ILIRET TEK AUTORET ANTIKE

Historianët që shkruan për Ilirët dhe Antikën

ÇKA KUPTOJMË ME NOCIONI-A N T I K Ë
Periodizimin e histoorisë së përgjithshme në epoka të ndryshme e ka bërë Hesiodi.Mirwpo për herë të parë periodizimin e historisë botërore në tri epoka të mëdha kohore e bëri CH.Cellarius (1634-1707) profesor i universitetit të Hales,Gjermani. Ai historinë e ndau në :

1. Koha e vjetër (Antika)
2. Koha e mesme (Mesjeta)
3. Koha e re (bashkëkohore)

Që nga sh.XVIII, me nocionin, Kohë e vjetër apo Antikë, kuptohet bota greko-romake që në vete përfëshin aspektin hapsinor-teritorial, por edhe atë kohor. Të këtij mendimi ishin edhe J. J. VVinkelman (1717-1768) dhe F. Schlegel (1767-1829).
Në fillim, nga kjo hapwsirë kohore dhe gjeografike veçohej koha e vjetër klasike apo “Antika” e cila kuptonte kulturën greko-romake që zhvillohej në arealin e mesdheut, me vendet përreth, dhe që njihet si një bashkësi. Ndërkaq, në fund të sh. XIX nën ndikimin e të kuptuarit të historisë së përgjithshme të Eduard Meyer (1855-1930), në kuadër të historisë antike, apo të kohës së vjetër, përfëshihen edhe kultu rat e lindjes së lashtë. Kështu edhe hapwsira kohore,.e kohës së lashtë, zgjerohet që nga Protohistoria e deri tek fillimi i mesjetës së hershme. Kuptohet se një koncept i tillë nuk vlen për të gjithë qytetwrimet, përkatsisht civilizimet dhe për të gjithë popujt. Kjo ka të bëjë në rend të parë me shpikjen e shkrimit , kur jo vetëm që fillon, por edhe krijohet vetëdija historike. E kjo në lindjen e lashtw fillon që nga viti 3500,p.e. kur edhe nis përdorimi i shkrimit.
Ndërkaq për arealin mesdhetar, koha e lashtë fillon që nga mbarimi i epokës mikenase, përkatwsisht që nga viti 1250 p.e. dhe zgjat deri në vitin 476 kur edhe bie perandori i fundit romak, Romuli.
Mirwpo, kufiri i fundit i kësaj kohe, është vështirë të përcaktohet, edhe pse, sipas disa mendimeve, shkon deri në vitin 529,të e. re, kur edhe mbyllet akademia e Athinës. Së këndejmi për popujt e Evropës perëndimore, mesjeta e hershme fillon në vitin 375 e.re. me dyndjen e madhe të popujve barba rw .Ndërkaq arabët marrin vitin 622 e.re, kurse shqiptarët dhe sllavët sh.VII ,e. re.
Përkundër të gjitha këtyre vështirwsive, në përcaktimin e fillimit dhe mbarimit të kohës së vjetër, sa i përket territorit, duhet të thuhet se ajo përfshin areolin mesdhetar e që përbën një unitet kulturor. Në aspektin ekonomik e kupton qytetin si faktor të rëndësishëm në zhvillimin ekonomik dhe lidhur me të edhe të strukturave politike e sociale. Ndërsa në aspektin e aktivitetit intelektual, përveç Greqisë, përkatwsisht, poliseve greke, në kohën klasike, këtu përfshihej edhe një territor më i gjerë: Azia e vogël, Siria, Egjipti, trevë kjo që ka të bëjë me mendimtarët që merreshin me problemin e miteve dhe funksionin e tyre.
Pavarsisht që eksiston edhe ndarja tjetër kohore e përcaktuar më tepër nga aspekti i formacioneve të strukturave politike, sociale dhe ekonomike, e kjo është koha arkaike dhe antike, që kjo e fundit ndahet në antikën e hershme dhe të vonë.
Kur flasim për antikwn, duhet pasur parasush edhe atë se kemi të bëjmë me problemin e ndikimit të ndërsjellë në mes të popujve dhe kulturave të lindjes, egjean dhe mesdhetar, si në fushën e kulturës shpirtërore ashtu edhe në atë materiale dhe politike. Ky ndikim vërehet qartë edhe në të menduarit grek ndaj historisë dhe filozofisë.

ÇKA KUPTOJMË ME NOCIONIN
H E L E N I Z Ë M ?

Ndonse, nocioni ”Helenizëm” është farkim i J.G. Drojzen dhe që përfshin arealin gjeografik mesdhetar, në të cilin gërshetohet elementi krijues shpirtëror e kulturor i lindjes me atë të perëndimit, që shprehet përmes gjuhës greke, për herë të parë ndeshet në “veprat e apostujve” ku flitet për mosmarrë veshjet dhe përçarjet në mes të helenve dhe hebrenjve. Në të vërtetë, Drojzen me këtë term që e merr nga “Veprat e apostujve” ka dashur ta bëjë ndarjen kohore në mes të kulturës klasike greke, apo helene dhe asajë të grekwve, që krijohet pas pushtimeve të Aleksandrit të Madh, në arealin e përmendur të gjërë mesdhetar. Me fjalë të tjera, ky nocion nënkupton në vete një botë të re, kultura e së cilës shprehet në gjuhën greke , e cila gjuhë ka qenë ”Lingua franca” apo gjuhë e gjithmbarshme, përkatwsisht gjuhë koine që i bashkonte grekët dhe ata jogrekët, përzierja kulturore e të cilwve ka qenë e pa shmangwshme. Megjithatë, kjo përzierje nuk do trajtuar në kuptim të shkrierjes së identitetit të tyre etnik e kulturor , por në kuptimin e bashkëjetesës, e shprehur, kuptohet në gjuhën greke.
Ndonse periudha helenistike për nga aspekti kohor, përfshin tre shekuj pas pushtimeve të Aleksandrit të Madh, përkatw sisht deri në kohën e pushtimit të Egjiptit në vitin 30 para erës sonë, nga ana e Oktavianit dhe pavarsisht nga mospajtimet e shkencwtarwve lidhur me aplikimin e këtij nocioni, në aspektin kohor,pwrswri mund të thuhet se kjo epokë fillon që në kohën e Aristotelit, mësuesit të Aleksandrit të Madh. Në këtë kohë të menduarit grek del nga suazat e kufinjve kombëtarë grek dhe me pushtimet e maqedonwve të helenizuar. Ky mendim grek gërshetohet me të mbërriturat intelektuale e kulturore të lindjes. Për më tepër shikuar, nga aspekti i ngjarjeve historike, peri
udha e helenizmit fillon menjwherë pas betejës tek Matinea që u zhvillua në vitin 362 para erës sw re, kur poliset greke humbën pushtetin politik dhe hynë nën udhëheqjen politike të mbretërisë maqedone në krye me Filipin e II (359-336) e cila mbretëri do të jetë përçues i shpirtit dhe intelektit grek. Mirpo zanafilla e një procesi të tillë mund të shihet që në mësimin e sofistëve, sipas mendimit të të cilwve, virtyti është i pa varur nga origjina dhe edukimi dhe se këtë kan mundur ta arrijnë të gjithw grekët.Koncepti i tillë racionalist, që për kohën e veprimit të këtyre iluministëve grekë, ka qenë diçka krejt e re, ka shpënë kah nivelizimi i njerwzve, pavarsisht se çfarw prejardhjeje racore apo kulturore kishin .
Këtë hap të nivelizimit të njerëzve të liruar nga paragjykimet racore dhe të përkatwsisë etnike e kombëtare e bënë stoikët. Një klimë e tillë intelektuale është vetëm refleks i gjendjes konkrete politiko-ekonomike dhe socio-kulturore, si pjellë e shteteve të krijuara pas vdekjes së Aleksandrit të Madh. Dhe pikërisht, krijusve intelektualw të kësaj periudhe konkre tisht të stoikwve, duhet ti falenderojmë për ruajtjen e miteve
greke e romake. *
ÇKA KUPTOJMË ME NOCIONIN
MITOLOGJI ?

Mitet nuk jënë kurgjë tjetër vetëmse alegori, të folur ndryshe, të cilat mësojnë dhe në vete përmbajnë një kuptim të thellë, që mësimet e njerwzve te dikurshëm, të mençur të ruhen nga harresa apo zhdukja. Ajo, me fjalë të tjera, është mënyrë e adaptimit të formave kulturore nga antika në forma dhe kushte të reja të të menduarit në kohrat e pastajshme. Si shembull i tillw mund të merret tregimi i mitit tw gostisë së zotwrave lidhur me vendimin e Paridit, që mollën e artë, të cilën e kishte sjallë hyjnesha e grindjes (Erida) i ja jep më të bukurës.
Ndërkaq kjo për mirwnjohje, ia jep Helenën, gruan më të bukur që ishte bashkëshortja e Meneut, mbretit të Spartës.
Dihet se kjo ngjarje helenwve ua solli fatkeqwsinë e kobshme, që njihet si “Lufta e Trojës”, fabulë kryesore e“Iliad ës”. Vetvetiu shtrohet pyetja se ku qëndron rëndësia alegorike e sajë.
Sipas H.J. Rose, gostia këtu kuptohet si fuqi mbinatyrore e zotwrave sëbashku, ndërkaq ”molla e artë” kuptohet si gjithësi, universum, dhe këtë gjithësi secili zot e ka pajisur me dhurata, dhe përpiqen që të gjithw sëbashku ta kenë mollën, përçka edhe zhvillohen gara rreth posedimit të mollës.
Paridi që paraqet shpirtin që jeton në pajtueshmëri me mirwkuptimin , thotë se ”molla e artë” i takon Afroditës, ngase shpirti e sheh vetëm bukurinë e jo fuqitë tjera të zotwrave.
I pari që e përdori nocionin ”Alegori”, lidhur me trajtimin e miteve, është Ciceroni.
Deri atëherw kur ai e përdori për herë të parë , përdorej nocioni “Hyponia”që do te thote: shprehje figurative, mendim, alegori, që wshtw nw të vërtetë emri i vjetër për alegorinë. Përveç tij këtë term e përdor edhe M. Fab Kuintiliani, kurse tek grekët i pari e ka përdorur Plutarhu. Megjithatë, siç do të shohim te autorwt e tjerë grekë, në përdorim e sipër, përherë do të jetë nocioni “Hyponia”e jo alegori.
Shikuar në kontekstin e shpjegimit të miteve, koncepti alegorik përdoret në raste kur mitet, sado që jënë mposhtur, ata prapë se prapë jetojnë në sferën e preokupimit intelektual e shpirtëror të njeriut, pavarsisht nga ngritja e tij arsimore. Kjo më së miri shprehet në përmbajtjen e tyre, në interpretimin e fenomeneve të ndryshme natyrore që në të vërtetë nuk braktiset. Interpretimi alegorik i miteve tek grekët, si që u pa në trajtimin e mëparshëm, është tejet i lashtë. Më tepër ata i ndeshim tek Homeri dhe Hesiodi. Ndonwse mund të vërehet se ky është interpretimi i mëvonshëm, sidomos kur e kemi fjalën te Homeri.
Kuptohet se alegoria si e tillë paraqet një periudhë, kur ligjet e fizikës dhe të etikës ende nuk dilnin të sistemuara. Prandaj marrë në thelb, miti si i tillë, ndonwse tregohet në petkun alegorik, ai në vetwvete, megjithatë, nuk mund të konsiderohej si alegori. Përkundrazi, sepse vetë autorët e tyre nuk kishin të bënin aspak me të kuptuarit alegorik të realitetit njerwzor dhe atij hyjnor. Nga ana tjetwr, në interpretimin alegorik të natyrës dhe të hyjnive, siç dihet, ndikoi edhe poezia religjioze e cila ka qenë nën ndikimin e përgjigjeve mitike të orakujve dhe shenjëtorëve të ndryshëm. Sidoqoftë, në saje të metodës alegorike, e cila në kohën e helenizmit, e shpreh edhe shndërrimin e religjiozitetit grek, mitet na jënë ruajtur deri më sot. Por jo vetëm të kësaj, por edhe euhemerizmit, sipas të cilit, siç do të shohim zotwrat grekw e kanë pasur realitetin e tyre në shembwlltyrat historike.

