paqësor dhe në një skelë tregtare të rëndësishme.
Gjatë viteve 1815-1819, meqenëse kushtet ndërkombëtare dhe ato të brendshme nuk ndihmonin në realizimin e procesit të bashkimit të trojeve shqiptare, Ali Pasha u detyrua t’i përmirësonte marrëdhëniet e tij me Stambollin. Kështu, ai mundi të ruante të paprekur sundimin e familjes së tij në Thesali, në Shqipërinë Jugore, dhe në sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, ku u mundua të përforconte autoritetin e vet duke tërhequr nga ana e tij një varg feudalësh kryesorë, të cilëve u la në dorë postet drejtuese dhe sipërmarrjet. Në sanxhakun e Ohrit mbajti si myteselim Xheladin Beun, dajën e Mustafa pashë Bushatlliut, në Elbasan Abdulla pashë Taushanin, në sipërmarrjen e Durrësit Alltunët e Toptanët, në Dibër bëri për vete ajanin e Dibrës, Abaz Beun dhe në Mat bejlerët kryesorë vendas, duke rekrutuar atje ushtarë me rrogë etj. Si rrjedhim, ai arriti të kufizonte shtrirjen e ndikimit të Mustafa pashë Bushatlliut në Tiranë ku komandën e vendit e mori Molla Beu. Përveç kësaj, duke përkrahur qeveritarët e Prizrenit dhe të Shkupit, dy nga rivalët kryesorë të orvatjeve të vezirit Bushatlli për të vendosur pushtetin e tij të drejtpërdrejtë ose dhe të tërthortë në sanxhakun e Dukagjinit, Ali Pasha bëri që të dështonin këto orvatje në këtë sanxhak. Porta e Lartë vendosi këtu si qeveritar një njeriun e vet. Pra, mosmarrëveshjet ndërmjet vezirëve të Shkodrës e të Janinës, që filluan qysh në mesin e vitit 1812, nuk u ndërprenë. Të dyja palët u qëndruan besnike vijave të tyre politike.
Porta e Lartë, që kishte ndjekur me kujdes të veçantë veprimtarinë e dy vezirëve dhe sidomos atë të vezirit të Janinës, nuk priste veçse rastin të ndërhynte kundër tij. Më 1819 sulltani kishte arritur në përfundimin se “Ali pashë Tepelena ... ka ndërmend të shtjerë në dorë edhe Gegërinë” dhe “po shkuan punët kështu, në Shqipëri ka për të plasur kryengritja”. Mustafa pashë Bushatlliu, pushteti i të cilit gjatë viteve 1812-1819 mbeti i lëkundshëm si brenda, ashtu dhe jashtë kufijve, doli kundër synimeve të Ali Pashës. Ky mbështetej atëherë te Porta e Lartë edhe te pashallarët kosovarë. Në këto rrethana Mustafa Bushatlliu vazhdoi ta nxiste Portën kundër këtij rivali të fuqishëm. Bushatlliu shkruante se “qëllimi dhe ëndrra e Ali Pashës qëndronte në pushtimin e Gegërisë, ashtu siç ka pushtuar vendet e Toskërisë”. Por sulltan Mahmudi II nuk i besonte as Mustafa Pashës, sepse edhe te ky, si te të gjithë feudalët e mëdhenj, shihte një kundërshtar të reformave që synonin fuqizimin e pushtetit qendror. Për sulltanin ishte e qartë se edhe pashai shkodran kishte “mendime rebelimi në kokën e tij”. Duke parë pozitën e dobët të Portës në Shqipëri, sulltani zbatoi politikën e thyerjes së feudalëve të mëdhenj njëri pas tjetrit, me anë të rivalëve të tyre. Mahmudi II u përpoq të përdorte Bushatlliun kundër vezirit të Janinës, sa pa u bërë ndonjë marrëveshje midis tyre, dhe filloi të merrte masa për të përgatitur shembjen e Pashallëkut të madh të Janinës. Në përputhje me këtë vijë, qysh në fillim të vitit 1820, sulltani urdhëroi që ndaj Mustafa pashë Bushatlliut të mbahej një qëndrim afrues, meqenëse, siç thuhej në urdhër, “mytesarifi i Shkodrës është penduar nga rruga që ka ndjekur”. Më pas ai vuri në zbatim fazën e parë të planit të vet, që parashihte kufizimin e pushtetit të Ali pashë Tepelenës.

Organizimi i brendshëm i pashallëkut
Në të vërtetë, pas një vargu veprimesh kryesisht të paligjshme, por të mbuluara me vellon e akteve të ligjshme, që kinse bëheshin për forcimin e pushtetit osman, Ali Pasha kishte vënë nën sundimin e vet, në fillim të vitit 1819, një territor mjaft të madh të banuar pjesërisht nga shqiptarë dhe pjesërisht nga popullsi greke, sllave, vllahe e hebraike, që së bashku arrinin në rreth 1,5 milionë frymë. Kufijtë e këtij territori fillonin nga lumenjtë Shkumbin e Vardar në Veri dhe mbaronin në gjirin e Korinthit në Jug, pasi i vinin rrotull një pjese të deteve Adriatik e Jon në Perëndim dhe një pjese të detit Egje në Lindje. Pashallëku i Janinës përfshinte sanxhakët e Tërhallës, Lepantit, Janinës, Delvinës, Vlorës, Elbasanit dhe të Ohrit, 14 kaza të sanxhakut të Manastirit dhe 3 kaza të sanxhakut të Selanikut.
Për të qeverisur këtë territor të madh, veziri i Janinës kishte bërë përpjekje që ushtrinë e tij të viteve të para të sundimit ta zmadhonte, ta organizonte më mirë dhe ta armatoste edhe me mjete më të reja të kohës. Tashmë ai kishte ngritur dhe mbante në këmbë një ushtri të përhershme, repartet e së cilës shërbenin në të gjitha pjesët e pashallëkut nëpër grykat e urat e rrugëve, nëpër kullat e fortifikimet e shumta të kufijve dhe sidomos nëpër kështjellat gjatë bregdetit dhe brenda vendit. Efektivi i kësaj ushtrie në vitin 1819 arrinte deri në 15 000 veta. Në kohë lufte Ali Pasha mund të grumbullonte brenda dy-tri ditëve një ushtri prej 50 000 vetash dhe brenda dy-tri javësh këtë forcë ushtarake mund ta dyfishonte dhe ta mbante në këmbë për një kohë mjaft të gjatë me mjetet e veta financiare, me armatime dhe me kuadro komanduese të sprovuara. Duke ndjekur sistemin e rekrutimit vullnetar me pagesë, që e bënte me anën e bylykbashëve, kapedanëve dhe të bajraktarëve, dhe duke qenë se këta ushtarë sidomos ata shqiptarë, ishin të stërvitur për punë armësh që në vogëli, Ali Pasha nuk e kishte problem të veçantë përgatitjen për luftë të forcave që i nevojiteshin. Përveç kësaj, këta ushtarë duke qenë qitës të mirë, marshues të shpejtë e të qëndrueshëm dhe në përgjithësi trima, mbaheshin si ushtarët më të mirë të Perandorisë Osmane. Përveç armës së këmbësorisë, në ushtrinë e tij bënin pjesë si reparte më vete kaloria dhe artileria. Ali Pasha kishte edhe një numër më të madh anijesh luftarake. Për aftësimin dhe përdorimin sa më të mirë të armëve moderne, Aliu mori në shërbim instruktorë të aftë evropianë dhe ngriti në Bonila edhe një fonderi për prodhim armësh, sidomos topa e bombarda.
Në krye të këtyre forcave të armatosura qëndronte Këshilli i Lartë ushtarak. Komandant ushtarak ishte krijuesi dhe financuesi i tyre Ali Pasha. Anëtarë të këtij Këshilli ishin mëkëmbësit e tij nëpër sanxhakë, si Myftar Pasha, Veli Pasha, Xheladin bej Ohri, Abdullah pashë Taushani etj., dhe nga bashkëluftëtarët e vjetër që kishin mbetur, Meço Bono, Ago Vasjari, Thanas Vaja, Mehmet agë Muhyrdari, Tahir Abazi etj. Në të bënin pjesë edhe komandantë të rinj, si Omer bej Vrioni, Iljaz bej Poda, Elmas e Selfo Bono etj., por fjalën e fundit edhe në këtë forum e thoshte vetëm Aliu.
