Familja Marku - Sal Markja

Familja Marku/ja nga Dibra nga Autori Moisi Murra 


Hyrje 


Vite të shkuara ,në konakun tonë , në Shupenzë vinin shpesh shokë e miqë të babait si :- Jashar Zeneli nga Bllaca ,një atedhetar i palodhur që ishte ulur e kishte punuar në të mirë të çështjes kombëtare ,që me shpalljen e '' Hyrjetit '' ( Lirisë ) ,1908 , Tofik Kurti nga Boçeva ,Çup Duka nga Stushajt ,Ali Leka nga Zogjet ,Sheh Osman Dede i Boçevës e tjerë etjerë .

Këta burra ,që njiheshin për mençuri në odat dibrane ,bisedat e tyre i sillnin rreth atdhetarizmit të dibranëve për shkëputjen nga Turqia Osmane ,fitimin e pamvarësisë kombëtare dhe rruajten e trojeve të veta nga lakmitë shoveniste të monarkive të Ballkanit .Ata shpesh herë përmendnin Sheh Mustafën e Zerqanit ,Cen Lekën e Zogje ,Mahmut Dacin e Dibrës së Madhe ,Met Demën e Homeshit ,Isuf e Elez Murrën e Lizznisë ,Isuf Dodën e Reçit ,Osman Musën e Dardhës ,Dalip Karajn e Çidhnës, Nel Hoxhën e Muhurit ,Sheh Fejzën e Bulçizës,Has Kaloshin e Kandrit ,Lam Dacin ,Tush Lleshin, Bajram Marken ( Marku vërejtja ime ) e Zogje ,Mersim Demën e Omeshit,Isuf Be Karasanin e Brezhdanit ,Elez Isufin e Sllovës, e tjerë e tjerë ,shum prej të cilëve kishin dhënë edhe jetën për çështjen kombëtare.

Edhe pse isha shum i ri ,edhe pse kanë kaluar mbi 50 vjet,,rrëfimet për këta atdhetarë nuk më janë shuar dhe sot e kësaj dite .
Mjerisht në ata vite nuk isha në gjendje të mbash shënime .Kur nisa të bëjë këtë punë dhe të shkruaja në organe të ndryshme ,shum prej tyre nuk jetonin më .Sidoqoftë aty në konakun tonë ndëgjova për herë të parë për Salë Markën ( Marku ) e Zogje .Salën e përmendnin për mençuri ,trimëri dhe pasuri .Një ditë babai më thotë :- Ti mund të shkruash për këdo ,por nëqoftëse nuk shkruan për Salë Markën ,nuk ke shkruar për anjë dhe asgjë .
Salë Makja ka qenë njeriu më i mençm i të gjithë kohnave në Dibër . Sot ndihem shum i çliruar ,që munda t'iu vë lexuesëve përpara një libër për Salë Markën .Kjo ,së pari se është amaneti i babës tim dhe së dyti ,se pas një pune më se dhjetë vjeçare munda të siguroja të dhëna që përbëjnë lëndën e kësaj monografie .

Natyrisht nuk pretendoj se janë konsumuar të gjitha të dhënat gojore dhe dokumentet ,por gjithsesi është vënë një gur në themelet e kalaje .Dhe është e kuptueshme ,është e pa mundur të thohen të gjitha .Kjo jo nga mungesa e përkushtimit se sa nga mungesa e të dhënave burimore .Është fakt se për vitet 1839-1878 burimet Osmane ,që janë të dorës së parë ,për ngjarjet në Dibër ,heshtin .
******
Duke lënë parantezë të hapur për veprimtarinë atdhetare të Salë Markës ,i bindur se nesër do të bëhet më shum se sot ,po i mbyll këta reshta me thënien e Nolit se :-
Çdo heroi në histori i është dashur të kalojë përmes tri fazave ;- të glorifikimit /madhështisë, të asgjësimit dhe të rivlerësimit .

Në rrjedhë të viteve 

Gryka e Vogël në vitin 1467. Nikollë Zoku - themmeluesi i fshatit Zogje . Tre vëllezër ,tre fise .Shtrirja e Lekeve ,Llesheve dhe Markes në Okshatinë ,Gjuricë, Bomovë ,Banisht e Reshan . Bohmova ,çifliku u Salë Markës .