Historia antike si dhe bota antike u studjua në dy periu dha :
1. Periudhën Antike dhe
2. Periudhën moderne.
Historiografia antike mbi Greqinë fillon nga shenjat e para historike në përgjithwsi dhe zgjat deri në fund të antikës, afërsisht deri në fund të sh.VI. të erës sonë. Historiografia moderne përfëshin kohën nga fillimi i sh.19 e deri në ditët e somet. Në mes të njërës dhe tjetrës gjendet një periudhë rreth 12 shekujsh në të cilën dallojmë kohën mesjetare. Në këtë kohë ra interesi për të kaluarën antike por më vonë u ripërtri dhe filloi studimi i kësaj periudhe. Atëherw fillojnë të mësohen veprat filozofike dhe fillimi i studimit të disa veprave historike.
Fillimi i studimit të veprave antike u bw në vetë Greqinë . Grekët jënë të parët dhe të vetmit që mund të lëvdohen me atw se tregimet e para të tyre ata i kanë shkruar vetë. Poashtu tek grekët ka filluar historia si shkencë. Egjiptasit, asirasit, babilonasit, nuk kanë pasur historianë me plotëkuptimin e fjalës sepse ata ngjarjet nuk i kanë shkruar në formë të histo rive, por vetëm i kan regjistruar në formë të analeve. Ata nuk jënë interesuar aq fort për të kaluarën e vet. Kështu që ata nuk i kanë rekonstruktuar ngjarjet e tyre. Njeriu i parë i cili ka shkruar Historinë e Lindjes ka qenë grek. Për këtë shkak edhe Historiografia e lindjes së vjetër fillon me veprat e historian wve grekw. Popujt që kan qenë me kulturë më të re se grekët, si psh. romakët e kan zhvilluar kulturën e tyre nën ndikimin e madh të kulturës greke. Para se të shkruhej dhe të zhvillohej historiografija tek romakët, vetë grekët e kishin shkruar historiografinë e tyre. Për shumicën e popujve të mesdheut dhe të brigjeve të saj, dokumentat më të vjetra të shkruara jënë të historiografisë greke.
Fillimet e H.G.greke i takojnë vitit 500 p.e.re. Atëherw logografi Hekatej nga Mileti (Greqi) shkroi në fillim Gjeneo logjitë e veta. Ai këtw e shkruan si një të vërtetë dhe thotë se në mes të grekwve ka shum tregime të cilat mua më duken qesharake, dmth. se ai ata i merr në mënyrë kritike. Hekatei është munduar që gjeologjitë e veta ti shkruaj ashtu që ata ti kuptojë mendja dhe logjika e shëndoshë e njeriut. Ai ata i ka pastruar nga mitet dhe tregimet mbinjerwzore. Gjeneologjitë në të vërtetë tregojnë prejardhjen e shumw qyteteve greke, rrjedhjen e sundimtarwve të tyre dhe të familjeve të përmen dura të cilët e konsideronin veten se e kanw prejardhjen nga ndonjë zot.
Në veprën e dytë Hekatei në “Gest Periodes” ka dhënë përshkrimin e tokës në mesdhe dhe brigjet e Detit Mesdhe, Evropës, Azise dhe Libisë .
Emrat më të mëdhenj të Historiografisë greke të sh.4 p.e.sonw jënë tw shkruara nga Hiosi i lindur në 380 dhe Efori i lindur ne sh.4. p. e.sonw. Teopompi është shkrimtar i cili e vazhdoi veprën e Tukididit ”Helenika”. Në këtë ka përpunuar Historinë greke prej 411- 384,p.e.sonw.
Është e njohur dhe ndoshta më me rëndësi vepra e dytë e tij e cila është si vazhduese e „Helenikës“së cilës edhe i ka dhënë emër karakteristik”Filipika,”“Historia e kohës së Filipit”. Teopompi është munduar që në veprën e tij të mos shkruajw gjëra të cilat nuk kanë qenë të besuara, si psh. tregime të çuditshme.Bashkëkohas i Teopompit është Efori, nga qyteti i Eolve -Kime, i cili shkruajti historinë e përgjithshme nga kthimi i Heraklitit e deri tek koha e Filipit.
Ky nuk i përmbahet vetëm një figure por u ka kushtuar rëndësi të gjitha vendeve dhe tokave ku është përfshirë historia greke. Nuk mundohet ta zbukurojw atë histori dhe nuk ka patur përvojë politike që të anojw nga ndonjë person i shquar politik. Interesimi për veprën e tij u rrit sw tepwrmi në kohën helenis tike

FRIDRIH AUGUST VVOLFF

Ky historiograf i takon sh.18. Ai i vuri themelet në filologjinë moderne me veprën “Prolegomena ad Homer sive de operum Homerikorum prisca etgenu forma” në të cilën për herë të parë në shkencën moderne e parashtroi pyetjen homerike gjerësisht dhe në mënyrë detale.
Kjo vepër u publikua në v.1795. Sipas metodës së gjurmimeve dhe studimeve të çështjeve dhe vwnies së pyetjes homerike, kjo vepër u bë epokale.
VVOLF nuk e bënte pyetjen rreth ekzistencës së Homerit por ai përkundrazi, në të ka parë këngëtarin i cili ka krijuar “Iljadën”dhe “Odisenë”.
Pyetja, e cila është bërë rreth ekzistencës së Homerit ka shkaktuar studime të shumta, të cilat edhe sot nuk e kanw dhënë përgjigjen definitive.

BERTHOLD GEORG
NIBURN (776-1831)
Ka qenë themelues i drejtimit të ri mbi studimin e së kaluarës së hershme romake.
Ishte djalw i një orientalisti, i lindur në Kopenhagen , kurse fëmijwrinë e ka kaluar në Holshtajn.
Nuk ka qenë dijetar profesional por historian praktik. Në Danimarkë ka pasur rolin e sekretarit të ministrisë për finansim dhe drejtor i bankës popullore. Në kohën e luftës me Napoleonin, është thirrur në Berlin ku ka filluar të japë mësim në universitetin e ri të Berlinit. Pas fitores mbi Napoleonin, ka qenë i dërguar në Romë dhe nga 1825 ka jetuar ne Bon të Gjermanisë ku ka dhënë mësim në universitet. Vepra kryesore e tij është “Historia e Romës”e cila ka filluar të dalë nga viti 1811.Tomi i tretë i kësaj vepre ka dalw më vonë, pas vdekjes së autorit, i cili tom ka mbetur edhe pa përfunduar dhe arrin deri në luftën e parë Punike.
Nibur është themelues i metodës kritike të studimit të historisë. Lajmet e hershme ai i konsideron si jo të plota, por për dallim nga skeptikët ai nuk kufizohet vetëm në të. Nibur i kushton rëndësi shtypjes Etrure. Dy mbretërit e parë i konsideron legjendarë, kurse sa i përket tregimit për mbretin e fundit, edhepse nuk jënë aq shumw të besueshëm, përsëri ka ca ngjarje të vërteta të cilat shërbejnë si burime. Një nga një i analizon lajmet të cilat kanw të bëjnë me periudhën e republikës duke krahasuar mendimet e ndryshme dhe duke u munduar që të besueshmet ti ndajë në të pabesueshme. Në konstruksionin e tij, rol luan analogjia.
I ka shfrytëzuar edhe shënimet nga historianët e Evropës. Na e cekëm edhe më lart se ky historian mori famë botërore me veprën e tij historike ”Romishe geschichte” 1811.
Ai aty është munduar që në mënyrë kritike ta dallojw të vërtetën historike nga legjenda. Poashtu ta sqjarojw marrëdhë nien ekonomike agrare të shoqërisë romake me analogjinë moderne.
Niburn nuk e ka publikuar veprën e tij deri sa ai vetë ishte gjallë. Ai mbante ligjërata në Universitetin e Bonit për historinë e Greqisë të cilat ligjërata poashtu u publikuan më vonë me titull ”Votrågeuber alte geschichte”.
Niburn bënë krahasimin në mes të ngjarjeve të kohës antike dhe të atyre moderne. Ky është simpatizues i Athinës kurse ndaj Spartës e sidomoos Maqedonisë ka urrejtje të madhe.
Veprën e tij shumë e ka çmuar Gete. Niburn i ka ndihmuar Historiografisë Greke edhe me ate se ka publikuar përmë ledhje mbishkrimesh greke.
*Fusnotat dhe literatura jwnw nw faqe 49 dhe fillim te librit

AUGUST BOSKHE
1785-1867.
Ka qenë nxënës i VVolfit dhe është bërë shumw heret profesor në universitetin e Hajderbergut. Ai është themelues i epigrafisë moderne dhe ndryshimeve të saj në gjurmimet historike. Pas mbarimit të luftës për çlirimin e Gjermanisë, Akademia e Berlinit vendosi që të botojw një përmbledhje me mbishkrimet antike, në fillim me ato greke. Në komisionin që u formua për përpilimin e kësaj përmbwledhjeje ”Corpus inscriptionum graecarum” u zgjodh, përveç Niburit edhe profe sori i ri Bôckhe.
Punimi në këtë vepër ishte mjaft i rëndë. Duhej që nga dorshkrimet e ndryshme të mblidheshin të gjitha mbishkrimet greke, të kontrolloheshin dhe në mënyrë kritike të komento heshin.Në atë grup që u formua, Bôsckhe i pari i botoi mbishkri met greke në v.1825 dhe me ta mori famë të madhe. Komenti met e tij nganjëherë jënë studime të vërteta.
Në bazë të materijalit epigrafik ai më 1817 publikoi librin “Die statshaushaltung der Athener” duke i ja kushtuar Niburnit, i cili në të bëri fjalë për bazën ekonomike të Athinës, finansi met e saj, banorët, numrin e robërve, mëditjet, çmimet etj.
Historiografia antike, për historianët modernë, është njëra nga burimet më kryesore por jo edhe nga më të besueshmet.
Me Niburn dhe Bôckhe fillon epoka e re, ku historianët dinë më tepër se ata të antikës. Po ashtu shikojnë gjërat më ndryshe se ata dhe nga perspektiva historike botërore i çmojnë gjërat dhe ngjarjet më drejt. Që nga koha e Bôsckhe në Gjermani u paraqitën dy drejtime rreth studimit të antikës të cilat luftohe shin në mes veti:
1.Njëri ishte drejtimi filologjik gramatik në krye me Gotfrih Herman dhe
2.Drejtimi historik në krye me vetë Bôckhe.
Ky i fundit ishte i mendimit se historia duhej të ndahej si shkencë më vete të cilën do ta studjonin historianët e jo gjuhtarët.
Në fillim të sh,19 Helman dhe Majer ishin përfaqsuesit më të shquar të këtij drejtimi, deri sa Vilamovitch mendonte se antika prezenton një gjithwsi dhe se e vërteta e saj më mirë mund të gjendet në veprat e këngëtarwve se sa në të historianwve.
Bôckhe thotë se njohuritë origjinale për të kaluarën kanë rrjedhw nga historianët e jo nga filologët.