Mëkëmbësit e Ali Pashës kryenin në sanxhakët e pashallëkut, përveç funksioneve ushtarake, edhe funksione administrative; zëvendësit e tyre nëpër krahinat e sanxhakëve, myteselimët, ushtronin pushtetin e tyre duke u mbështetur, sikurse edhe më parë, te ajanët e koxhabashët.
Përveç këtij rrjeti administrativ që kishte ngritur e që përbënte themelin e administratës së tij, Ali Pasha kishte ruajtur e zgjeruar në Janinë edhe aparatin qendror. Ai solli aty zyrtarë të zgjuar e me përvojë, myslimanë e të krishterë, që i shërbenin si këshilltarë e sekretarë për çështjet e brendshme, për lidhjet me Portën dhe për marrëdhëniet me jashtë. Këta zyrtarë ishin zgjedhur nga gjiri i parisë së pashallëkut, sikurse Mehmet Efendiu, Said Ahmeti, Haxhi Shehriu, Hysen bej Konica, Sali Çami etj. Kurse Kosta Gramatikoi, Spiro Kolovoi, Mantho Konomi, Lluka Vaja etj., ishin zgjedhur nga borgjezia e pasur e krishtere me kombësi shqiptare, greke, vllahe etj. Për punë të veçanta me karakter ekonomik, fetar e politik, Ali Pasha shfrytëzonte edhe arkondët Stavro Capallano e Dhimitër Dhroso, peshkopët e Janinës e të Artës, profesorin Athanas Psalidha etj. Ndër këshilltarët më të afërt, që kryenin detyrën e sekretarëve, të cilët mbrojtën për një kohë të gjatë interesat e vezirit të Janinës pranë Portës së Lartë, ishte edhe Hysen bej Konica, një i afërt i tij nga e ëma.
Duke përqendruar gjithnjë e më shumë pushtetin në duart e veta, Ali Pasha ushtroi më me kujdes edhe të drejtën e gjyqit të apelit, me të cilin ai kontrollonte veprimtarinë e gjykatave dhe titullarët e tyre, kadilerët.
Ndryshe nga qeveritarët e tjerë të perandorisë, Ali Pasha krijoi ndërkohë një armë të re, atë të policisë. Kjo i shërbeu kryesisht për ta informuar lidhur me veprimtarinë sekrete të kundërshtarëve të tij brenda dhe jashtë pashallëkut, me planet e qeverisë qendrore në Stamboll dhe me pikëpamjet e qeverive evropiane lidhur me politikën ndërkombëtare.
Shpenzimet për ushtrinë dhe administratën, për ngritjen, pajisjen dhe për mbajtjen e pallateve e të vilave, si dhe rezervat e thesarit për ditët e vështira, Ali Pasha e djemtë e tij i siguruan në sajë të dy burimeve kryesore të ardhurash, prej pasurisë private të tyre dhe prej monopoleve. Pasuria private e familjes së Ali Pashës erdhi duke u rritur vazhdimisht nga konfiskimet e pronave të familjeve kundërshtare, nga “blerja” e tokave të një vargu fshatrash, nga tregtimi i prodhimeve bujqësore e blegtorale brenda e jashtë vendit, nga veprimtaria bankare etj. Prodhimi e tregtimi i kripës, i ziftit etj., që tradicionalisht kanë qenë monopole shtetërore, i sillnin arkës së Ali Pashës të ardhura të mëdha.
Megjithëse shpenzimet ushtarake e administrative ishin mjaft të mëdha në krahasim me ato të vezirëve të tjerë, sepse Aliu përgatitej që një ditë të mund të shpallej sundimtar i pavarur ose autonom, ai mundi të krijonte një thesar të konsiderueshëm, i cili në vitet 1819 vlerësohej në 250 milionë piastra.
Në varësi të synimeve që Ali Pasha kërkonte të arrinte me anë të pushtetit të vet të fuqishëm e të organizuar, ai zbatoi edhe një politikë të tolerancës fetare. Nuk ishte i rastit fakti që një pjesë e klerit, sidomos bektashinjtë, propagandonin se ai ishte njeri me fat të madh, se ishte caktuar të themelonte dinastinë e mbretërisë shqiptare. Nuk ishte e rastit as edhe prirja e disa klerikëve për të futur në shërbesat kishtare edhe gjuhën shqipe. Më së fundi, nuk ishte e rastit as propaganda e një vargu oborrtarësh që e krahasonin atë me Pirron e Epirit.

Shembja e Pashallëkut të Janinës (1822)
Sulltan Mahmudi II, e kuptoi rrezikun e madh që i vinte Perandorisë Osmane nga ngritja dhe fuqizimi i pushtetit të Ali Pashës dhe sidomos nga përpjekjet e tij për të nënshtruar gjithë Shqipërinë e Veriut, prandaj kur pa qartë se veziri i Janinës nuk arriti të bëjë për vete pashallarët e kësaj treve, më 1819 vendosi të vinte në jetë planin e vet kundër tij, të ndërprerë më 1810. Atë e ndihmoi në këtë vepër edhe qëndrimi i vezirit të Shkodrës, i cili pranoi të vihej në shërbim të Portës së Lartë për të luftuar e shkatërruar Ali Pashën. Për rrjedhim, në fillim të vitit 1820 sulltani i dha goditjen e parë; e emëroi të birin e Aliut, Veli pashë Tepelenën qeveritar të sanxhakut të vogël të Lepantit, kurse sanxhakun e rëndësishëm të Tërhallës ia dha një besniku të perandorisë, Sulejman Pashës.
Pasi mësoi se ky qëndrim ishte rrjedhim edhe i këshillave të favoritit të sulltan Halit Efendiut, që ishte nxitur nga intrigat e Pasho Beut, një feudal janinjot i dëbuar prej tij, Ali Pasha vendosi që këtë ngatërrestar ta zhdukte. Por atentati që organizoi në muajin mars kundër tij në Stamboll dështoi, ndërsa njerëzit që u kapën treguan se ishin dërguar nga Janina prej Ali Pashës.
Sulltan Mahmudi II e quajti atentatin një fyerje ndaj autoritetit të vet. Duke marrë shkas nga ky veprim, i hoqi vezirit të Janinës detyrën e derbend-pashës dhe dëboi nga Stambolli Hysen bej Konicën bashkë me vartësit e tij si mbështetës të atentatorëve. Po në këtë kohë iu dha urdhri valiut të Rumelisë, Hysen Pashës, të shpërngulej nga Sofja, të kalonte në Manastir, ku të vendoste pushtetin e vet dhe të shkatërronte ndikimin e Aliut në këtë zonë, duke i rimarrë 14 kazatë që tepelenasi i qeveriste në emër të tij. Edhe Veli Pashës, i akuzuar se ishte larguar nga Lepanti pa leje për të takuar Aliun në Prevezë, Porta e Lartë i hoqi gradën e vezirit dhe komandën e Lepantit, të cilën ia dha Pehlivan Ibrahim pashës. Ndërkohë sulltani nuk mori parasysh protestën e Ali Pashës lidhur me postin e derbend-pashës dhe nuk lejoi që komisioni i të krishterëve, i cili do t’i parashtronte lutjen për t’ia kthyer Aliut atë post, të hynte në Stamboll. Meqenëse veziri i Janinës nuk kishte larguar forcat e veta nga derbendet, por përkundrazi kishte filluar të rekrutonte ushtarë, Porta e Lartë vendosi t’i hiqte sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit, të cilat ia dha vezir Mustafa pashë Bushatlliut. Veziri i Madh i shkruante Aliut se sulltani e dënoi për fajet e tij dhe, duke pasur mëshirë për të e besim se do të largonte forcat ushtarake nga sanxhakët e kazatë që tashmë u përkisnin vezirëve të tjerë, po i linte atij sanxhakun e Janinës, Sali Pashës sanxhakun e Vlorës dhe Mehmet Pashës (nipit) sanxhakun e Delvinës.