Shumica e fiseve të Dibrës kanë ardhur në këtë trevë në kohë e vende të ndryshme nga Mirdita ,duke populluar një pjesë të fshatrve t ë sotëm.
Dyndjet më të mëdha janë bërë në kohëne e sundimit të ashpët të bushatllinjëve . Shum fshatra nisën të popullohen në gjysmën e dytë të shekullit të XV . Në regjistrimin turk të vitit 1467,popullsia në katundet e Grykës së Vogël ,figuron shum e pakët ndoshta si pasojë e shum luftraave shqiptaro-turke të ushëhequra nga Gjergj Kastrioti . Është fakt se nga 24 Beteja që zhvilloi gjithsejt Gjergji ,19 u kryen në truallin e Dibrës .. Në këtë regjistër ,1467, katundet Mazhicë, Gjuras, Vlashe dhe Zgjet nuk figurojnë fare.Kjosi rjedhojë e luftrave ,por se në këta katunde nuk kishte nisur jeta .Por edhe në shum katunde që kishin formuar konturet e tyre popullimi ishte shum i pakët.Gjithnjë sipas regjistrit të vitit 1467 ,popullsia në katundet eGrykës së vogël ,figuron si më poshtë ;- Shupenza 3 shtëpi, Gjorica e Epërme dhe e Poshtme 4 ,Çereneci i Epërm 5, Çereneci i poshtëm 14, Tërbaçi 1, Kovashica 24, Topojani 19Okshatina 15, Stushaj 9, Bllaca 13, Boçeva 6 ,Homeshi 14 ,Viçishti 4, Golovishti 5,Mireshi 5, Izvira 3, Sepetova 3 .*)

Pa përjashtim në të gjitha katundet e Dibrës kultivoheshin griri, elbi, tërshëra dhe thekri .Misri deri në këtë kohë nuk njihej fare .Në sy të bjen kultivimi irrushit .Vetëm Kovashica i paguante Turqisë një taksë prej 400 vedra me musht . *1.
Në Kovashicë ndër 24 kryefamiljarë figuron edhe një Nikollë Zoku bashkë me dy vëllezërit Jandrean dhe Ismahilin ,që ishte konvertuar në fenë Islame .*2 

Siç duket Nikollë Zoku ,bashkë me vëllezërit e lanë Kovashicën dhe u vendosën pak më lartë ,në një grykë që formohet nga dy shpate kodrash dhe mali në perëndim .Ismahili dhe Jandrea nuk patën jetë të gjatë dhe vdiqën pa lënë trashëgimtar. Nikolla pati tre djem :- Lekën, LLeshin dhe Markun .Më vënë Nikollë Zoku bëri emër ,aq sa vendi ku u vendosën u quajt sipas mbiemrit të tij Zok, Zog e më vonë Zogje .Në shum dokumente trajta e sotme e Zogje njihet me emrin Zok e Zogan .Kështu në një dokument turk tëv vitit 1125 të kalendarit hënor që korenspondon me vitin 1713 ,hasim trejtën Zok . *3
Pas 153 vitesh .1866 dokumentet e arkivit sër ruajnë trajtën fillestare Zok. *4.

Në traditën gojore mbi preardhjen e tre fiseve të sotëm ;- Leka, Lleshi e Markja ka kundërthënie .Një pjesë thonë se kanë ardhur nga Zogajt e Tropojës . Të tjerë thonë nga Malsia e Madhe .Dhe një grup tjetër mbron preardhjen nga Kthella e Epër e Mirditës .

Tre vëllezërit :- Leka, Lleshi dhe Marku ,thonë këta të fundit ,për çështje hasmërie kishin hikur nga Mirdita dhe pasi nuk kishin gjetur ambient të përshtatshëm në Lurë , vijnë dhe vndosen në Zogje .
Po të pranojmë pohimet e tregimtarëve gojorë ,që radhisin 16 breza ( gjenerata ) nga Leka ,Lleshi e Marku deri në vitin 2001 ,del aty afër vitit 1467 ,kur jeta sapo duhet të ketë nisue me Nikoll Zokun .Me fjalë të tjera Zogjet u themeluan si fshat 534 vjet më parë .

Jetesa e banorëve të Zogjes mbështetej kryesisht në mbarështimin e blegtorisë .Edhe pas hapjes të disa ngastrave toke ,blegtoria ngeli primare .Për të siguruar kushte më të mira jetese të tre fiset hapën apo blenë toka në Okshatinë e Gjoricë . Më vonë Lleshët blenë toka dhe uvendosën në Reshan e Banisht dhe Market në Homesh ,Bohmovë ,Bllatë e Reshan .Fisi Turja në Homesh është degëzim i Markeve që rjedhin nga Barku i Met Markës . Se në çcit ra në Homesh nuk dihet ,por nuk duhet të jetë më vonë se 1860 .