GUSTAV DROYSEN
18O8-1884.
Në gjysmën e parë të sh.19.Gjermania dha edhe një historian të shquar dhe të madh e ky ishte J.G.Droysen. Ai qe personi i cili i vuri themelet e studimit të historisë hlenistike me veprën e vet ”Geschichte Aleksandres des Greseen” 1833.”
Para se të paraqitej ky, mendohej se historia e Greqisë mbaron me luftën te“Heroneja”.
Historiografia klasike para Droysenit e ka konsideruar historinë e Greqisë dhe e ka shiquar ate nëpërmes të prizmës së fjalimeve të Demostenit dhe në fitimin e Maqedonisë ka konsideruar vetëm një okupacion të Greqisë nga barbarët..
Me rëndësi, tek Draysen, është ajo që ka bërë në interes të shkencës moderne. Ai ka zbuluar një kaptinë të re të historisë botërore së cilës i ja dha emrin “Helenizëm”
Duhet thënë se Niburn në kurset e veta të historisë së vjetër e ka përpunuar edhe periudhën helenistike por ligjëratat e tia jënë publikuar shumw vonë, 20 vite më vonë, 1851 . Kështuqë përparwsitë për shtrirjen e helenizmit në historiogra finë moderne i jepen Drayzenit. Përveç kësaj që është shumw me rëndësi, Draysen ka edhe një shikim të ri në këtë periudhë të historisë antike. Derisa Niburn mendon se Aleksandri i Madh ka qenë luftëtar i madh , Draysen në veprën e ti thotë se Aleksandri i Madh nuk është kurrgjë tjetër vetëm se shënon fundin e një epoke të historisë botërore dhe fillimin e një epoke te re,helenistike.
Tri vjet pas botimit të historisë së Aleksandrit të Madh, Droyzen boton edhe historinë e Diadohut 1836,e disa vite më vonë edhe historinë e Epigonit 1842 ku tregohet historia e Greqisë.
Drojzen ishte i bindur se maqedonët kan qenë grekw dhe ka menduar se fitorja e Filipit tek Heronea ka bërë bashkimin nacional të grekve dhe kurrgjë tjetër.
Në fillim të sh,19 në Angli u rrit interesi ndaj historisë së Greqisë dhe institucioneve të saja. Me rëndësi është historiani Vilijam Mitford i sh.18.
Po ashtu rëndësi shumw të madhe ka edhe “History of Greece” e Coonop Thirval 1835-38.

GEORGE GROTE
1794-1871.
Nuk ka qenë as filolog e as historian. Ka qenë nëpunës banke dhe politikan liberal parlamentarë anglez, por ka pasur dituri të gjallë të cilën e ka fituar me anë të leximit të klasikwve, bashkëkohwsve modernw dhe të ekonomistve.
Interesim për ta shkruar këtë histori i ka dhënë libri i Mitford i cili ka qenë konservatist shumw i madh dhe e ka urrejtur Athinën pa masë. Pas leximit të kësaj vepre, te ai u zgjua dëshira që ta tregojw realitetin e Greqisë, dhe historisë së saj.
Libri i tij “History of Greace” ne 12 tome ,1846-54, përf shin historinë greke nga periudha legjendare deri në fund të periudhës së Aleksandrit ,310 p.e.sonw.
Libri i Grote ka përjetuar sukses që nuk mbahet në mend. Ai në mënyrë të zjarrtw e mbron demosin e Athinës.
Në lidhje me Maqedoninë ka shikime të afërta me Niburin. Grote konsiderohet ndër historianët më të mëdhenj anglez.

ERNEST CURCIUS
1814-1897.(Kurcius)
Pak pas Grote doli Historia e parë greke e cila ishte me rëndësi të madhe dhe doli në Gjermani. Ajo është një tregim romantik për të kaluarën greke dhe quhet “Grieschichte geschichte.”
Curcius ishte nxënës i Karl Otford, shkrimtarit të monogra fisë mbi fiset greke. Ky si njeri i ri erdhi në Athinë, Peloponez dhe ujdhesat e tjera, ku u njohtua me rrethanat dhe natyrën në të cilën kanw jetuar grekët e vjetër dhe u njoh me përmendoret e tyre të cilat atë kohë kishin filluar të zbulohen nga toka me anë të gjurmimeve arkeologjike.
Curcius edhe vetë iu dha arkeologjisë dhe u bë udhëheqës i gjurmimeve në Olimp. Ai në vitin 1852 u interesua për organi zimin e këtyre gjurmimeve, për të cilat ka wndërruar edhe Vinkellman por me gjurmimet filloi në vitin 1875-1881 dhe pati rezultate fantastike.
Jënë gërmuar edhe zbuluar rreth 100 statuja, mes të cilave edhe Hermesi i Praksitelit dhe Nikija i Pajonosit.Veç këtyre jënë gjetur edhe 900 mbishkrime sepse oborri i Olimpit në antikë ishte muze në të cilin me shekuj jënë ruajtur dhuratat e shteteve dhe personave privatw.
Në gërmimet e Olimpit kanw marrë pjesë shumw arkeologë të njohur, epigrafë dhe arkitektë dhe materijalin e gjetur e publikoi Curcius më 1890-97. në pesw tome të quajtura “OLIMPIA” dhe u bë njëri nga figurat më të shquara të jetës publike në Gjermani, në gjysmën e dytë të sh.19.
Historia e tij përjetoi shumw botime dhe është barazuar me atw të Momsenit ”Historia e Romës”.

THEODOR MOMZEN
Ka qenë i biri i një bariu dhe ka kryer fakultetin juridik në universitetin e Kilit. Ka qenë i dërguar në Itali ,ku është marrë më studimin e mbishkrimeve dhe Revolucioni i 1848 e takoi në Shlezvig ku redaktonte gazetën e shtetit të përkohshëm. Pas revolucionit mori katedrën e të drejtës romake në Lajpcig, por qe i detyruar ta lëshojw Gjermaninë. Për nja dy vite ligjëroi në Cirih. Më 1850 këthehet nga emigrimi, derisa në 1858 u vendos në universitetin e Berlinit në katedrën e historisë romake. Së shpejti u bw anwtar i shkencave të akademisë prusiane. Nga veprat e tij më të popullarizuara jënë “Historia Romake, e cila i paraqet ngjarjet deri tek lufta e “Tapsusit” 46, p.e.sonw. Ai i ndriçon të gjitha anët e jetës së Romës, por rëndësinë kryesore ia kushton historisë politike të jashtme dhe të brendshme. Pushtetin e Italisë e trajton se ka qenë bashkimi i të gjitha fiseve italiane në një shtet. Ai thotë se Republika para rënies ka treguar paaftësi që të kryejw detyra të cilat kanw qenë të vendosura para Romës. Sipas tij shpëtuesi i Romës ka qenë Cezari i cili ka dashur të ngriste kombin romak dhe ate helenistik. Kartagjena për të është Londra e kohës së vjetër. Flet për kapitalizmin dhe thotë se ka ekzistuar nga shekulli i V,p.e.sonw. Në shumw gjëra nuk pajtohet me Niburin. Thotë se fuqia dhe politika romake nuk kanw qenë njwjtë në të gjitha periudhat historike. Ai nuk ka marrë për bazë gjurmimet arkeo logjike me themelimin e Romes. Tomi i IV nuk doli në dritë nga pengesat objektive në një anë dhe nga ajo se ai u hidhërua nga sundimi gjerman për të cilin kishte luftuar. Në 1885, u paraqit tomi i V i cili sipas metodës dallohet nga të parët. Rëndësi i kushton politikës së jashtme të Romës. Vepër tjetër është “E drejta shtetwrore romake” në tre tome ku i radhiste sistematikisht institucionet shtetwrore romake. Poashtu nxorri në dritë “E drejta penale romake“ 1899. Menjwherë pas daljes, veprat e Momzenit iu nënshtruan kritikës. Ndër kritikët më të shquar ishte Karl Niç i cili ishte përfaqsues i shkollës së Niburit.Vepra e tij ”Historia e Republikës Romake” doli në dritë pas vdekjes së tij.

FUSTEL DE KULANG(kulanzh) 1830-1889.
Francezët në mesin e sh.19 kanw vetëm një emër të madh në fushën e studimit të Antikës.Kz është ndër më të shquarit historian francez.Në shikimet e tij është shumw origjinal sa i përket strukturës së shoqërisë njerwzore dhe zhvillimit të saj. Njëra ndër veprat kryesore të Kullanzhit i është kushtuar Antikës,”La cite antique”Shtetet antike e publikuar në 1964.Po ashtu është i prkëthyar edhe në sërbisht nga Milosavleviq në Beograd 1895. Duke punuar në burimet e kohës antike, ai ka dokumentuar se historianët duhet të jenë vetëm interpretues të atyre burimeve. Dhe se , nuk guxon historiani,të fusw në kohën antike botwkuptime të kohës bashkwkohore. Me fjalë të tjera Kulanzh ka qenw kundërshtar i modernizimit të Antikës dhe kundërshtar i mendimit se historianët bashkwkohws doemos duhet të edukohen me shembuj antikw dhe t`u përmbahen atyre. Ai thotë se duhet bërë dallimin në mes të njeriut antik
dhe atij bashkwkohor, sepse ai antik ka qenë i lidhur për fisit dhe religjionit dhe nuk ka qenë i lirë ashtu si që sot njeriu bashkwkohor mund të mendojw lirisht.

GEORG BUSOLT[
Veprimtaria e tij i takon fundit të sh.19. Atëherë u bënë
zbulime të mëdha arkeologjike, epigrafike, të cilat i mundë suan Busoltit që të bëjë një përparim të madh në punimet e ti mbi njoftimin e Greqisë. Pas publikimit të “Athenon Politeja” ai u detyrua që t´i ripunojw edhe njëherë të dy veprat e tij të cilat i kishte nxjerrw më herët. Punimi i tij, ”Mbi të drejtën e vjetër të shtetit Grek ”Griechichte stats und rechtsaltertumer” paraqet sintezën e parë të madhe mbi të drejtat institucionale dhe shtetwrore të Greqisë së vjetër. Vepra e tij ka përjetuar edhe botimin e tretë dhe ka një rëndësi mjaft të madhe për këtë fushë.
Vepra e dytë e tij me rëndësi të madhe është “Historia e Greqisë” “Griechichte geschichte” e botuar më së pari në 1885 e cila më vonë u ripunua nga themeli. Botimi i ri dihet se ishte shumë më i gjerë dhe kishte tri tome kundër botimit të parë më dy tome. Busolt në vitin 1904 kësaj vepre ia shtoi edhe tomin e katërt, Luftën e peloponezit. Historia e Buzoltit, si që thotë edhe vetë ai, u është e përshtëtshmë tepër dijetarwve dhe studjuesve të thellë se sa publikut të gjërë.
Ai është munduar që për çdo pyetje të mbëledhë burime epigrafike dhe letrare.
Me një fjalë Historia e tij është një tekst në të cilën mund të gjenden të dhëna të tubuara dhe të kontrolluara nga burimet e shumta. Për këtë arsye libri i tij është njëri ndër më të kërkuarit kur është fjala për studimin e historisë se Greqisë.