Ali Pasha, që e kuptoi se masat e lartpërmendura do të pasoheshin nga të tjera, kërkoi nga Porta anulimin e tyre. Me këtë rast ai e njoftoi Stambollin se pranonte më mirë luftën se sa të hiqte dorë vullnetarisht nga pushteti, të cilin Porta po ia merrte nga duart gradualisht me metoda tinëzare. Ai kishte kohë që po përgatitej për një luftë të tillë dhe nuk i largoi forcat as nga derbendet, as nga sanxhakët. Përkundrazi, Ali Pasha urdhëroi shpejtimin e ritmit të rekrutimit ushtarak duke shpallur mobilizimin “një burrë për shtëpi”, si dhe duke marrë masa të tjera ushtarake. Në mesin e muajit maj 1820 ai thirri Muhtar Pashën e Veli Pashën për të biseduar e për të vendosur. Tri ditë zgjatën bisedimet e tyre në çifligun e Rapçishtës. Muhtar Pasha kërkoi që pajtimi me sulltanin të arrihej me çdo kusht. Por Aliu nuk ia pranoi një qëndrim të tillë kapitullues, duke menduar se po të tërhiqte forcat e të ngushtohej në tre sanxhakët e Shqipërisë Jugore, do të bëhej e pamundur mbrojtja e vendit dhe e pushtetit. Ky ishte edhe qëllimi që kërkonte të arrinte sulltani. Prandaj vendosi të mos i lëshonte këta sanxhakë e kaza pa luftë. Vetëm kjo rrugë do ta shpëtonte pushtetin e tij dhe vendin. Ai e lidhi kështu fatin e tij dhe të familjes së tij me fatin e vendit.
Në përputhje me këtë vendim, Aliu mblodhi në sarajet e veta, në Janinë, krerët e krahinave shqiptare e greke të pashallëkut dhe u kërkoi këtyre, si përfaqësues të popullsisë myslimane e të krishterë, që ta përkrahnin në luftën kundër sulltanit. Ai shpalli më 23 maj 1820 se, në rast fitoreje, do të krijonte një shtet monarkik konstitucional shqiptar, të përbërë nga zotërimet shqiptare dhe nga Thesalia, në krye të të cilit do të vihej vetë. Greqia qendrore dhe Moreja mund të formonin një shtet grek autonom, i cili do të vihej nën protektoratin e tij. Grekëve, për t’i nxitur të fillonin luftën, u premtoi një milion e gjysmë piastra. Njëkohësisht Ali Pasha shpalli heqjen e disa taksave në Pashallëkun e Janinës për të bërë për vete shtresat popullore dhe filloi propagandën e luftës.
Mirëpo programi i shpallur nga Ali Pasha nuk kënaqte interesat e të gjithë pjesëmarrësve në mbledhje. Duke ruajtur në kufijtë e “shtetit konstitucional shqiptar” krahinën e pasur të Thesalisë dhe duke shpallur protektoratin e tij në shtetin grek që do të krijohej, Ali Pasha nuk kënaqte kërkesat e borgjezisë greke, e cila, me luftën nacionalçlirimtare që po përgatitej të shpërthente, synonte të vendoste pushtetin e vet të paktën mbi të gjithë territorin nacional grek. Në të njëjtën kohë, premtimi i Ali Pashës për një “shtet konstitucional shqiptar”, ndonëse nuk cenonte pasuritë e feudalëve shqiptarë, cenonte në një farë mase monopolin e pushtetit të tyre, prandaj nuk i nxiste as këta të hynin në luftë kundër Stambollit. Meqë masat e Portës së Lartë synonin të godisnin vetëm Ali Pashën dhe nuk preknin privilegjet e feudalëve vendas dhe, meqë nuk ekzistonte rreziku i shembjes së Perandorisë Osmane, tek e cila shihnin një garanci më të sigurt për interesat e tyre se sa te “shteti konstitucional”, feudalët shqiptarë u treguan pak të interesuar për ta mbështetur Aliun në kryengritjen e tij. Edhe shtresat popullore, mbi të cilat rëndonte pesha e sistemit çifligar dhe e regjimit fiskal të vezirit të Janinës, nuk arriti t’i frymëzonte premtimi i “shtetit konstitucional” për të hyrë në luftë, edhe pse në programin e shpallur bëhej fjalë për heqjen e disa taksave. Kështu, mbështetja shoqërore e Ali Pashës në luftën kundër Stambollit ishte e kufizuar dhe përbëhej kryesisht nga fshatarësia malore e lidhur me të me anë të sistemit të rekrutimit me rrogë. Por edhe kjo mbështetje ishte e pasigurt, mbasi ajo varej nga qëndrimi i shtresës së feudalëve bylykbashë, që tashmë ishin bërë edhe pronarë tokash e tufash blegtorale dhe me të cilët kjo fshatarësi ishte lidhur drejtpërdrejt. Meqë nuk u përgjigjej interesave të shtresave të ndryshme shoqërore të Pashallëkut të Janinës, programi i 23 majit nuk luajti ndonjë rol me rëndësi në konfliktin e Janinës me Stambollin. Pa pasur tjetër rrugëdalje dhe duke u mbështetur në forcat ushtarake që dispononte e që ishin të mjaftueshme për t’i bërë ballë një ekspedite të Portës së Lartë, Ali Pasha nuk bëri hapa prapa dhe deklaroi se ushtria e tij e fuqishme nuk do të lejonte forcë tjetër të shkelte vendin. Por, tashmë, gjithçka varej nga qëndrimi që do të mbante kjo ushtri.
Me besim se do t’i bënte ballë rrethimit të vezirëve kundërshtarë, Ali Pasha filloi të zbatonte menjëherë edhe planin luftarak që vendosi në Rapçishtë bashkë me dy djemtë e tij. Veli Pashën e dërgoi në Prevezë, ku gjendej edhe flotilja prej 40 njësish luftarake, për të drejtuar qëndresën nga jugu e deti. Muhtar Pashën e nisi në Berat, që të mbronte kufijtë verilindorë, kurse vetë qëndroi në Janinë për të drejtuar qëndresën në drejtimet juglindore duke pasur nën komandë Omer bej Vrionin, të cilin e dërgoi në Tërhallë. Ai vuri gjithashtu në lëvizje njerëzit e vet të besuar në Mal të Zi, në Serbi e sidomos në Vllahi, për të nxitur e acaruar lëvizjen çlirimtare në ato vende. Plani luftarak i vezirit të Janinës i përshtatej gjendjes së krijuar dhe mbështetej në forcën e konsiderueshme ushtarake të pashallëkut. Por, edhe ky plan, në vend që të vihej në jetë me guxim, u minua nga vetë bijtë e Aliut, prandaj ishte i destinuar të dështonte.
Më 2 qershor 1820, edhe pse i druhej sulmit të malazezëve, Mustafa pashë Bushatlliu, i inkurajuar nga qëndrimi i favorshëm i Portës së Lartë kundrejt tij, u nis me një ushtri të madhe prej Shkodre drejt jugut. Duke mos ndeshur në ndonjë kundërshtim serioz nga ana e forcave të Muhtar Pashës, të cilat morën rrugën për në Berat, Bushatlliu shtiu në dorë sanxhakët e Elbasanit dhe të Ohrit. Muhtar Pasha, duke synuar që të pajtohej me çdo kusht me sulltanin, nuk ndërmori ndonjë veprim për ta penguar ose ndaluar Bushatlliun.
Në fillim të muajit qershor valiu i Rumelisë u nis nga Sofja për në Manastir, ku mbërriti më 26 të atij muaji, duke mbledhur rrugës një forcë ushtarake mjaft të madhe. As ai nuk e pati të vështirë të vinte nën pushtetin e vet të 14 kazatë e sanxhakut të Manastirit që Ali Pasha ia kishte shkëputur. Krerët e këtyre kazave, me përjashtim të asaj të Kosturit, shkuan në Manastir dhe i kërkuan falje. I udhëzuar nga Stambolli, ai i fali që të gjithë. Me krerët që kërkuan falje prej tij u radhit në fundin e muajit qershor edhe Iljaz bej Poda, kur valiu vajti në Korçë. Kështu veproi edhe Pehlivan Ibrahim pasha, që mori në dorë, pa kundërshtim serioz, qeverisjen e sanxhakut të Lepantit, si edhe Siri Selim pasha i Selanikut, që futi nën pushtetin e vet tri kazatë e shkëputura nga sanxhaku i tij prej Ali Pashës.
Ndërkohë, meqenëse Sulejman Pasha i Tërhallës nuk pranoi të dëbonte forcat e Aliut nga Thesalia, dhe i dha mundësi atij të dërgonte atje Omer bej Vrionin me 2 000 veta, sulltani e shkarkoi nga të gjitha funksionet, duke e akuzuar për bashkëpunim me Ali Pashën dhe e zëvendësoi me armikun e betuar të tepelenasit, Mahmud Pashën e Dramës. Këtë qeveritar të ri e nisi menjëherë për në Tërhallë që të merrte pushtetin me ndihmën e ushtrisë, të cilën do ta grumbullonte, në rrugë e sipër, me ndihmën e vezirëve fqinjë.