Të gjithë tregimtarët gojorë ,pothuajse pa përjashtim ,pohojnë njëzëri ,se tokat në Okshatinë, që ma vonë u blenë nga fisi Kazani ,Gjoricë ,Bllatë, Reshan, Bohmovë, Hudovë, Ballancë, Veçisht, Osollnicë ,Dollgash ,Majtarë e deri në Zërze të Prilepit ,janë blerë në kohën e lulëzimit ekonomik të Salë Markes .
Sipas tapive që disponojnëmarket e Dibrës së Madhe ,Sala bleu 372.5 dylim toke vetëm në Bohmovë .
Salë Markja ua bleu Hoxhallit dhe Toretes në një hark kohor prej 12 vjetësh - 1856-1867. 
*****
Salë Markja si njeri që kishte parë e ndëgjuar ,u prirë edhe nga ndryshimet sociale ,që për kohën nuk ishin pa vlerë .Pasi bleu takoat në Bohmovë ,Hoxhallit dhe Tortes ,ndërtoi një kanal vaditës prej 7 Km ,që merte ujë ,nga bregu lindor i Drinit të Zi dhe vadiste një pjesë të mirë të tokave të Bohmovës. Salë Markja kishte ndërtuar edhe një Urë prej Guri që lidhte dy brigjet e Drinit të Zi ,në ngushticën që krijohet nga Tabia e Thanës ( Bohmovë ) me Pracën e Gjoricës,nën urdhën e Capullit . 
'' Ura e Markeve '' siç njihej në popull ,ishte e vetmja urë kalimi për banorët e Grykës së Vogël ,Grykës së Madhe dhe Bilçizës.,në periudhën kur rreshjet e shumta e bënin Drinin të pa kaluashëm në vaun e Sollokiçit dhe të Bohmovës .
Salë Markja bëri dhe ndërtime që ishin në konformitet me kërkesat e kohës .Ai ndërtoi tre kulla në Zogje dhe një në Bohmovë .

Kullat në Zogje ,duke qenur të treja të lidhura ,shërmebenin edhe si një mikrokala mbrojtëse .Nga të tre kullat ,vetëm njëra ka mbetur në gjendje të mirë që është shapllue edhe '' Monument Kulture '' .
Dy të tjerat u dogjën rafsh me tokë ;- njra turqit e tjetra nga sërbët .
Ndërtimi ki kullava është bërë me gurë e gëlqere .Gurët janë marë nga SElishta dhe qoshet e gdhendura mekujdes nga mjshtrit e Llukovëa janë marë nga Banishti .Gjatë ndërtimit ,thuhet nga atregimtarët gojorë ,çdo ditë therej nga një dash i madh për ndërtuesit .Aq shum konsumohej kafja ato ditë sa që bluhej n mullirin e drithit në Kovashicë .
Sala nuk ka lënë pas dore as tregëtinë .Ai ngriti një rjet të gjërrë objektesh tregëtare në qytetin e Dibrës së Madhe te Hani i Musës me artikuj të ndryshëm që iu përgjigjeshin më së miri konsumatorëve.

Reth viteve 1856-1868 ,Sal Markja me të ardhurat nga kamja e tij ,restauroi xhaminë e Dollmahallës .Kjo xhami në simetrit me gjashtë xhamitë e qytetitminaret e të cilave të holla e të bardha ,ngriheshin deri në qiell ,formonin një unitet arkitetktonik të tipit oriental .Pas Konferencës së Londrës 1913,kur Dibra iu aneksua padrejtësisht sërbisë ,beogradi zyrtar urdhëroi dhe ktheu xhaminë e Dollnamahallës në kishë orthodokse ,në atë gjendje që është sot.
Salë Markja ishte shquar edhe si njeri human .Kur njëherë paria denigruese e qqytetit Dibrës ,nxiti një qytetra që të ofendonte Salë Marken në mes të pazarit , ai nuk reagoi me gjest të shëmtuar ,por për kundrazi kur u kthye në Bohmovë iu tha djemve ti çonin një thes me miell gruri, sheqer,oriz,kafe,sapun e tjera .Ai e dinte se qytetari i varfën e kishte bërë atë gjest për të marë diçka nga paria për të shuar urinë e fëmijve .Të nesërmen qytetari shkon në Bohmovë dhe i kërkon të falura Sal Markës. 
Jo- i tha Sala ,- ti nuk ke gabim . Gabime bëjmë ne të pasurt që nuk kujdesemi për të varërfërit .Sa herë të kesh nevoj na shajë .