EDUARD MAJER 1855-1930.
Ka pasur shumw vija të përbashkëta me Beloh. Edhe ky u kushton rëndësi marrëdhënieve shoqërore-ekonomike dhe jetws sw robwrve në antikë, etj . Është më i matur se Beloh në kritikën e traditave antike. U dallua sidomos me qëndrimin e tij universal historik, në studimin e Greqisë. Historia e tij e kohës së vjetër ”Geschichte des altertums”wshtw në pesw tome.Tomi 2-5 përfshin historinë e Greqisë deri te Filipi i II. Botimin e dytë, i cili ishte i domosdoshëm pas zbulimeve të mëdha arkeologjike, nuk arriti ta mbaronte.Ai përpunoi vetëm periudhat më të hershme deri në sh.8. Është një vepër e cila përfshin përpjestime shumew të gjëra. Pas Majerit nuk ka pasur njeri i cili ka mundur të dijw dhe disponojw me një numër aq të madh burimesh si të grekwve ashtu edhe të popuj ve të lindjes së vjetër. Ky ka qenë kundërshtar i madh i speciali zimit të një lëmi, sepse me këtë ai thotë se bëhet një ndarje dhe nuk mund të shkruhet as një vepër historike, nëse nuk i jepet materijalit një shikim i përgjithshëm. Filozofinë e tij historike Majeri e ka përdorur në faqet e para të tomit të parë të historisë së vet me titullin ”Elementet e antropologjisë” e cila jep të kuptoimë për evolucionin e bashkësisë shoqwrore. Ai thotë se nëse hedhim nji shikim në zhvillimin e përgjithshëm të njerw zimit të brendshëm dhe të jashtëm do të vwmë re tre grupe të mëdha në kundërthënie të ndryshme të ngjarjeve të jashtme. Si pas Majerit historisw nuk i intereson ajo që është e përgjith shme. Shkenca e historisë është shkencë e një lloi të veçantw, ajo nuk është as filozofike e as ekzakte dhe nuk mundet të krahasohet me shkencat e tjera. Majeri nuk e sheh progresin e përhershëm në histori.Ai është përfaqwsues tipik i të ashtuquaj turës periodizim ciklik i historisë. Majeri i pari e ka vwnw në përdorim terminin “Koha e mesme”. Sipas tij, Athina e sh. 5-6 p.e. sonw është koha e kapitalizmit antik, kurse helenizmi i përgjigjet kësaj të sotmes.

ROBERT VON PÖLMAN.
E pruri historinë antike deri në kulminacion të modernizimit.Vrejtjen ia kanw tërhequr problemet shoqwrore antike. Përveç një historie të Greqisë e cila është botuar në Hendbach dhe ka përjetuar pesw ribotime, ai ka shkruar edhe ”Historia e socializmit dhe komu nizmit antik“ e cila disa herë është ribotuar me tituj të ndryshëm. Detyra e këtij libri është që të tregojw se edhe në antikë ka pasur utopi komuniste dhe animin nga ajo, sikurse qw ka qenë në kohën e Pôhlmanit.Ky ka besim dhe shumw pret nga luftwrat klasore.Si përfaqsues interesant i një epoke, ai ka dhënë vepra të cilat në kohën e tij kanw qenë shumw të shquara dhe sinteza e tij mbi pyetjet shoqë rore dhe socializmin në antikë, sot na shërben si themel për kritikë.

BENEDIKTUS NIESE
Shumw solide dhe me rëndësi të vazhdushme është vepra e Niese ”Historia e Grekwve dhe Maqedonwve pas luf tës te Heronea” në tre tome. Është e shkruar pa ambicje letrare. Si për nga stili ashtu edhe për nga koncepti është e kundërt me atw të Drojzenit. Kjo në të vërtetë është para frazë themelore e burimeve pa kritikë, pa kombinime dhe hipoteza. Në deceniet të cilat ishin nw mes të paraqitjes së veprës së Drojzenit dhe Historisë së Niese u mbëlodh shumw materijal i ri letrar dhe epigrafik i cili i mbushi shprastirat e ndryshme. Shfrytzimi i këtyre materialeve e bënë veprën e Niese që edhe sot të shfytw zohet dhe të jetë e domosdoshme për secilin që merret me historinë helenistike e sidomos për periudhat nga 220-120 p.e. sonw, sepse kjo pjesë është më së paku e përpunuar.

AUTIRET ANTIKE qe shkruan per Iliret

Duhet thënë se shkrimi si mënyrë e të shprehurit ideor ka qenë shum herët i shpikur si në lindje ashtu edhe në botën greke. Mirpo funksioni i parë i tij ka qenë shkruarja e ligjeve, si në Babilin, përkatsisht formula të shkruara religjioze-mistike (Kinë,Indi,Egjipt) ashtgu edhe në greqi e Romë. Ndërkaq, gjuha e tabelave të shkrimit linear, wshtwtë dëshmuar në Kretë, është e karakterit të shënimit të inventarit. Sidoqoftë, me thjeshtimin e alfabetit që e bënë fenikasit dhe me adaptimin e tij te grekët dhe përmes tyre edhe tek romakët, u bë e mundshme që edhe idetë abstrakte, të cilat deri atëherë, në sisteme eksistuse si në lindje edhe në mesdhe, shprehesahin në mënyrë piktografike, të shprehen edhe të përpunohen në relacione në mes mitit dhe gjuhës. Përmes universalizmit apstrakt, çfar është të shkru arit, zhvillohet shkenca me plotkuptimin e fjalës në një organ si rezultat i diskursivitetit analitik të problemeve të ndryshme natyrore e shpirtërore. Arritjen më të lartë ky sistem, kuptohet në botën greke, e arrin në veprat e Platonit dhe Aristotelit, ndonse këtyre do tu paraprijnë paraso kratikët me gjuhën e tyre mitike nga e cila, si që do shohim, nuk do të çlirohen as Platoni as Aristoteli .

H O M E R I
Për emrin e Homerit, eksistimin e tij si autor dhe veprim tarinë e tij, kritika ka mendime të ndryshme.
Disa mendojnw se Homeri është autori i poemave të njohura “Iljada”dhe “Odisea”.Të tjerët mendojnë se ky fare nuk ka eksistuar por është emër i trilluar dhe se veprat e lartëpërmendura jënë këngë popullore dhe i jënë mveshur emrit të trilluar Homer. Bile legjenda thotë se ai ka qenë i verbër dhe se i ka kënduar për mendësh veprat e ti.
Iljada përshkruan luftën e grekwrve kundra Trojës. Është e shkruar diku rreth sh,8 para erës. Odisea është shkruar në sh.7 p.e.
Arkeologjikisht është vërtetuar se poemat e Homerit me gjithwse të mveshura me fantazi të shumwta pasqyrojnë ngjarje të vërteta historike. Jënë burim i rëndësishëm për njohjen e jetës së greqisë së asajë kohe. Këtu ndeshemi edhe me ca të dhëna për historinë e Ilirisë, ku përmendet pjesmarrja e Paionve në luftën e Trojës. Këta jënë lajmet më të vjetra të shkruara për historinë e ilirisë.

ILIADA DHE ODISEASI BURIME HISTORIKE.
Kan kaluar njëzet e shtatë e më tepër shekuj që kur lexo hen “Iliada”, “Odisea”dhe emri i Homerit. Dhe ne vazh-dojmë ti admirojmë këto poema gjeniale të cilat na zbul- ojnë përpara syve njw nga qytetrimet më të lavdishme të historisë, por autorin e tyre nuk mund të themi se e njohim.
A ka jetuar Homeri, kur ka jetuar dhe ku ka jetuar? Cfar dokumentash na la antikiteti për të ? Për fat të keq fare pakw: emrin e tij, një bust, pohimin se ka qenë i verbër dhe ca legjenda. Të jetë vallë kjo një pakujdesi e pafalëshme
e bashkëkohasve të tij, apo të jetë humbur në mjegullën e kohës figura legjendare e poetit. Gojdhëna e lashtë e paraqiste të verbër, por ky pohim ishte përshtatur në një mendim të Tukididit i cili kujtonte se këngëtari i verbër që përmendet ne një hymn drejtuar Apolonit e që thuhej se e ka shkruar Homeri, është vetë poeti Homer.
Midis kaq rrëfimesh që tregonin të motshmit për të , vlen të përmendet një biografi e poetit që thuhej se e ka shkruar Herodoti. Homeri, pra kishte lindur në qytetin Smirnë të Azisë së vogël. Të dy prindërit e tij e lan jetim e të varfër që në moshë të re. Poeti i ardhshëm, që kishte qenë nxënës në shkollën e muzikës që e drejtonte Femi, pas vdekjes së atij hyri si mësues në atë shkollë për të fituar bukën e gojës. Shumë nxënës ndiqnin mësimet e tij. Midis atyre nxënësve ndodhej edhe një tregtarë, me sa duket mik i arteve, i cili e shetiti poetin nëpër vende të ndryshme. Që këtu Homeri fillon pelegrinazhin e tij tëgjatë në Egjipt, Libi, në Spanjë dhe Itali.
Por as në ato vënde nuk u pasurua. Këndonte pra Homeri duke u zvarritur nga njëri vënd në tjetrin, varfërinë e tij, derisa një ditë u sëmurë nga sytë dhe u detyrua të ndalet në ishullin Itakë. Këtu qëndrioi si musafir i Mento rit, nga i cili mori vesht shum gjëra pwr jetën plot avaven tura të mbretit të vdekur të Itakës,Odiseut.
Pas kësajë ndalese në Itakë, poeti filloi përsëri pelegri-nazhin e tij nëpër vende të ndryshme, derisa, më në fund, me dritën e syve të humbur, i varfër dhe i lodhur, gjeti prehje në ujdhesën e Kios. Këtu e mori në mbrojtje njw njeri i pasur, i cili e ndihmoi të hapë përsëri një shkollë e të lexoi Iliadën e tij, të cilën e kishte shkruar në smirnë ku u ndal përkohsisht njëherë gjat udhtimeve të tia.
Si pas Herodotit këtu në pleqëri thuri edhe “Odisenë”. Më vonë vazhdoi me shëtitjet deri sa e ndali vdekja në ujdhesën IOS.Homeri e mbulon sfondin historik të luftës së Trojës, Antagonizmin ekonomik e politik midis Greqisë dhe Azisë së Vogël, me velon e purpurt të një hakmarrje e të
një tradhtie për të shprehur, me ekuilibrin dhe mjeshtrinë
poetike që lyp trajtimi i një teme madhështore si “Iliada” , një vizion heroik të jetës. Heroikja tek Iliada qëndron në
përshkrimin e çdo ngjarjeje, sendi ose personazhi me prop orcione thellsisht monumentale: turma luftarësh e beteja të përgjakshme; vringllima armësh që ndeshen me furi të pa
shembullta; klithma triumfi, kërcnimi e dëshprimi; tërheqje e sulme të furishme që zgjatin me ditë të tëra, vaje e kuje të kobshme mbi kufoma luftarësh të vrarë.
Tek Odiseja përshkruhet këthimi i fitimtarve grekw nga lufta e Trojës e një nga ata është edhe Odiseu, mbreti i Itakës dhe pikërisht aventurat e këthimit të odiseut tregon poemi që ka emrin e tij.
Po ti krahasojmë të dy poemat,del qartë se linja krye- sore, ambienti, natyra e ngjarjeve, drama dhe idealet e perso nazheve, flasi për dy krijime artistike, thellsisht të ndrysh- me.
Deri në sh,V p.e. grekët besonin se Homeri ka eksistuardhe ia dedikonin atij të gjitha veprat epike që flisnin për
luftën e Trojës dhe himnet për nderë të hyjnive.