Realizimi i kësaj faze të sulmit të sulltanit kundër Ali Pashës, që u arrit pa hasur kundërshtim serioz nga forcat vartëse të vezirit të Janinës, i dha dorë Stambollit që të përcaktonte orientimet e veta ndaj feudalëve shqiptarë, duke shpallur me solemnitet se nuk do t’u prekte pasurinë dhe privilegjet e tyre. Kjo propagandë bëri efektin që pritej dhe krijoi kushtet që sulltan Mahmudi II të urdhëronte zbatimin e fazës tjetër të planit të vet, asgjësimin e Pashallëkut të Janinës
Në të njëjtën kohë sulltani nënshkroi fermanin për likuidimin e Pashallëkut të Janinës, të cilin nuk e shpalli menjëherë. Me këtë ferman iu dha Ismail Pasho beut qeverisja e sanxhakëve të Janinës e të Delvinës dhe grada e vezirit, si dhe kryekomanda e ekspeditës ushtarake të drejtuar kundër Ali Pashës, djemve dhe nipave të tij, po qe se këta nuk do t’i bindeshin urdhrit që i shkarkonte nga të gjitha funksionet e gradat zyrtare dhe nuk do të pranonin të shkonin në Tepelenë ku duhej të banonin këtej e tutje. Mirëpo nga frika se mos Ali Pasha kalonte në sulm pa u përgatitur ende ushtritë e Dramalliut dhe të Ismail Pasho beut, sulltan Mahmudi II nuk e shpalli këtë ferman, ndërsa Ismail Pasho beun e nisi, bashkë me vjehrrin e tij, Mahmud Pashën e Dramës, me detyrën e hazinedarit.
Në mesin e korrikut 1820, kur u duk se erdhi koha e përshtatshme, sulltani shpalli papritur fermanin për likuidimin e Pashallëkut të Janinës, i cili u lexua edhe në Janinë. Ali Pasha nuk iu bind urdhrit dhe deklaroi se do të mbrohej me luftë. Atëherë Porta e Lartë e shpalli “fermanlli”, jashtë ligjit, dhe Shejhylislami miratoi fetvanë e ndëshkimit të tij me vdekje. Filluan njëkohësisht veprimet luftarake të ushtrive qeveritare në tokë e në det dhe u shpallën premtimet e Stambollit, sipas të cilave, me përjashtim të Ali Pashës, të gjithë të afërmit dhe pasuesit e tij do të faleshin dhe nuk do t’u prekeshin privilegjet që gëzonin po t’i nënshtroheshin padishahut dhe të braktisnin Aliun. Kaq prisnin pasuesit e Ali Pashës, të cilët, duke filluar nga djemtë e nipat e tij, nga motra dhe deri te bashkëpunëtorët e tij më të vjetër, vendosën që në rastin më të parë ta braktisnin Aliun në fatin e vet. Kështu shtresa feudale vendase, duke u dhënë përparësi interesave të çastit, mori një rrugë që nuk u përgjigjej as synimeve të saj të ardhshme, as atyre të të gjithë vendit. Këtë veprim kaq të gabuar ajo do ta kuptonte me vonesë dhe do të përpiqej ta ndreqte pas vdekjes së Ali Pashës, por hapi i hedhur i kushtoi shumë shtrenjtë.
Gjatë muajit gusht filloi sulmi i ushtrive të vezirëve që ishin ngarkuar me ripushtimin e Shqipërisë Jugore dhe me asgjësimin e Pashallëkut të Janinës. Pas rënies së Tërhallës në duart e vezir Mahmud pashë Dramës dhe vezir Ismail Pashës, që ndodhi për shkak se forcat e Aliut, të nxitura nga krerët e lëkundur, u tërhoqën, i erdhi radha Beratit. Muhtar Pasha e Salih Pasha iu dorëzuan vezirit Mustafa pashë Bushatlliut, kur ky rrethoi kështjellën e Beratit. Në përputhje me fermanin sulltanor, Bushatlliu i dërgoi në Tepelenë të shoqëruar nga vëllai i Ismail pashë Plasës, i cili gjithashtu mori pjesë në rrethimin e kështjellës së Beratit në krye të një force ushtarake të nisur nga Korça. Ata qenë dërguar nga valiu i Rumelisë, i cili filloi veprimet luftarake për të mbërritur sa më parë në Janinë bashkë me vezirët e tjerë.
Pas rënies së Beratit, Mustafa Pasha u urdhërua të nënshtronte gjithë sanxhakun e Vlorës dhe të vendoste një myteselim derisa të mbërrinte aty vezir Nurullah Pasha, që ishte emëruar qeveritar. Në shtator 1820, kur ky vezir mbërriti në Vlorë, motra e Ali Pashës, Shanishaja, me djemtë e saj, Izet Beun e Maliq Beun, si dhe komandanti i kështjellës së Gjirokastrës, Ago Myhyrdari, kërkuan falje. Porta e Lartë miratoi faljen pa prekur pasuritë e tyre. Kështu vepruan edhe Veli Pasha me djemtë e tij, Mehmet Pashën e Selim Beun. Këta iu dorëzuan kapedan Ali Beut, duke i lëshuar pa luftë qytetet e bregdetit nga Vlora në Pargë. Më 1 shtator këta dorëzuan edhe Prevezën, të cilën kapedani mundi ta merrte me shumë sakrifica pasi kaloi një kohë e gjatë. Vetëm qyteti i Artës i rezistoi me luftë për 25 ditë forcave të vezirit të Lepantit.
Në muajin gusht gjithçka që përbënte Pashallëkun e Janinës, me përjashtim të kryeqytetit të tij, kishte rënë në duart e ushtrive të sulltanit. Veziri plak, megjithëse humbi pjesën kryesore të ushtrisë, të bashkëluftëtarëve më të ngushtë dhe thuajse të të gjithë territorit që sundonte, nuk e humbi shpresën për një përmbysje të kësaj gjendjeje tepër të dëshpëruar. Këtë shpresë ai e mbështeti në një varg faktorësh që ishin në dobi të tij: kishte dy kështjella të fuqishme me 250 gryka zjarri, me një garnizon ushtarak të fortë dhe me rezerva të shumta ushqimore e municione; ushtria osmane nuk u grumbullua me kohë dhe nuk ishte në gjendje të organizonte ndonjë sulm të përgjithshëm para se të vinte dimri; banorët e larguar nga qyteti i Janinës nuk do t’i shërbenin Turqisë, kurse shkatërrimi i pjesës më të madhe të ndërtesave të vendit e linte ushtrinë osmane pa strehë; ajo do ta kishte të vështirë të siguronte edhe furnizimet e domosdoshme, për shkak të luftës së organizuar të çetave shqiptaro-greke.
Frytet, që Ali Pasha parashikonte të korrte, nuk vonuan. Mosmarrëveshjet në shtabin drejtues të forcave osmane morën hov aq sa i paralizuan veprimet e rëndësishme ushtarake. Pehlivan Ibrahim pasha një mëngjes të muajit tetor 1820 u gjend i vdekur në çadrën e tij, i helmuar si tradhtar, me urdhrin e kryekomandantit dhe me pëlqimin e Portës së Lartë, për shkak se kishte hyrë në lidhje me Ali Pashën dhe kërkonte të merrte kryekomandën.
Sulmi i parë i përgjithshëm, që mezi u organizua pas një kohe mjaft të gjatë grindjesh, u zmbraps me trimëri nga të rrethuarit dhe u shoqërua me një kundërsulm që e kryesoi vetë Ali Pasha. Ky sukses luftarak, dhuna e ushtarëve armiq e grabitjet e tyre në popull, mungesa e furnizimeve, mospagimi i rrogave dhe të ftohtët e dimrit shkaktuan dezertime të forta në radhët e trupave perandorake. Në të njëjtën kohë komanda osmane kishte filluar të trajtonte keq krerët shqiptarë, si Tahir Abazin, Iljaz Podën, Ago Vasjarin, Dervish Hasanin, Aleks Nuçe Marinogllun etj., të cilët e kishin braktisur Aliun dhe ishin bashkuar me osmanët. Në këto rrethana ata, të pakënaqur nga komanda osmane e veprimet e saj, vendosën të ktheheshin tek Aliu.