Në Dibër .veë '' Odës Dibrane '' në edukimin atdhetar ,kanë vepruar edhe kuvendet .Duke mos njohur pushtetin osman ,Malësia e Dibrës kishte sigururar një farë administrtimi vetëqeverisës autonom ,që rregullonte të gjitha marëdhëniet shoqërore sipas të drejtës zakonore .Problemet që lindnin në fshat zgjidheshin nga këshilli i pleqve ,kurse në të ghtë dibrën vepronin dy kuvende kryesore :- njeri në Dibër të poshtme dhe njeri në Dibër të Epërme .Këta dy kuvende shkriheshin në një kur dilnin çaste që i përkisnin gjithë Dibrës ,sidomos kur duheshin bashkërenduar qëndrimet në luftë kundër portës së lartë .

Në këta kuvendee '' parlamenti '' ,pleqtë kishin rol parësorë.Titulli plak trashëgohej që në kohë të lashta .
Pleqtë më të përmendur kanë qenur ;-
Troci e Doda në Reç,
Ndreu në Dardhë , 
Noka ,Kaloshi e Lusha në Qidhën,
Shehu në Grykë të Madhe ,
Murrja në Luzni,
Dema e Markja në Grykë të Vogël ,
Kaziu në Selishtë, dhe 
Karaj në Bulçizë .*1.

Si më të përmendurit në Dibër të madhe ishin ;- Iljaz Pasha ( Kryetari i lidhjes së Prizrenit ( vërejtja ime -kepi ) , Tërshana ,Hamz beg Hysa ,Musbegu, Zajmi ,Cami,Jegeni,Pustina,Daci e Kodra .
Në fushë të Dibrës së Madhe ishin Bejlerët e Maqellarës, dhe më vonë Agolli ,Markja ,Dema, LLeshi,Leka ,Daci në Grykë të vogël ,,Cami në Gollobordë ,Bardullanë Peshkopi , Kaloshi nl Kandër ,Serdari në Deshat, Alija në Fushë Qidhën, Lusha në Qidhën të Poshtme, Noka në Qidhën të apërme, Hoxha në Muhurr ,Ndreu në Sllovë , Kaziu në Selishtë , Doçi e Mena në Lurë . *2 .


Në kata kuvende- parlament, ku fjala thyente gurin ,në rivalitetin klasik tradicional të agallarëve dhe bejlerëve të Dibrës, në qëndresën aktive kundër pushtetit turk në atë kohë ,u rit ,u edeukua ,bëri zë e hyri në histori Salë Markja .
*1. Haki Stërmilli '' Dibra në prag të historisë '' ( dorëshkrim ) Tiranë ,1940 f.3 .
*2 . Po aty .

Salë Markja hyn në histori 


Rinia.Mytesarif në Berat.Letër Sulltanit për tu kthyer në Dibër.
Këshilltar i valiut të Manastirit ,Ahmet Zeqir Pashës. Grindjejt me mytaserifin e Dibrës ,Mahmut Hxhi agai .Nxitës e udhëheqës i kryengritjes kundër osmanëve në vitin 1838 në Dibër. 



Salë Markja kishte lindur reth vitit 1789 në Zogje .Ishte brezi tetë ( gjenerata ) i /e ,që kurë i pari i tonë Nikoll Zoku ( Zogu ) u vendos në Zogje .

Në traditën gojoro thuhet se Uogjet u populluan nga Camet ,që me fuqizimin e Nikoll Zokut lanë Zogjet dhe u vendosën në Viçisht .Stërgjyshi i Sallës ,Shahin Markja ,thuhet që ka qenur i mëkëmbur ekononomisht saqë i derdhte florijtë me grusht ,por më vonë pësoi një ramje dhe ra në një tejskamje të fortë . Salë Markja që do mëkëmbej më shum se stërgjyshi i tij ,e nisi jetën me një copë tokë që veç qepëve nuk prodhonte gjë tjetër dhe me punimin e gurëve të mullnit .
Sala bashkë me vëllanë e tij Metën ,mbetën jetim ,babi i tyre vdiq shum të rij.
Ata u ritën me shum mundime nga e ëma ,e bija e Iljaz Manjanit ( të vjetër ) nga Homeshi .
Sala u martua me një vajzë nga Kolet e Macukllit ,mihanen ,me të cilën pati gjashtë djem ;-
Sulën, Aliun,Jasharin, Rrahmanin,Ahmetin dhe Bajramin.