Pisistrati (605-527) në bashkëpunim me katër poetë, mori për sipër të përmbëledhë e të sistemoi në një tërsi organike, këngët homerike. Kjo vlersohet si puna e parë serioze për kompozimin artistik të poemave. Porpati edhe asi men dimesh se këta dy poema nuk jënë krijime të një autori.
Pavarsisht nëse mund të pohohet ose jo se Homeri, siç mendon shkenctari i madh gjerman Vilhelm Derpfilld, nuk përshkruan të kaluarën, por botën greke të kohës së tij.
Në sh,VIII-VII, poemat që mbajnë emrin e tij jënë vepra të plota, të thurura harmonikisht, ku ngjarjet historike ger shetohen me ngjarjet fantastike, nw një epopee madhë shtore. Ata na japin mundësinë që të ndjekim zhvillimin e shoqërisë greke, që nga regjimi i vjetër i komunitetit të fiseve e deri në krijimin e qytetit skllavopronarë. Ato me përshkrimet e gjalla, tablotë dhe hollësitë e jetës së përdit shme, jënë një burim historik me rëndësi. Por deri sa të arrihej në një bindje të tillë, u desh një luftë jo e vogël, kundër formalizimit shterpw të disa shkollave arkeologjike.

H E S I O D I
Është poet grek. Jetoi në shekullin e 7 para erës. Lindi në Beoti, në një familje fshatare dhe vetë ai u morë me bujqësi. Veprën të cilën ai e shkroi quhet “Theogonia” (Krijimi i perëndive) dhe ka përmbajtje krejtsisht theolo gjike. Aty flet mbi prejardhjen e perëndive dhe krijimin e botës. Në veprën e dytë “erga kai hemerai” (punë dhe ditë) e cila paraqitet më e përsosur se e para, jepen kryesisht udhzime për bujqwsi, për mënyrën e punimit të tokës, si dhe jep një kalendarë për bujkun dhe udhëzime për bujqë sinë. Ai thekson në këtë vepër rëndësinë e madhe që ka punimi i tokës në kohë të përshtatshme. Këtu përshkruan edhe marrëdhënjet shoqërore të kohës së tij dhe luftën kundra fuqizimit të aristokracisë fisnore. Poema e tij është një burim i rëndësishëm, për teknikën e ekonomisë fshatare të greqisë së vjetër ku flet edhe për fushat pjëllore të Epirit, kullotat e shumta dhe kopet e bagëtive. Të dy veprat e tij kanë vlerë historike sepse na shërbejnë si burime të shkruara për kohën që ai shkruan. Ja se çfar përshkrimi na jep ai: „Është, Hellopia, një fushë shum pjellore dhe me luadhe të mira, e pasur me dele dhe kije këmbëharkuar, këtu banojnë burra me shumw kope gjedhesh dhe një sasi e pa numërt fisesh mortarësh, këtu në pjesën mw të fundit wshtw ndërtuar Dodona, këtë zeusi e deshi që të jetë një faltore e vyer për njerzit.

H E R O D O T I
Në kohën antike është konsideruar si babai i Historisë. Është lindur në Halikarnas, në jug të Azisë së vogël. Jetoi 485 deri 425. o.e. Kjo pjesë e ujdhesës ka qenë koloni e Dorve, nën sundimin e mbretit Karije i cili i është përulur mbretit persian. Ka shkruar në gjuhën jonase. Arsya mund të jetë se ay ku jetonte kishte shumicë jonas ose gjuha e jonasve ka prezentuar gjuhën e intelegjences greke.
Në rini u muar me veprimtari politike të vendlindjes së tit dhe me luftën kundra okupatorit të vendit të vet. Mos suksesi i kësajë lufte si duket e detyroi Herodotin ta lëshoi vendlindjen dhe të marrë nëpër botë.
Nuk dimë se udhtimet e veta i shkroi menjiher, pa ndërprerw, dhe nuk dimë rendin e udhtimeve të tija. Si pas përshkrimeve në veprën e tij konstatojmë se ai udhëtoi në Azinë e poshtme, Egjypt, Libi, dhe se ka jetuar në ujdhesën e Samosit. Mund të ketë jetuar edhe në kolonitë greke të asajë kohe Olibi, ku kan jetuar Skitët.
Pas udhtimeve të gjata u vendos në Athinë ku ju bashkangjit kruzhokut të Perikliut 444,p.e. Vdiq në Tiri në vitin 429 ose në Athinë, ku si duket e bëni redaktimin e fundit të veprës së vet. Është pajtuar me demokracinë e Athinës në kohën e Perikliut.
Në veprën e tij “Luftat Greko Persiane”, ai jo që na i spj egon ngjarjet, por mundohet të na i sqaroi ata.Vepra e Herodotit ndahet në 9 kaptira. Së pari jënë katër libra të mëdha ku e para i është kushtuar LIDISË dhe Persisë deri me ardhjen e Kambizit në shkëmin mbretwrorë. I dyti i është kushtuar Egjiptit. E treta vazhdon të parën dhe flet për Persinë, deri me ardhjen e Darit. E katërta paraqet se si kaloi Dari në Skiti.
Në kohën e Herodotit ishin në fuqi të dhënat të cilat Herodoti ka mundur ti ndëgjonte kudo. Kur i ka bërë vizitë Egjiptit dhe Persisë ka përdorur përkëthyes dhe i ka besuar ati. Kur ai e shkruante „Historinë“ në Athinë, kishte ende pjesmarrës të luftës, që ende ishin gjallë. Por përsëri ndai burimeve të Herodotit duhet të jemi të kujdesshëm dhe kritik, sepse përvec tjerash ka patur materijale nga përmen doret e ndryshme.
Ai i ka parë mbishkrimet në përmendoren e luftëtarve të cilët jënë vrarë tek ngushtica e Termopileve kundër persi anve. Po ashtu i ka patur në dorë edhe veprat e logografëve.

H E R O D O T I D H E I L I R Ë T
Është i pari që e quajti me këtë emër, etnosin e madhw që banonte në veri të grekve dhe në lindje të thrra kasve. Ai nuk na njohton neve për ishujt dhe brigjet e detit Adriatik, që lundërtarët grek i kishin parë për cdo ditë, por për pwr thellsinë e “tokave ilire” nw prapavijw tw Dzrrahut Korkyrws dhe qyteteve tjera. Ai në veprën e tij (IV-48) përmend se tokat ilire nga Tribalët i ndante lumi Angros (morava jugore)
Dy rastet tjera ku Herodoti i përmend ilirët, kanw të bëjnë gjithashtu me kufitë lindorë të tyre, ku ata jënë takuar me maqedonët.
Këto lajme të para mbi ilirët, historiani grek i pati mbledhur vetë gjat njërit nga udhtimet e tij në thellsi të Ballkanit midis viteve 455-452. Detarët dhe tregwtarët grek ,para Herodotit kanw menduar se ,jo larg bregdetit ilir gjendej një mal i lartë që e quanin “Delfion”dhe nëse hypej në mëjë të këtij mali do të mund të shiheshin anijet që kanw lundruar në detin e zi. Pra ilirët nuk ishin të pa njohur për grekët por ajo që mund të quhej një zbulim i mirfillt i historianit të madh është se, atje ku paraardhsit e tij shihnin fise të veqanta, ai pa dhe njohu një popull me tipare të përbashkëta, që përmbëlidheshin në një emër të përbashkët-ILIR.
Herodoti, me syrin e një historiani dalloi, brenda bashkë sisë ilire, një forcë politike të cilën Greqia për herë të parë po e vinte re, ose më mirw u detyrua ta njohë dhe llogarisë si forcë që mund ta përdorte në luftërat Greko Persiane. Dhe jo rastësisht njohtimet e Herodotit vinë nga ato zona ilire që njwlloj rrezikoheshin nga perisianët si edhe Greqia. Poashtu ai na njohton se tek Ilirët ishte strehuar themeluesi i Maqedonisë antike, Perdika.
Përmendja e Ilirve nga Herodoti, nëse nuk do të quhej një zbulim i mirëfilltë politik, na patjetër duhet të pranojmë se ai ua hapi ilirve dyert e historisë antike. Për gratë ilire, Herodoti shkruan se “Gratë e Paionisë jënë shum të , men çura. Duke u këthuar në shtëpi, mbi kokë mbajnë një shtëmbë me ujë dhe qafën e mbajnë drejt në mënyrë që kur jënë dukë ecur, shtamba qëndron pa lëvizur dhe pa u lëkundur. Duke ecur fëmijëve u japin të pijnë, duke i mbaj tur varur në gji dhe kalin e të shoqit e tërheqin për kapistre dhe e shpiejnë për ti dhënë ujë. Herodoti potencon se kjo ishte një pamje e pa zakonshme për botën grek.
Herodoti na jep disa të dhëna edhe për Pellazgët ku ndër të tjera thotë: ”Pellazgët kishin zakon tu flijonin perëndive çdo gjë, sikurse e mësova në Dodonë; dhe nuk kishin për ta ndonjë emër, pasi nuk i ka dëgjuar njeri t’i thërrisnin me emra. Ata i thirrnin në përgjithësi si perëndi, për arsye se ,pasi kishin vënë të gjitha gjërat në rregull, mbanin ligjet e gjithësisë.
Herodoti përshkruan edhe shtëpitë e ilirve. Ai thotw sw shtwpitw e tzte jwnw tw ndërtuara në mes të liqenit mbi trarë të vënë kryq…. Lidhen me tiokën me anë të një ure.. Secili mbi këto shtroje kishte një kasolle në të cilën banonbte…. Fëmitë e vegjel i lidhnin për këmbe me litarë nga frika se mos binin poshtë në liqen.