Për të shfrytëzuar pakënaqësinë e popullit që sa vinte e rritej, Ali Pasha i dërgoi këta krerë të penduar nëpër krahinat shqiptare që të grumbullonin ushtri dhe të sulmonin osmanët. Edhe suliotët, të cilët ishin bashkuar me ushtritë e Portës për t’u hakmarrë ndaj Ali Pashës dhe për të çliruar vendlindjen, të dëshpëruar nga vezir Ismail Pashoja, i cili jo vetëm nuk e mbajti fjalën për t’i kthyer në malësinë e tyre, por mendonte t’i shfaroste krejt, u morën vesh me Ali Pashën. Pasi u premtoi suliotëve t’i linte të lirë në malësinë e tyre dhe pasi u dha një shumë të hollash, Aliu ra në marrëveshje me ta për të sulmuar forcat armike, duke shkëmbyer më 12 dhjetor pengjet e rastit sikurse ishte zakoni. Në këtë mënyrë Ali Pasha filloi të shpresonte se lufta e tij kundër Stambollit jo vetëm nuk do të mbetej pa mbështetje, por edhe mund të sillte fitoren.
Ndërkaq, Ismail Pashoja dhe shtabi i tij, të nxitur edhe nga një i dërguar i Portës së Lartë, u përgatitën të sulmonin e të pushtonin kështjellën e vogël të Litharicës. Në murin e saj ishte hapur një çarje e rëndësishme ku mund të hynin 30 veta njëherësh. Ali Pasha, që mësoi synimin e shtabit armik, nuk i la kohë atij ta vinte në jetë planin e vet. Në një natë me stuhi të 14 dhjetorit, Aliu doli me forcat e tij dhe sulmoi në befasi rrethuesit që u zmbrapsëm me humbje të mëdha dhe që braktisën jo vetëm pozicionet e përparuara, por edhe bateritë e topave që ishin më pranë kështjellës së Litharicës.
Pas 12 dhjetorit 1820, bashkë me Ali Pashën, edhe suliotët filluan luftën e çetave në rrugën Artë-Janinë kundër karvaneve që furnizonin ushtrinë osmane. Ali Pasha qysh më parë kishte vënë në krye të tyre kapedan Odhise Andrucon, duke e nxjerrë atë dhe trimat e tij jashtë nga kështjella. Kjo luftë u zgjerua nga fillimi i vitit 1821, kur me Aliun u bashkuan repartet e reja që krerët shqiptarë i kishin mobilizuar e përqendruar në krahina të ndryshme. Labëria, Myzeqeja dhe Çamëria, si edhe krahinat e Zagorit dhe Agrafës, u vunë në përkrahje të luftës së Ali Pashës. Kjo kthesë me rëndësi u konkretizua me përfundimin e një besëlidhjeje të krerëve dhe kapedanëve shqiptarë, si Iljaz Poda, Ago Vasjari, Tahir Abazi, Aleks Nuço, Marko Boçari, Noti Boçari, Kiço Xhavella etj. Këta udhëheqës të kryengritjes popullore u zotuan “se do të jenë vëllezër me trup e me shpirt dhe së bashku do të derdhin gjakun për të shpëtuar Ali Pashën”. Frytet e kësaj besëlidhjeje forcat osmane i ndien thellë jo vetëm me shkatërrimin e disa karvanëve, por edhe me rritjen e qëndresës popullore, që tashmë po organizohej e po drejtohej nga njerëzit e vezirit të Janinës.
Porta e Lartë u detyrua të dërgonte në krye të ushtrisë së saj në Janinë ish-Vezirin e Madh, Hurshid Pashën, të cilin e hoqi nga Moreja bashkë me trupat që komandonte. Ky veprim u dha mundësi udhëheqësve të lëvizjes nacionalçlirimtare greke të fillonin kryengritjen. Ndërsa në muajin mars 1821, Hurshid Pasha përpiqej të vinte rregull në ushtrinë që rrethonte Janinën dhe kërkoi përforcime të reja, Aleksandër Ipsilanti shpalosi në Moldavi flamurin e kryengritjes. Edhe në More shpërtheu kryengritja, e cila me të shpejtë, nën drejtimin e “Shoqërisë së Miqve” (“Filiqi Eteria”)?, shënoi fillimin e luftës për çlirimin kombëtar dhe formimin e shtetit grek.
Në kushtet e zgjerimit të kësaj lufte, Porta e Lartë mendoi të merrej vesh me Ali Pashën, por duke kërkuar kapitullimin e tij, ndërsa ai vuri si kusht kryesor largimin e forcave osmane nga Pashallëku i Janinës dhe shpalljen e tij si qeveritar i përjetshëm i këtij pashallëku. Porta e Lartë nuk pranoi, prandaj lufta filloi përsëri. Aliu ndërmori veprime luftarake me qëllim që Hurshid Pasha të mos organizonte një sulm të përgjithshëm kundër tij dhe të mos shkëpuste ndonjë pjesë të forcave, që dispononte për t’i dërguar kundër kryengritjes greke. Edhe para këtyre ngjarjeve Ali pashë Tepelena u kishte lënë dorë të lirë eteristëve të zhvillonin veprimtarinë e tyre propagandistike dhe organizative në pashallëkun e vet. Me këtë veprimtari Aliu ndihmoi grekët dhe lëvizjen e tyre çlirimtare. Ai hyri në bisedime me kryengritësit grekë duke shpresuar se ata mund të bëheshin aleatë në luftën kundër sulltanit dhe se me këtë rrugë do të siguronte ndihmën e Rusisë. Ndonëse ishte në dijeni të letrës që Aleksandër Ipsilanti u kishte dërguar krerëve të kryengritjes, ku i porosiste ta shfrytëzonin Ali Pashën duke i zhvatur të holla e armatime dhe ta linin në fatin e vet për të rënë mbi të goditja e ushtrive osmane, ai i dha udhëzime Aleks Nuços që të takohej me përfaqësuesin e “Shoqërisë së Miqve”, H. Porevos, dhe të fillonte bisedimet për marrëveshje. Këto bisedime filluan në qershor 1821 dhe iu kushtuan përgatitjes së një bashkëpunimi luftarak kundër armikut të përbashkët. Vetë Ali Pasha, me qëndresën e tij të patundur dhe me prirjen për bashkëpunim, krijoi besim te një pjesë e mirë e krerëve grekë, të cilët i njoftoi se kishte dërguar njerëz të nxitnin për kryengritje edhe popujt e tjerë ballkanikë.
Në vjeshtë të vitit 1821 Ali Pasha dërgoi në Misolongji, që ishte njëra nga qendrat kryesore të luftës greke, dy nga bashkëpunëtorët e tij më të ngushtë, Tahir Abazin e Aleks Nuçon për të bashkërenduar veprimet me kryengritësit grekë. Por, megjithëse u arrit marrëveshja, kryetari i lëvizjes në Greqinë Perëndimore, A. Mavrokordato, ndryshe nga një varg krerësh të tjerë që ishin për bashkëpunim, nuk e respektoi atë dhe, duke vepruar në kundërshtim me interesat e të dy popujve fqinjë, bëri krime të shëmtuara ndaj popullsisë myslimane shqiptare. Duke parë këtë qëndrim, Tahir Abazi e krerët e tjerë shqiptarë e hoqën shpresën për bashkëpunim me kryengritësit grekë.
Krerët shqiptarë e vazhduan luftën. Pasi ra kështjella e Tepelenës në duart e kryengritësve shqiptarë, Iljaz Poda, që arriti të grumbullonte rreth 6 000 veta myslimanë e të krishterë nga krahinat e Myzeqesë, Tepelenës dhe Gjirokastrës, u nis në drejtim të Zagorit, ku në bashkëpunim me kryengritësit e rrethit të Janinës synonte të çante rrethimin e Ali Pashës. Më pas iu drejtuan rrethinave të Artës, ku vepronte pjesa tjetër e të besëlidhurve. Në kohën kur Arta ishte e rrethuar nga larg prej suliotëve dhe forcave të Tahir Abazit dhe Ago Vasjarit, njësitë e Iljaz Podës u hodhën drejt saj duke e ndarë ushtrinë në reparte të vogla, që u shkrinë me çetat suliote dhe ato të kleftëve. Çlirimi i Artës do ta bënte më të lehtë sulmin për çlirimin e Ali Pashës nga rrethimi. Ky, pasi kështjella e Litharicës pati rënë më 16 nëntor në duart e Hurshid Pashës, ishte përqendruar i vetëm në kështjellën e Kastros. Por gjendja e garnizonit osman në Artë ishte aq e vështirë, sa nuk mund të qëndronte gjatë. Përveç mungesës së ushqimeve ndikoi edhe qëndrimi i njërit prej komandantëve shqiptarë të ushtrisë osmane, Mehmet Beut, që ishte lidhur me forcat shqiptare, të cilat pas mbërritjes së Iljaz Podës, arritën në 10-12 000 veta. Gjendja e garnizonit osman u vështirësua më shumë, kur kjo forcë mjaft e madhe shqiptare iu afrua me luftë qytetit më 25 nëntor dhe më 28 në mëngjes u gjend në portat e tij.