Natyra e kishte paisur Salën me një intelekt të rrallë .I qetë e i matur, dinjitoz dhe i gojës ,për 30 vjet do të bëhej figura qendrore e lëvizjes kombëtare shqiptare kundur pushtimit osman në Dibër .
Në traditën gojore thuhet se ajo që e bëri Salë Markën të njohur në Stamboll qe Haredin Pasha . Por në të vërtetë Porta e Lartë e kishte vlerësuar edhe më parë .Aty reth vitit 1833 ,në Stambolli i kishte sjellë fermanin ku e emëronte mytesarif në Berat . *1. 

Kryengritja e toskëve në Shqipërinë e jugut ,zollumet që kishte në Elbasan si dhe ambiciet për të themeluar oxhakun e Marekeve ,krahas Hoxholli ,Xhilagës ,Karasanit dhe Hysenagollit ,e bëri që ai t'i drejtohej me një letër personale Sulltan Mahmutit të II-të :-
'' Vendi ku robi i juaj mund ti shërbej të plotëfuqishmit të botës,bukëdhënësit tonë ,Sulltanit të madh ,ashtë Dibra .*2.

Me këtë kërkesë Sala lente të kuptohej se kërkonte të kthehej në Dibër ,atje ku sedri ,krenaria,bajraktarizmi tradicional ,ambiciet që ngrin krye e përplasin fiset me njeri tjetrin ,ishin më të pranishme se në çdo krahinë të Sqhipërisë .Sulltan Mahmuti II-të e morinë konsiderati letrën e Salë Markës dhe urdhëroi të kthehet në Dibër ,duke i dhë të drejtë të ushronte funksione të barasvlfshme me ata të një mytesarifi ,por vetëm për Frykën e Vogël .
Këtë detyrë Sala kur nuk e ushtroi ,pavarësisht se paguhej për çdo muaj.

Vetëqeverisja tradicionale në Dibër ,sipas të drejtës zakonor me pleq ,e vuri disi Portën e Lartë në pozita të vështira .Në pamundësi që të mban pushtetin me nënpunësit e adminstartiv të saj ,Porta e Lartë zgjidhte një kryetar vendas pranë të cilit shërbente dhe një nënpunës turk për mbledhjen e taksave .Kjo mënyrë qeverisjeje nuk i pëlqente Stambollit .Praandaj dhe mori masa për ndarjen e pushtetit civil nga ai ushtarak .

Në vitin 1836 Shqipëria e Veriut ,me Shkodërën, Prizrenindhe Pejën hyri në njësinë administrative me qendër në Manastir .Në krye të tyre ushtronte detyrën një ushatrak që mbante gradën Gjeneral Divizioni në ushtrinë e regullt.Lezha ,Kavaj, Elbasani qeveriseshin nga një komandant vendas me mandat të lëvizshëm .Zadrima ,Mirdita dhe Dibra administroheshin me kryetar të zgjedh nga vendi . *3.
Tre vjetë më vonë , më 1839 ,u bënë disa ndryshime në aparatin shtetëror osman .U krijua armata perandorake sipas modelit të ushtrive europjane.U krijua Këshilli i Natë i Shtetit dhe këshillat krahinore .Këta të fundit u ngritën dhe në qendër të vilajeteve.

Në shkurt të vitit 1839 ,pranë valiut të Manstirit ,Ahmet Zeqir Pashës ,qëndronte këshilli krahinor i Dibrës i përbërë nga :- Sulqe Pustina, Salë Markja ,Dalip e Ymer Rusi ,Sheh Abedini e tjerë .Por edhe në vetë sanxhakune Dibrës ,me në qendër Oranik ,Taraniku i sotëm në dialektin vendor ( pjesë e fshatit tim -kepi ) ,ushtronte funksionet një këshill që kufizonte maksimalisht pushtetin e mytesarifit .Pas kryengritjeve të viteve 1833-1837 dhe veçanërisht pas administrimit të keq të Dalip bej Hoxhollit ,Porta e Lartë solli në Dibër Dalip Pashë Tetovën .Por dhe Pasha i Tetovës ,i vetëdijshëm në qëndresën dhe kundërshtimin e reformave nga masa popullore dhe krerët e Dibrës ,qeverisi duke marë parasysh rregullat e vjetra që kishte sanksionuar koha .
vijon