T H U Q I D I D I (tukididi)
Jetoi në vitet 46o-395. Rrjedh nga një familje athinase me prejqrdhje thrrakase. Me fillimin e luftës së Peloponezit 424, u zgjodh për strateg dhe u dërgua në ujdhesën e Thrra kisë që ti ndaloi sulmet e Spartës.
Kur ai nuk mundi ti ofroi ndihmë qytetit Amfipol, atëher e shpallën si tradhtarë dhe e dëbuan nga Athina. Ai kaloi jashta 20 vjetë dhe u këthya pasi u ndal lufta.Vite me rradhë u mundua të mbëlidhte materijal për të shkruar luftën e Peloponezit, por vdekja nuk e priti dhe vepra e tij është ndërprërë në ngjarjet e vitit 411. Ky nuk është si poetët që rëndësinë nuk i ja kushtojnë të vërtetës por ritmit. Ai thotë se ngjarjet i ka rekonstruktuar me argumente më të sakta.
Në librin e parë ku pas hyrjes Tukididi flet për qëllimin e veprës së tij, fillon të tregoi për rëndësinë e luftës së Peloponezit dhe e krahason atë më ngjarjet e vjetara në greqi, duke përfëshirw këtu edhe luftën me Persinë, pastai shkaqet e luftës.
Në librin e dytë paraqet luftën e Peloponezit dhe kulmi i përshkrimit arrihet në librin e 6 dhe të 7 ku përshkruhet ekspedita e Siqelisë.Tukididi nuk është tregimtarë i thjeshtë si Herodoti. Ka shfrytzuar dokumenta dhe tekste të ndrysh me dhe ka vizituar vende ku jënë bërë lufta të ndryshme.
Në krahasim me historiografët e më parë ky është i pari historian i vërtetë dhe llogaritet se është themelues i parë i sajë. Shum historian këte e marrin si simbol. Ai shum pak interesohet për jetën ekonomike dhe ngjarjet e historisë sociale mbesin nën hije.

TUKIDIDI DHE ILIRËT

Lufta e Peloponezit (431-404) mund të llogaritet si lufta e parë botërore për antikën. E nisur nga dy lidhjet kundërshtare greke: E Athinës dhe e Peloponezit, ajo përfëshiu jo vetëm helenët por edhe popujt tjerë kufitarë apo të largët si që kan qenë Ilirët, thrrakët, italikët etj. Kjo luftë filloi larg sheshit të mirfillt të konfliktit, në Korkyra . Tukididi, kronist i sakët i ngjarjeve të luftës së Peloponezit, fillimin e ngjarjes e vendos në Epidamn, si që parapëlqehej të quhej atëherë qyteti Dyrrahion.
Tukididi shkruan se Epidamni është një qytet që gjindet në anën e djatht kur hun në gjirin e Jonit. Pran tij jetojnë barbarë Taulantw, fis Ilir. Pak para luftës së Peloponezit, shton Tukididi, populli i Epidamnit, demokratët, dëbuan oligarhët nga qyteti. Oligarhët të ndihmuar nga barbarët (ashtu thirreshin ilirët në antikw dhe popujt jo grekw)u lëshuan kundër tyre dhe i sulmuan edhe nga toka edhe nga deti. Oligarhët së bashku me ilirët gjetën përkrahje tek Korkyra demokratike. Demokratët e Epidamnit (dyrrah) Korkyrën e kishin konkurent të madh tregtarë në Adriatik, dhe u bashkuan me Korinthin aristokratik. Korkyrës nuk i mbeti gjë tjetër vetëm se të hidhej në kampin e Athinës. Tukididi thotë se Athinasit mendonin se lufta e Peloponezit ka qenë e pa shmangshme dhe donin që Korkyra të jetë në anën e tyre sepse kishte flotë shum të madhe luftarake. Tukididi që edhe më shumw se Herodoti, kishte një aftësi të madhe vrojtimi politik, bwnte gjithmon dallimin e ngjarjeve të mirfillta të historisë greke nga ata të popujve kufitarë, që ndërthureshin me të. Ndryshe nga Herodoti, që i cilsonte fqinjët veriorë të helenve, me emrat e fiseve apo popujve, Tukididi shton edhe një koncept përgjithsues dhe i thirr ata “barbarë” që bënë dallimin midis grekve dhe jo grekve, e që ka përqëllim ilirët. Si pas të dhënave të Tukididit më 423,p.e. mbreti i krahinës ilire Lynkestida, Arabeu, hoqi zgjedhën maqedone dhe u bë aleat i ilirve të tjerë. Si duket ilirët tjerë kan qenë aleatë të Athinës sepse kundërshtari i Arabeut, mbreti maqedon Perdika, ishte lidhur me Lidhjen e Peloponezit. Strategu sparitan,Brasida erdhi për ti ndihmuar Perdikës kundër ilirve por vetëm asistoi në disfatën e maqedonve dhe memzi arriti të nxjerrë ushtrinë e tij prej 4000 mi ushtarësh nga rrethimi ilir.Ai deshi që në të njejtën kohë të përfitonte aleatin maqedon dhe të neutralizonte kundërshtarët Ilir. I detyruar nga rrethanat e këtilla, shkruan Tukididi, Perdika nxitoi të merrej vesh sa më parë me Athinën dhe të hiqte qafe Lidhjen e Peloponezit- Spartwn. Vështrimet e Tukididit na bëjnë të kuptojmë se fqinjët veriorë të grekëve, Ilirët morën pjësë ne Luftën e Pelopo nezit, jo vetëm si të ftuar por edhe si protagonistë të një historie të re që nuk ishte vetëm e Greqisë por edhe e Ilirve.

D E M O S T E N I
Ka qenë oratorë grek i lindur në Athinë,dhe ka jetuar në vitet 384-322. Në moshën 20 vjeqare mbajti para gjygjit fjalimin e parë kundër tutorve të tij që e kishin mashtruar dhe përvetsuar trashigiminë e tij. Në vitin 354 mbajti fjalimin e tij të parë me përmbajtje politike. Më vonë u vua në krye të partisë athinase të pavarsisë që luftonte kundra filipit të dytë. Ligjëratat e tij njihen si shembull të pa arritura të artit retorik. Në vitin 854 mori pjesë bashkë me Eskimin në delegacionin që nënshkroi me Filipin e I marrëveshtjen të disfavorshme për Athinën. Në vitin 340 organizoi një lidhje antimaqedone ku mori pjesë edhe fisi ilir i Taulantve si dhe organizoi luftën kundër Filipit të II. Mori pjesë personalisht në luftën e Heronesë dhe mbajti një fjalim të përmortshëm për të vrarit në luftë. Në 324 p.e.u lagua nga Athina. Pas vdekjes së Aleksandrit u thirr të këthehej, por u desht të mëshihej rishtazi nga Antipatri. Duke mos dashur të biente në dorën e tij i dha fund jetës duke pirë helm. Koha antike e nderoi duke i ngritur lapidar dhe një varg truporesh. Më e bukura është ajo që u zbulua në Apoloni 1958. Emrin e Demostenit e mbajnë 60 ligjërata , ndër të cilat një numër jo origjinale. Në ligjëratat e tij ai u drejtohej edhe Ilirve të cilët poashtu kërcnoheshin nga mbreti maqedon.

DEMOSTENI DHE ILIRËT

Ne “Filipiket”e famshme të tij,Demosteni u thonte Athinasve se; ”Për sa u përket Paionve, Ilirve të tjerë dhe të gjith fqinjëve të Filipit, duhet besuar se për ata është më e kënaqshme të jenë të lirë se sa të nënshtruar nga Filipi. Oratori grek sigurisht e ka fjalën për një aleancë të lidhur që më 356,pe. kur Diodori na tregon se tre mbretër i Paionisë, Thrrakisë, dhe Ilirisë ishin bashkuar për ta sulmuar Filipin e II. Nuk ishte sekret se kjo marrëveshtje ishte vepër e Athinës, sepse në dekretin që u ekspozua në Athinë figuronin edhe emrat e mbretërve:Ketripor,i Thrakisë, Lypeiosid të Paionisë, dhe Grabos të Ilirisë.
Lufta për pushtet në Maqedoni ,pas vdekjes së Aleksa ndrit të madh implikoi edhe Epirin, ku u bë një kryengritje pro maqedone, dhe ndërhyrjen e mbretit maqedon Kasandrit me 317 p.e. Nga vala e terrorit që shpërtheu kundër pasusve të mbretit të përmbysur epirot, Ajakidit, mundi të shpëtoi vetëm fëmija dyvjeqarë i Ajakidit, Pirrua. Plutarku është ai i cili na e përshkruan këtë ngjarje. Pasi shpëtuan nga ndjeksit arritën në Iliri tek mbreti Glaukia. Pirrua vetë afro het këmbadorast tek mbreti, dhe duke u mbajtur për gjunj ëve të tij ngritet në këmbë. Mbreti njiher i vjen të qeshë por pastaj i shkakton dhimbje…dhe e urdhëroi gruan që Pirron ta rriste sëbashku me fëmitë e tjerë.
Të gjitha këta që i ka përmendur Demosteni në lidhje me Ilirët po edhe autorët tjerë tregojnë se shteti ilir ruajti gjat gjith sh.4,p.e. peshën e vet të rëndësishme në ngjarjet e ndërlikuara të historisë ballkanike, duke pasur si synime kryesore politike, frenimin e Maqedonisë në ekspansionin e sajë drejt Adriatikut. Dhe mund të themi se i ja kan arritur qëllimit që ta pengojnë Maqedoninë të zgjërohet drejt Evropës.

A R I S T O T E LI

U lind në vitin 384, p.e. dhe jetoi deri më 322. Lindi në Stagira të Maqedonisë Antike. Është filozofi më i shquar i antikës. Që në rini shkoi në athinë dhe u bë nxënës i Platonit. Më vonë themeloi shkollën e cila ishtë në kundërshtim me atw të Platonit. Pas një qëndrimi 20 vjetësh në athinë dhe tri vjet në Azi të vogël, u këthye në Maqedoni ku u muar me edukimin e Aleksandrit të madh. Kur Leka e filloi ekspeditën kundra Persianve, u largua nga oborri dhe shkoi në Stagira e më vonë në Athinë ku hapi një shkollë filozofike. Kur pas vdekjes së Aleksandrit, nw Athine filloi të marrë përpjestime të mëdha lëvizja antima qedone, u vu në rrezik edhe jeta e Aristotelit, prandaj ai u tërhoq në pronat e veta në Eube ku pas pak edhe vdiq.Vepra e ti është nga tri pjesë të pa kordinuara: Metafizika, Fizika dhe Psikologjija. Tregon qështje filozofike. Shkrime me rëndësi jënë edhe ata mbi moralin, politikën dhe artin.Tek vepra “Politika” trajton doktrinën e tij mbi familjen dhe shtetin. Si pas tij, njeriu është “ZOON Politikon” Qenje e aftë për të krijuar një bashkësi. Sa i përket formës së regjimit Aristoteli është përkrahës i idealit aristokratik të cilin e quan si sundim i njerzve më të aftë. Në veprën Politika, gjejmë ca të dhëna të fragmentuara, shpesh jo të kjarta mbi mënyrën e qeverisjes në Epidamn dhe Apoloni. Ai ka shkruar mbi 158 kushtetuta greke e të huaja, por për fat të keq ata nuk kan arritur deri tek na. Ajo që na ka arritur është Kushteuta e Athinës, që u zbulua në Egjipt e zbuluar 1890. Vepra tjera të Aristotelit jënë “De animalium historia” Mbi historinë e kafshëve. Këtu gjejmë shënime me karakter ekonomik.
Në vazhdim të njohtimit fantastik mbi malin Delfion, nga i cili shihej njekohsisht Adriatiku, po edhe Deti i Zi Aristoteli shkruan, përveç këti është edhe një vend tjetër, nw mes tw Mentorisë dhe Istrisë, në tregun e të cilit tregtarë të ardhur nga Deti i ZI, shesin verëra nga ishujt Lezbos dhe Thasos.
Të ngarkuara me verë e qeramikë nga ishujt e largët të Jonisë, apo nga Korinthi dhe Korkyra, anijet helene këthehe shin përsëri të ngarkuara. Ne nuk kemi ende dëshmi të drejtpwrdrejta, se çka u jepnin atyre Ilirët në shkëmbim për verën, por nuk ka arsye të mos mendojmë se mund të ketë qenë njëlloj si në shekujt e më vonshëm kur helada interesohej për grurin ilir. Natyrisht edhe mallëra tjerë që nuk kan lënë gjurma materijale për arkeologjinë :druri , pro dhime blegtorale etj. Aristoteli e përshkruan prodhimin e verës tek Taulantët në këtë mënyrë: Thonë se tek ilirët e quajtur Taulantë, bëjnë verë nga mjalti, pasi i shtrydhin hojet, mjaltit i hedhin ujë dhe e ziejnë në kazan… dhe kjo bëhet një verë e ëmbël….dhe e njëjta bëhet edhe në Heladë.