Ndërsa pritej që të çlirohej Arta me urdhër të Mavrokordatos, mbërriti aty kapedan Makriu me 2 000 grekë, i ngarkuar që të mos lejonte që qyteti të binte në duart e forcave shqiptare. Pikërisht në këtë kohë suliotët shkelën zotimet e besëlidhjes, u bashkuan me lëvizjen greke dhe u vunë nën komandën e kapedan Makriut. Ndërkaq, në ndihmë të garnizonit të Artës mbërritën dy reparte të fuqishme osmane, njëri nga të cilët u doli nga prapa forcave shqiptare. Suliotët braktisën pozitat e tyre në Pesë Puset, ndërsa forcat shqiptare, që u rrezikuan të mbeteshin të gozhduara midis dy zjarresh, u detyruan të hiqnin dorë nga rrethimi i Artës dhe të kalonin në pozitat që kishin pasur para sulmit të 25 nëntorit. Por luftimet u ndërprenë nga të dyja palët, sepse komandantët kryengritës shqiptarë, duke parë se po dështonin synimet e tyre dhe duke ndjerë rrezikun që u kanosej trojeve shqiptare nga veprimet aneksuese greke, nuk ngurruan t’i dorëzoheshin Omer pashë Vrionit në Pesë Puset, të siguronin faljen nga Hurshid Pasha dhe të viheshin përsëri nën komandën e tij.
Kjo ngjarje shënoi afrimin e fundit të qëndresës së Ali Pashës. Pas kësaj, i ndodhur përballë forcave shqiptare të Mustafa pashë Bushatlliut, që dërgoi në Janinë një fuqi prej 3 000 vetash, të pashallarëve dhe krerëve të tjerë shqiptarë, edhe garnizoni i Kastros nuk vonoi të braktiste vezirin plak dhe të hapte dyert e kështjellës. Kështu më 23 janar 1822 trupat osmane e pushtuan kështjellën me përjashtim të një pjese të brendshme të saj, ku mbeti i rrethuar Ali Pasha me rreth 50 veta besnikë dhe me gruan e tij, Vasiliqinë. Në këto kushte Ali Pasha nuk mundi të qëndronte gjatë. I mashtruar edhe nga njerëzit e vet, që ishin vënë në shërbim të Hurshid Pashës dhe që i premtuan se do të falej, Aliu ra në kurthin e kryekomandantit osman. Ky e siguroi se sulltani kishte nxjerrë fermanin e faljes, i cili nuk mund të zbatohej para se ai të tërhiqej në ishullin e liqenit dhe të dorëzonte fortesën e fundit, ku po vazhdonte qëndresën i vetmuar. Ali Pasha e priti me plumb të ngarkuarin e Hurshid Pashës, i cili, në vend të fjalës së premtuar, lexoi dënimin me vdekje. Më 5 shkurt 1822, Ali pashë Tepelena. u vra me armë në dorë në manastirin e Shën Pandelemonit, në ishullin e liqenit të Janinës. Koka e tij u ekspozua më pas në oborrin e sulltanit

Karakteri i Pashallëkut të Janinës
Me vrasjen e Ali Pashës mori fund konflikti ndërmjet pushtetit qendror osman dhe sundimtarit të fuqishëm shqiptar të Pashallëkut të Janinës, i cili kishte për qëllim të arrinte shkëputjen e këtij pashallëku nga varësia e Stambollit dhe ta shndërronte atë në një shtet shqiptar të pavarur ose autonom.
Edhe ky vezir shqiptar, si një nga përfaqësuesit më të rëndësishëm të shtresës së pronarëve të mëdhenj të tokës dhe të komandantëve të reparteve ushtarake, që shtinë në duart e tyre pushtetin politik e ushtarak krahinor në Shqipërinë Jugore, në sajë të pushtetit ekonomik synonte të siguronte vetëqeverisjen e vendit. Qysh në vitet e para të sundimit të vet, Ali pashë Tepelena formoi bindjen se Perandoria Osmane po shkonte drejt greminës. Për rrjedhim, ai dhe shtresa e çifligarëve që përfaqësonte, për të shpëtuar pasuritë dhe pushtetin e vet, ndoqi rrugën e shkëputjes së pashallëkut. E gjithë veprimtaria e Ali Pashës, si në politikën e brendshme, ashtu edhe në atë të jashtme, tregoi se ai u përpoq “të jetë sundimtar i pavarur”. Duke ngritur në gjithë hapësirën nga Thesalia në Shkumbin një aparat administrativ e ushtarak të posaçëm, që vepronte brenda pashallëkut sipas vendimeve të tij, duke lidhur marrëveshje politike, ushtarake e ekonomike me shtete të huaja pa pëlqimin e dijeninë e Portës së Lartë dhe duke shtrirë pushtetin e vet në territore të qeverisura nga funksionarë të emëruar prej sulltanit, Ali Pasha qeverisi në mënyrë autonome. Prandaj Pashallëku i Janinës, ashtu si dhe ai i Shkodrës kishte nga pikëpamja organizative dhe nga pikëpamja e mënyrës së ushtrimit të pushtetit tiparet e një shteti në fakt autonom.
Megjithëkëtë, edhe në Pashallëkun e Janinës, ashtu sikurse në atë të Shkodrës, pushteti ishte i deleguar nga sulltani sovran dhe ushtrohej në emër të tij. Prandaj edhe Pashallëku i Janinës mbeti një zotërim autonom pa u kthyer ende në një shtet shqiptar.
Deri më 1812, edhe pse rreziku i copëtimit të Perandorisë Osmane ishte në rendin e ditës, Ali Pasha nuk u shpall dot sundimtar i pavarur, sepse mungonin për këtë akt kushtet e brendshme. Ai nuk kishte mundur të shtrinte e të konsolidonte pushtetin e vet mbi sanxhakët e tjerë të Shqipërisë Jugore, dhe nuk kishte mundur t’i jepte fund anarkisë feudale. Ndërsa pas vitit 1812, kur u pa qartë se rreziku i jashtëm po mënjanohej, Aliu nuk e hodhi hapin vendimtar, sepse gjendja e përgjithshme politike ndërkombëtare nuk e favorizonte. Në këto kushte, as feudalët shqiptarë, mbi të cilët mbështetej Aliu, nuk u treguan të gatshëm si më parë për t’u shkëputur nga Stambolli dhe parapëlqyen të ruanin gjendjen ekzistuese të pashallëkut. Ja përse deri në muajin prill të vitit 1820 Ali Pasha nuk guxoi të hidhej në kryengritje për t’u shpallur sundimtar i pavarur ose edhe vasal i sulltanit. Por kur sulltan Mahmudi II filloi zbatimin e reformave centraliste, me qëllim që të përqendronte pushtetin në duart e veta dhe ta ushtronte atë me funksionarë turq, Ali Pasha pa qartë se shtresa feudale shqiptare do të humbiste privilegjet politike dhe ekonomike që kishte mundur të fitonte, kurse vendi do të ndiente në kurrizin e tij gjithë peshën e pushtimit të ri osman. Prandaj, edhe pse të bijtë dhe bashkëluftëtarët më besnikë e këshilluan të pajtohej me Stambollin, ai nuk pranoi të nënshtrohej, por u ngrit mbi interesat e veta dhe luftoi deri në fund për një çështje më të madhe: për shkëputjen e vendit me luftë nga sunduesit shekullorë osmanë.
Me qartësinë e një politikani të shquar të kohës, Ali Pasha u përpoq ta bashkërendiste kryengritjen kundër Stambollit me lëvizjen çlirimtare të popujve ballkanikë duke e parë këtë si të vetmen rrugë drejt fitores. Ai u përpoq që të nxiste luftën e popujve në Mal të Zi, në Serbi e në Vllahi, ndihmoi drejtpërsëdrejti kryengritjen e popullit grek (1821) dhe kërkoi bashkëpunimin luftarak me udhëheqësit e saj, duke u mbështetur kryesisht tek ajo pjesë e krerëve grekë që e vlerësonin drejt faktorin shqiptar në luftën kundër Perandorisë Osmane.
Veprimtaria e Ali Pashës për formimin e Pashallëkut të Janinës dhe lufta e tij për mbrojtjen dhe për shndërrimin e këtij pashallëku në një shtet të pavarur ose me statusin e vasalitetit, ishte një hap i madh përpara drejt bashkimit ekonomik e politik të vendit, ishte një kthesë me rëndësi në historinë e Shqipërisë.
“Pushtimi i dytë i Shqipërisë”, që erdhi si pasojë e shembjes së Pashallëkut të Janinës, me pasojat e tij të rënda materiale e shpirtërore, vërtetoi se sa e drejtë kishte qenë përpjekja e Ali Pashës për një kryengritje të të gjitha forcave shoqërore të vendit. Ky pushtim, që nuk u mënjanua as nga lëvizja feudale e viteve 20 të shek. XIX, tregoi qartë se në Shqipëri ende nuk ishin pjekur kushtet ekonomike, shoqërore e politike për të hedhur poshtë robërinë shekullore osmane.
Shembja e Pashallëkut të Janinës i hapi rrugën zbatimit të reformave centraliste në Shqipëri, por dhe një periudhë të re qëndrese ndaj sunduesit osman.

6. LËVIZJA NË SHQIPËRINË JUGORE PËR
VETËQEVERISJEN E VENDIT

Shqiptarët dhe kryengritja çlirimtare greke
Me shembjen e Pashallëkut të Janinës u duk sikur politika e reformave centralizuese u kufizua me asgjësimin e shtëpisë së fuqishme feudale të tepelenasve. Duke i dhënë Omer pashë Vrionit gradën e vezirit dhe qeverisjen e sanxhakëve të Janinës, të Delvinës dhe të Vlorës, Porta e Lartë synonte të provonte se po e vinte përsëri qeverisjen e Shqipërisë Jugore në duart e feudalëve vendas. Por kjo qe një dukuri e përkohshme, sepse sulltani pasi ia arriti qëllimit të tij të parë me asgjësimin e pushtetit krahinor të Ali Pashës, nuk hoqi dorë nga synimi i tij kryesor për të rrënjosur, jo vetëm në Shqipërinë Jugore, por në të gjithë Shqipërinë, sundimin e vet të tërëfuqishëm. Për këtë dëshmoi edhe fakti që nga fundi i vitit 1822 sulltani i hoqi Mustafa pashë Bushatlliut sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit.
Nevoja për të përdorur të gjithë potencialin ushtarak të Shqipërisë Jugore për të shtypur kryengritjen greke ishte shkaku që detyroi Mahmudin II të sillte në pushtet Omer pashë Vrionin dhe të mbante përkohësisht premtimet për të mos cenuar privilegjet e feudalëve toskë. Porta e Lartë kërkonte të grumbullonte rreth 40 000 ushtarë shqiptarë, kryesisht nga Shqipëria Jugore, që do të viheshin nën komandën e përgjithshme të Hurshid Pashës kundër kryengritjes nacionalçlirimtare greke. Për këtë, qysh në muajin mars 1822, u shpall në të gjithë Shqipërinë fermani për mobilizimin e një burri për shtëpi.
Mirëpo ky mobilizim ndeshi në dy pengesa të mëdha: së pari, popullsia e sanxhakëve të Shqipërisë Jugore ishte dëmtuar rëndë nga fatkeqësitë që i kishin rënë mbi shpatulla gjatë pushtimit osman. Si rrjedhim, e mërzitur nga lufta popullsia nuk donte të jepte ushtarë. Përveç kësaj, pa i vënë rëndësi të posaçme fesë, shqiptarët toskë, shumica e të cilëve ishin myslimanë, dëshironin të mbanin marrëdhënie miqësore me grekët, me vllahët etj., me të cilët i afronte bashkëjetesa paqësore shumëshekullore, njohja e ndërsjelltë dhe bashkëpunimi si fqinjë, si dhe mjaft zakone që i kishin të ngjashme e të përbashkëta, si popuj fqinjë e si ballkanas. Së dyti, bejlerët shqiptarë, të dëshpëruar nga humbja e pushtetit pas vrasjes së Ali Pashës (të cilin e varrosën me nderime të mëdha), nuk ia vunë veshin thirrjes për mobilizim, megjithëse Hurshid Pasha nuk ngurroi të ofronte paga të larta për çdo ushtar.
Ky qëndrim bëri që planet luftarake të Hurshid Pashës për të shtypur kryengritjen greke ende të dobët, të dështonin njëri pas tjetrit; edhe ata ushtarë shqiptarë, që detyroheshin të shkonin për të shërbyer, shpesh herë hynin në grindje me ushtarët e komandantët osmanë, duke hapur atë plagë të madhe që karakterizoi ushtritë osmane gjatë viteve të kryengritjes greke, dezertimin në masë. Si rrjedhim i qëndrimit të ftohtë e mospërfillës që shqiptarët shfaqën qysh në vitin 1822, Stambollit iu deshën të paktën 6 muaj që të grumbullonte një ushtri për fushatën ndëshkimore kundër kryengritjes greke. Por edhe kjo ushtri ishte shumë më e vogël nga sa pritej. Kjo vonesë në mobilizimin e ushtrisë ishte një ndihmë për kryengritjen greke, sepse u dha mundësi e kohë krerëve të saj të grumbullonin forca të mjaftueshme, madje të arrinin edhe epërsi numerike ndaj ushtrive osmane. Por kjo epërsi nuk solli rezultatet që priteshin, sepse midis udhëheqësve grekë filloi grindja, ndërsa synimet shoviniste të krerëve fanariotë ndaj Shqipërisë Jugore e paralizuan ndihmën e atyre forcave shqiptare, të cilat u bashkuan atëherë me suliotët dhe bënë që të dështonte plani i nënshtrimit të malësisë së Sulit nga divizioni osman, i komanduar nga Mehmet Reshit Pasha.
Këto ngjarje i dhanë dorë Hurshid Pashës që të vinte theksin te rreziku grek për Shqipërinë, të shpallte faljen e dezertorëve dhe të grumbullonte forca të mjaftueshme për të ndërmarrë ekspeditën ndëshkimore të vitit 1822. Në muajin shtator, ushtria e komanduar prej tij mundi të depërtonte në More ku ishte vatra e kryengritjes greke, kurse ai vetë me një ushtri tjetër, arriti suksesin e parë kundër mbrojtësve të Termopileve. Kjo i dha shpresë se do të mund të nënshtronte Morenë, ku gjendej e robëruar edhe familja e tij. Ky rrezik i detyroi krerët grekë të hidhnin prapa krahëve grindjen dhe t’u kushtoheshin luftimeve. Ata korrën suksese, sidomos duke bllokuar ushtritë osmane në More. Por një rol të dorës së parë luajtën edhe shqiptarët. Një pjesë e tyre, u morën vesh me kapedanët grekë për t’u hapur rrugën dhe dezertuan, ndërsa pjesa tjetër, që kishte mbetur në garnizonet e kështjellave të Moresë si dhe në ushtrinë e komanduar nga vetë Hurshid Pasha, u rebelua për shkak të pagave të prapambetura dhe paralizoi gjithçka. Kështu kryengritësit grekë mundën të ndërprisnin lidhjet midis kryekomandantit në Larisa dhe Omer pashë Vrionit e Mehmet Reshid pashës në Prevezë e në Artë, dhe e bënë të pamundur hyrjen e tyre në Akarnani. Mirëpo ky sukses nuk dha fryt, sepse kapedan Varuskioti tradhtoi e kaloi në anën e dy pashallarëve. Tradhtia e tij bëri të mundur sulmin e forcave të Omer Pashës e të Mehmet Reshid pashës drejt Akarnanisë e sidomos drejt qytetit të Misolongjit.
Më 3 nëntor 1822 artileria osmane filloi të godiste forcat greke të mbyllura në Misolongji. Por osmanët nuk ndërmorën atëherë sulmin e përgjithshëm, i cili filloi vetëm më 6 janar 1823. Ndërkaq të rrethuarve u erdhën ndihma nga deti, me të cilat u përgatitën për të përballuar sulmin e 6 janarit. Sulmi i përgjithshëm dështoi dhe pas një jave, më 12 janar filloi tërheqja. Gjatë largimit Mehmet Reshid pasha ndërmori një fushatë terrori duke grabitur fshatrat përgjatë rrugës. Por edhe grekët masakruan gjithë myslimanët që u ranë në dorë. Shqiptarët, të mërzitur nga këto veprime, dezertuan në masë dhe u morën vesh me kapedanët grekë që u hapën rrugët. Kështu nga 12 000 ushtarë që u nisën nga Preveza, mbetën në ushtri vetëm 1 500.