P O L I B I E
U lind në Arkadi,ne vitin 200.Mori pjesë në jetën politike të Greqisë dhe ka qenë njëri ndër pjesmarrsit e Lidhjes së Athinës.Pas luftës së tretë maqedone është dërguar në Romë si peng,e cila gjë ndikoi në mendimin e ti politik.Ky nga kundërshtari i romës u bë mbrojtës i sundimit romak.Pasi qëndroi 16 vjet në Romë,fitoi të drejtën të këthehet përsëri në vendlindje,por nuk qëndroi shum kohë sepse filloi udhtimet e tija dhe shpesh këthehej në Romë.
Së bashku me Scipion Emilijanin ka qenë në Afrikë kur Romakët e kan shkatrruar Kartagjenën.Vdiq më 120 p.e.
Historia e tij përfshin kohën prej 246-146 pe. Dhe prezenton historinë e parë botërore. Në qendër të vëmendjes së polibit është historia politike dhe ekonomike sociale. Ai nuk e mëshëh atë se anon kah aristokracia dhe ajo duket kur ai i jep karakteristikat demokratike. Si pas Polibie,suksesi i luftimeve romake në Greqi ka qenë shkak i rënjes së qyteteve greke.Burimet e ndryshme i ka marrë mjaft në mënyrë kritike dhe është munduar që të dhënat ti argumentoi me shënime nga dokumentat.Rëndësi të madhe i ka kushtuar përvojës së vet,duke thënë se historiani duhet ti njehw njerwzit, lëndën për të cilën shkruan dhe të ketë përvojë në qështjet ushtarake dhe politike.Ka vizituar vwnde të ndryshme.
Rëndësi u ka kushtuar edhe personave politik si Scipion Emiljanit,Hanibalit,etj.Vepra e tij është nga 40 libra me titullin “Historitë” e cila ende është historia e parë botërore e kohës antike.Jënë të ruajtura vetëm librat e para e tjerat jënë të ruajtura vetëm në fragmente.Ai thotë se pushtimet nga Roma ishin të domosdoshme.Pas veprës së Tukididit, kjo mund të konsiderohët si burimi më i mirë i kohës antike.
Duke jetuar në epokën e shembjes së poliseve greke dhe krijimit të perandorisë romake,Polibie ishte i pari që i pa në një optikë të vetme luftën PUNIKE dhe luftën Ilire.Si pas tij lufta e parë i siguroi Romës sundimin e plotë mbi mesdheun perendimorë dhe lufta e dytë i hapi rrugën për sundimin e Lindjes. Sipas Polibie, Roma vendosi ta sulmoi Ilirinë për këto shkaqe: Agroni, mbreti i Ilirve dhe biri i tij Pleurati, kishin një fuqi detare dhe toksore shum më të madhe nga ajo që kishin pasur mbretërit e mëparshëm Ilir. Shkaku i parë si pas Polibie ishte se Roma synonte të bëhej një perandori botërore dhe për ti sulmuar ilirët si pretekst përdori thirrjen e popullatës së Isës,koloni e Sirakuzës ne bregdetin Adriatik të Dalmacisë e që ishin të rrethuara nga forcat e mbretërisë Ilire. Roma u thirr në ndihmë edhe nga Apolonia dhe Akarnania, por përdori diplomacinë sepse ishte e zënë me luftërwn e parë Punike 264-241,p.e. Ne vitin 232 Epiri u shkëput nga aleanca me Maqedonië për tu bashkuar me Etolët dhe kualicionin anti Maqedon. E gjetur ngushtë Maqedonia ,kërkoi aletë Ilirët të udhëhequr nga Agroni. Ilirët i shkuan në ndihmë Maqedonisë dhe në bete jën para mureve të qytetit ushtrija Ilire shpartalloi ushtrine Etolase,që mbahej si më e forta në Greqi.
Pastaj njw vjet më vonë Teuta e cila erdhi pas vdekjes së Agronit, i detyroi Epirotet dhe Akarnanasit të bënin aleancë me te e cila marrëveshtje e bëni mbretërinë Ilire si forcën më të madhe në bregdetin lindor Adriatik,ku ndeshja e Romës ishte e pa evitushme. Si pas Polibie, Roma e kishte lajmëruar Teutën që ti ndreqte ligjet mbretërore të Ilirve,por mbretëresha duke e ditur se lufta në radhë të parë do të bëhej në det,filloi sigurimin e detit duke rrethar Apoloninë dhe Dyrrahun të cilat ishin shkëputur nga shteti Ilir.Polibie na jep të dhëna se në vitin 229,p.e.Ilirët e pushtuan Korkyrën dhe vendosën aty një garnizon nën komëndën e Demeter Farit, i cili ishte njëri nga miqt e mbretëreshës. Romës nuk i mbeti kurgjë tjetër vetëm se ta sulmoi Demetër Farin i cili pa luft i ja dorzoi qytetin Romakve.Kjo flotë vazhdon lundrimin për në Apoloni, Dyrrah dhe tokat e Parthinve e Atintanve ku e gjith prapatoka ilire u vu nën mbrojtjen e Romës. Kjo shënoni një disfatë të rëndë të mbretrisë Ilire, thotë Polibie. Me anë të një traktati të nënshkruar midis Teutës dhe senatit, mbretria Ilire u shtya në veri të lumit Ardaksan (Mat).Demetrit si shpërblim i ju dha Fari për ta sunduar,por Adriatiku merrte një rëndësi të madhe në kushtët e përgaditjes së Luftës së II Punike 218-201,p.e. Senati duke parashikuar se kjo luftë do të ishte e vështirë,vendosi të rregullonte më parë punët në Iliri.Polibie (në III-16,1-) tregn se ushtrija romake luftoi kundër Demeter Farit i cili ishte fuqizuar si aleat i Maqedonisë.Pasi humbi luftën Demetri u strehua tek Filipi i V i Maqedonisë.
Polibi poashtu na jep të dhëna se ilirët dhe maqedonët flitnin gjuhë të ndryshme. Në veprën e tij (27,8-9) tregon se mbreti Perse i Maqedonisë, nisi një delegacion për te mbreti i Ilirisë Genti. Në delegacion merrnin pjesë, Adeu dhe Glauku, kurse Pleuratin e kishin marrë si përkëthyes sepse ky e fliste gjuhën ilire.

C I C E R O N I
106-43 p.e.
Ka qënë oratori më i madh i kohës së vet.Përveq me retorikw është marrë edhe me filozofi.Gjat luftës civile në Romë mbajti anën e Pompeut duke menduar se vetëm në atë mënyrë do të mbronte qështjen e Republikës.Në vrasjen e Cezarit, Ciceroni u bë një nga krerët e partisë së senatit që luftonte Mark Antonin.
U dallua gjat jetës së ti para së gjithash si orator.Fjalimet e tij të mbajtura në raste të ndryshme, si burr shteti dhe si avokat,dallohen për fuqinë bindse dhe forcën tërheqse të fjalës. Korespondenca dhe fjalët e tij formojnë një burim tw rëndësishëm historik, pasi ndihmojnë jo vetëm për tu njoh me personalitetin e vetë autorit por edhe me periudhën plot ngjarje të kohës para Augustit.
Ai shkroi edhe një seri veprash si “De oratore ”(Oratori)” De republika ”(republika) ”De segectute”(Mbi pleqërinë), ”De amikitia”(mbi miqësine}.
Gjuha e tij është e zgjedhur dhe e përpunuar,stili i bukur,mendimet e ilustruara,me figura shum tërheqse gjuhsore. Nga letërkëmbimet e Coceronit me mikun e tij të ngushtë Pompon Atikun, i cili ka jetuar në atë kohë në pronën e tij të madhe në Buthrot, mësojmë se ai i ka vendosur ushtarët aty ,në përpjekje të mbrojë pronat e tij.Po ashtu në akuzat e tij të drejtuara kundër Pizonit,sundimtarit të provincës maqedonase gjejmë ca të dhëna të rëndësishme për madhështinë dhe pasurinë e Dyrrahut dhe Apolonisë në të cilat ai jetoi për një kohë,për praninë e latifundeve në Epir,që në epokën republikane,për shfrytzimin e krahinave të Ilirisë nga sundimtarët e provincës maqedone.Hegeli thotë se i mungonte ”shpirti filozofik dhe i cili “ka qenë në gjendje të merret me filozofi, thuajse ekskluzivisht nga aspekti historik. ”Në vitin 78-77, gjat udhtimit të tij për në lindje,arrin në Athinë, ku si që thotë Plutarhu” i ndëgjoi ligjëratat e Antiokut nga Askaloni i cili e magjepsi me rrjedhshmërinë e bukur dhe shkathtësinë e të folurit të tij. Ndonse nuk pajtohet me konceptet e tija të reja filozofike.
Ciceroni në fushën e filozofisë, romakve ua afroi filozo fine greke dhe krijoi terminologjinë filozofike në gjuhën latine.Vepra “Denaturadeorum” (Mbi natyrën e zotrave) është vepër teologjike, dedikuar brutit, vrasësit të Gai Jul Cezarit, dhe e konceptuar kundër Epikurit.