Përgjegjësia e dështimit të ekspeditës iu ngarkua Hurshid Pashës, i cili u dënua me vdekje me helmim. Sulltani e ruajti Omer pashë Vrionin me shpresë se ai do të mund të grumbullonte forca të reja. Këto ngjarje treguan se përkrahja e kryengritjes greke nga shqiptarët qe një faktor i rëndësishëm në dështimin e ekspeditës së vitit 1822 kundër kryengritjes greke, që në atë kohë ishte ende e dobët.
Pa përfunduar mirë ekspeditën e parë, Porta vendosi të organizonte një të dytë, por këtë herë duke shpresuar në mobilizimin në masë të shqiptarëve me ndihmën e krerëve të tyre feudalë. Kjo detyrë iu ngarkua së pari Omer pashë Vrionit.
Ky vezir u bëri thirrje shqiptarëve që në “emër të fesë dhe të sulltanit” të hynin me forcat e tyre në radhët e ushtrisë osmane për të nënshtruar Akarnaninë. Mirëpo krerët shqiptarë të mbledhur në kuvend vendosën të mos dërgonin forcat e tyre jashtë sanxhakëve shqiptarë dhe të rrëmbenin armët vetëm po qe se trojet e tyre do të sulmoheshin prej grekëve. Në fakt synime të tilla shoviniste ndaj trojeve shqiptare u shfaqën atëherë në udhëheqjen greke, të kryesuar nga princi Dh. Ipsilanti. Përveç kësaj në sanxhakun e Vlorës ziente lufta për pushtet midis shtëpisë së madhe feudale të Vlorajve, të kryesuar nga Ismail Beu, që kërkonte marrjen e pushtetit nga Sulejman Pasha, të birit të vezir Ibrahim Pashës, dhe shtëpisë së Vrionasve, partizanët e së cilës pretendonin që pushteti i sanxhakut të vihej në duart e Hasan Beut, vëllait të vezirit të tre sanxhakëve. Në janar 1823, para se të mbërrinte në Berat thirrja e Omer Pashës, Hasan Beun e dëbuan nga qyteti. Kjo tregoi se bejlerët shqiptarë nuk e përfillën autoritetin e vezirit dhe se mobilizimi nuk do të kishte sukses.
Meqenëse thirrja e Omer Pashës nuk dha rezultatet e pritura, sulltan Mahmudi II kërkoi nga krerët shqiptarë të paraqiteshin me forcat e tyre në Larisë, ku do të grumbullohej ushtria perandorake. Fermani iu drejtua Iljaz Podës, Ismail bej Vlorës, Shahin bej Delvinës, Haxhi Ismail Pronjës, Tahir e Mehmet Çaparit dhe Abdyl bej Kokës. Në mars të vitit 1823 sulltani, pasi ia kishte kthyer përsëri sanxhakët e Ohrit dhe të Elbasanit vezir Mustafa pashë Bushatlliut, e urdhëroi edhe këtë të nisej me forcat e Gegërisë për të nënshtruar Akarnaninë. Me përjashtim të Iljaz Podës, që kishte dalë fitimtar në grindjen me Taho Podën, ungjin e vet, dhe që druhej nga ndëshkimi i Omer Pashës, deri në muajin maj asnjë feudal toskë, lab apo çam, nuk shkoi në Larisë. Disa prej tyre, duke përfituar nga fakti se Portës së Lartë i mungonin të hollat, vunë si kusht për pjesëmarrjen në ushtri akordimin e një paradhënieje për disa muaj dhe të një page mujore prej 100 piastrash për çdo ushtar. Sidoqoftë pas Iljaz Podës u paraqitën në Larisë disa bejlerë të tjerë toskë e gegë, por edhe pas kësaj në radhët e reparteve të ushtrisë që u grumbulluan në Larisë ndodhi diçka e paparë. Ushtarët, meqë nuk u paguan rrogat, ngritën krye, rrahën komandantët e tyre, kurse kryekomandanti Ahmet Pasha mezi shpëtoi kokën duke dalë nga dritarja prapa shtëpisë.
Pas përfundimit të paqes me Persinë, Porta e Lartë në mesin e vitit 1823 arriti të gjente fonde dhe të dërgonte edhe ushtarë turq. Kështu ajo formoi ushtrinë e vet në Larisë, që do të hynte në veprim menjëherë pas Bajramit. Por edhe në gjirin e saj, përveç mungesës së disiplinës, u shtua edhe urrejtja e ndërsjelltë midis shqiptarëve dhe turqve që shiheshin si të huaj e armiq.
Kur ushtria osmane e grumbulluar në Larisë, por përgatitej të fillonte veprimet luftarake, u nis nga Shkodra për në Akarnani edhe ushtria e vezirit të Shkodrës. Ndërkohë, në Prevezë u formua prej Jusuf Pashës së Patrasit edhe një ushtri tjetër mercenare prej 6 000 vetash, e cila pasi të bashkohej me atë të Mustafa pashë Bushatlliut, do të sulmonte Akarnaninë. Hyrjen e këtyre dy ushtrive në Akarnani ishin ngarkuar ta ndalnin kapedanët kryengritës grekë, që ishin caktuar të mbronin krahinën. Në të vërtetë, atë e ndalën shqiptarët e rekrutuar nën komandën e Jusuf Pashës. Pasi u morën vesh me kapedanët grekë, ata dezertuan në masë dhe u ndanë në dy pjesë nga 3 000 veta secila. Kështu kjo ushtri u shkri dhe komandanti i saj, i mbetur vetëm, u detyrua të hipte në një barkë e të strehohej në një anije të flotës osmane që të shpëtonte kokën dhe të mos binte në duart e grekëve. Ky dezertim, i paparë ndonjëherë, siç shkruante konsulli francez në Korfuz, dë Shantal, vërtetoi plotësisht “se shqiptarët myslimanë nuk deshën të luftonin kundër grekëve”. Kështu, shqiptarët ndihmuan edhe një herë kryengritjen greke.
Pas kësaj ngjarjeje të jashtëzakonshme, forcat e kapedanëve grekë shkuan nga Akarnania në rrethin e Agrafës që të pengonin marshimin e forcave të vezirit të Shkodrës për në Akarnani. Por këto orvatje të kapedanëve grekë dështuan. Ushtria e vezirit shkodran, e cila me qëllim të paramenduar nuk u nxitua të arrinte në Akarnani dhe nuk përdori dhunën gjatë rrugës së vet derisa u sulmua në Karpenisi, mbërriti përpara Misolongjit pa ndonjë pengesë tjetër. Me këtë ushtri u bashkua edhe një forcë prej 3-4 mijë vetash që solli aty Omer pashë Vrioni. Por, këto reparte shqiptare të prirura për të mos luftuar kundër kryengritësve grekë, vazhduan të mbanin qëndrim pasiv, ashtu si edhe ushtria shkodrane dhe, pasi u plotësua afati gjashtëmujor i pajtimit të ushtarëve me pagë, filluan të tërhiqeshin dhe të ktheheshin në vendlindje. “Heqja e rrethimit të Misolongjit, - shkruante konsulli dë Shantal - nga pashai i Shkodrës së Shqipërisë, nuk është aspak rezultat i ndonjë luftimi ushtarak të grekëve. Kjo ngjarje është vetëm fryt i tërheqjes së trupave të pashait në fjalë, të cilat ... vendosën të kthehen secila në shtëpi të vet”.
Qëndrimi i forcave shqiptare që u endën rrugëve ose që nuk ndërmorën thuajse asnjë veprim serioz luftarak si gjatë marshimit, ashtu dhe gjatë “rrethimit” të Misolongjit, minoi ekspeditën e vitit 1823.
Me dështim të plotë përfundoi edhe ekspedita e vitit 1824 kundër kryengritjes greke që iu ngarkua Dervish pashë Pejës, i cili sulmoi nga ana e Larisës, dhe Omer pashë Vrionit që u hodh në anën e Akarnanisë. Ajo dështoi në radhë të parë, ngaqë Mustafa pashë Bushatlliu dhe krerët kryesorë të Shqipërisë Jugore kundërshtuan të merrnin pjesë në të. Përveç kësaj, masakrimi i 300 shqiptarëve nga komanda osmane në Eube (Negropont), shkaktoi dezertimin e më shumë se 300 luftëtarëve shqiptarë të grumbulluar nga veziri Vrionas. Pas kësaj hemorragjie, ky vezir nuk paraqiste më ndonjë rrezik për forcat greke. Duke u përqendruar kundër Dervish Pashës, ato e thyen edhe atë. Kështu, për shkak të qëndrimit dashamirës të shqiptarëve ndaj kryengritjes greke, përfundoi me dështim edhe kjo fushatë ndëshkimore osmane.