G A J J U L I E C E Z A R
U lind në Romë në vitin 100. p. e. U vra nga kundër shtarët e tij politik ne vitin 44, p. e. Ka qenë burrështeti nga më të mmëdhenjtë të Romës.U shque jo vetëm për mendjemprehtësi dhe strategji, por edhe për një veprimtari letrare e historike. Nga ai na jënë ruajtur dy vepra të plota me përmbajtje historike. Në njërën vepër flet për luftën në Gali, ”De Belo Galicio” ndërsa tjetra me titullin “De belo civile”Mbi luftën civile,gjegjësisht ngjarjet luftarake kundër Pompeut. Përdor stil shembullorë. Paraqitja e lëndës është tërheqse, dhe shquhet për nga përshkrimi me plot gjallëri. Ai këtu ven në dukje urtësinë e tij dhe dashurinë për paqë. Përpiqet të tregoi se ka qenë i detyruar ti rrokë armët dhe si që na thotë Ciceroni, në letart e tij shtrembëron edhe disa nga faktet. Lufta civile e Cezarit ka rëndësi për teritorin e Ilirisë, sepse disa ngjarje të cilat i përmend ai kan ndodhur në teritorin e Ilirisë, vetëm se i përmend shum shkurtimisht dhe nuk tregon për doket dhe zakonet e Ilirve.
Prezenca e gjatë e ushtrisë së Pompeut dhe Cezarit në rrethinën e Dyrrahut krijoi një gjendje të vështirë ekono mike. Cezari na jep të dhëna mbi ate se ”Teritoret ilire jënë vende më të shumtën malore e të ashpra, dhe ushqehen më tepër me drithë të ardhur nga jashtë. Pompeu e kishte paraparë këte dhe kishte plackitur parthinët, duke i zhveshur deri në themel shtëpitë, dhe duke ua marrë drithin me anë të kalorisë. Poashtu Cezari na informon se në këtë gjendje urie, ushtarët e tij nxirrnin rrënjë të ndryshme dhe gjëthe për tu ushqyar.
Beteja vendimtare në mes të dy ushtrive u zhvillua në Farsala të Thesalisë, ku Cezari arriti një fitore vendimtare mbi kundërshtarin, duke hapur faktikisht epoken e sundimit autokratik në romë.
Në fushatën e tij të Ilirisë, Cezari pati si bazë kryesore Apoloninë. Ai pati rast të bënte miq dhe të njihej me njerzit e shquar të qytetit. Ndoshta kjo ka qenë arsya që disa vjet më vonë ai dërgoi atje për të studjuar, nipin e tij, Oktav janin, të shoqëruar nga agripa dhe mësuesi i tij i retorikës dhe i stilistikës greke , Apolodor Pergamasi.
Në mars të vitit 44 era e re, kur Cezari u vra në romë, Oktavjani ende ndodhej në apoloni. Pasi, aty gjeti mbësh tetjen e nevojshme, u nis për në Romë, për të trashiguar pushtetin. Mirënjohjen ndaj Apolonisë do ta shpërblente më vonë, duke i dhënë statusin e “Civitas libera et immunis” qytet i lirë që nuk paguan taksa.


V E R G I L I
Vergil Maroni, është poet romak. U lind afër Mantovës në vitin 70. Studjoi në Romë për retorikë dhe filozofi. vitet e fundit të jetës i kaloi në Napoli, Vdiq në Brindisi, kur po këthehej nga një udhtim për në Greqi.
Ndër veprat e tij të rëndësishme eshte edhe “Bukolika” këngë baritore e përbërë nga dhjet ekloge.Vepra tjera me rëndësi jënë edhe “Eclogae” vjershat e zgjedhura,” Geor gika” mbi bujqësinë, dhe ajo kushtuar Oktavjanit, ”Aenies” .Në të parën bënë fjalë për ekonominë fshatare,ndërsa në të dytën “Eneida”tregon për peripetitë e heroit , Eneut i cili përpara se të arrinte në Laat, për të forcuar gjoja mbretërinë e tij në tokat latine, qëndroi në Butrint. Kjo poemë mbeti e pa përfunduar dhe doli në dritë pas vdekjes se poetit. Ka një gjuhë të bukur, varg melodioz, dhe stil të lartë.

T I T L I V I
Ka qenë historian i rëndësishëm i kohës së Augustit. Është lindur në Patavium në vitin 59 dhe vdiq në vitin 17 era jonë. Nuk ka marrë pjesë në jetën politike, por ka mbetur i shënuar në histori si orator dhe letrarë. Pas vendos jes së principatit, filloi të shkruaj një histori të romës ”Ab urbe Condita” (themelimi i qytetit) nga 142 libra. Fillon me themelimin e Romës dhe mbyllet me vdekjen e birit të adaptuar të Augustit, Druzit vit 9.era jonë. Më vonë këtë libër, u bë zakon ta ndanin në dekada, nga 10 libra.Nga këta libra deri tek na kan arritur vetëm 35.Është ruajtur dekada e parë e cila përfëshin ngjarjet nga kohët më të vjetra deri në 293 si dhe dekada e 3,4,5, ku bëhet fjalë për ngjarjet e vitit 218-166. Librat tjerë njihen nga përmendja e autorve më të vonë. Livi nuk e studjon historinë e Romës por vetëm bënë një interpretim të sajë nga utorët më të hershëm. Kur tregon për ndonjë ngjarje, aspak nuk afrohet tek burimet dhe mbë shtetet vetëm tek një autorë i vetëm. Edhe në ata raste kur e krahason ndonjë autorë me tjetrin nuk jep mendim kritik. Me gjith ate,duke u mbështetur në historianët me autoritet, si që është Polibie etj, ai na jep një pasqyrë të sakët të ngjarjeve. E metë e madhe është tek ky se ai, për hirë që të zbukuroi tregimin e tij,sakrifikon nganjëher edhe të vërtetën historike.Veç tjerash, në veprën e tij ruhen edhe të dhëna mbi fushatat e Aleksandrit në Persi, Pirros në itali dhe për luftat Iliro Romake. Në këtë të fundit plotëson ate që është humbur nga Polibie. Tit Livi na thotë se që në fitoret e para të Romakve, shum mbretër të vegjël që ishin fqinjë të Maqedonisë, kryesisht Ilir, erdhën tek romakët. Pleurati,i biri i Skerdilaidit, nga Dardanija Batoja, i biri i Longarit. Të gjith këtyre kundërshtarve të Filipit të V Roma u dha det yra dhe arriti të ngrerë kundër tij një koalicion të tërë. I vënë në mes dy zjaresh Filipi i V u thye dhe u hapi rrugën romakve për në Thesali ku një vit më vonë në Farsalë u shpartallua krejtsisisht. Pas këtyre fitoreve Ballkani po biente krejtsisht në duar të Romakve.
Pas fitores mbi Filipin, senati romak i hapi letrat e synimeve të tij në Iliri.
Mbretëria ilire e cila udhëhiqej nga Pleurati, iu morën tokat midis Apsit (semanit) dhe Ardaksanit (Matit) me qytetet Partha (Berat) Ardaksanit (Mat) Lyhnida (Ohri) që i ishin dhënë më parë Plëuratit si dhuratë që të sulmonte Maqedoninë. Qëllimi ishte që të shkëputej kontakti midis Maqedonisë dhe Ilirisë të cilët mund të lidheshin kundër vetë Romës. Pas vdekjes së Pleuratit 181,p.e. fronin e merr djali i tij Genti. Ai organizon vrasjen e vëllaut , Platorit dhe i merr të fejuarën Etlevën e cila ishte bija e mbertit Monun të Dardanisë dhe i siguroi atijw aleancën me shtetin e fuqishëm Dardaninë. Tit Livi në vazhdim na njohton se Genti arriti të vente lidhje me mbretin e Maqedonisë Perseun i cili pregatitej për luftë kundër Romës. Livi vazhdimish i nxinte figurat e kundërshtarve të Romës , nuk e ka kursyar as Gentin, që sipas tij (44,30-5) Genti ka qenë antiromak dhe ndërmori një sërë masash për forcimin e shtetit Ilir, sidomos me ngritjen e taksave dhe krijimin e një flote detare prej 270 anijeve dhe një ushtri prej 15 mijë ve tësh. Këta pregaditje nuk i shpëtuan syrit të vemendshëm të senatit romak. Më 170, p. e. forcat romake me 15 mijë ushtarë u përqëndruan nw iliri dhe shkëputën përfundimisht kontaktin tokësor midis shtetit Ilir dhe Maqedonisë. Dy vjet më vonë këta forca dyfishohen dhe Gentit nuk i mbeti tjetër vetëm se ti sulmonte në befasi. Pas sukseve të para, me pushtimin e qytetit Basana, në jug të Lezhës, Genti pson një disfatë detare pran Apolonisë dhe detyrohet të tërhiqej me ushtrine e vet përpara kryeqytetit, Shkodrës. Nga muret e sajw, ai pa betejën vendimtare që ishte edhe e fundit e ush trisë mbretrore ilire pas 300 vjet eksistence të sajë. Në pak ditë, përfundon tregimin Livi, Ancius Galus shtroi fisin ilir, trim për tokë e për det. Dhjet ditë pas rënjes së Shkodrës, ushtria romake theu edhe ate maqedone, duke i dhënë fund edhe shtetit të pa varur maqedon.Goditja e tretë i ju dha Epirit Dhe pas shkatërrimit të tre shteteve u mbyll cikli i pwrpjekjeve për pavarsinë e Ballkanit të cilën pavarsi e kishin mbrojtur grekët nga Persia dhe Ilirët e Maqedonët naga Roma.
Tit Livi na ka dhënë një përshkrim të hollsishëm dhe tronditës të këtyre ngjarjeve që u shoqëruan me shkatrrimin dhe grabitjen e qyteteve ilire dhe shkatërrimi i mureve të tyre. Me vendim të senatit, mbreti Gent me të shoqen, me fëmijtë e të vllanë u dërguan në Romë në vendin e quajtur Iguv ku do të jetonin nën vrojtim të posaqëm.
Pushtimi i tokave lindore ilire,të njohura si Dardania,nuk paraqiti më pak vështirsi për legjionet romake. Pas dy fusha tave pa sukses, më 84,p.e. dhe me njië egërsi të pa shemb ullt ushtria romake përshkoi Dardaninë, duke dalë pë her të parë në Danub. Të gjitha teritoret e pushtuara romakët i ndajnë në provinca

S T R A B O N I
Ka qenë gjeograf dhe historian i madh grek.U lind në Amasia të Pontit aty nga viti 63 p.e. Një pjësë të jetës e kaloi në Romë, kurse pjesën tjetër duke bërë udhtime në vende të ndryshme të Perandorisë Romake, Greqi, Azi, Italidhe Egjypt. Në bazë të udhtimeve dhe duke u mbështetur në autoret antik, shkroi veprën e tij ”Gjeografi ka”në 17 libra. Dy librat e para bëjnë një hyrje të përgjith shme. Librat 11-16 për gjeografinë e Azisë, kurse libri i fundit për gjeografinë e Afrikës. Në ta jepen të dhëna me vlerë historike.Po ashtu ëshytë autorë i një vepre me rëndësi historike, për periudhën nga viti 144, ku mbaron historia e polibit e deri në fund të luftës civile. Nga kjo vepër na jënë ruajtur shum fragmente të vogla.
Dukke mbëledhur burimet e një kohe më të lashtë Stra boni na jep të dhëna për ilirinë dhe thotë: ”Pas Epidamnit dhe Apolonisë, gjer në malet e Kerauneve, banojnë Byly nët, taulantët, parthinët e brygët. Aty afër jënë edhe minerat e argjendit ne Damastion. Në këtë mënyrë ai na jep të dhëna për argjendin ilir që gjendej në thellsinë e krahinave lindore ilire,pran Damastionit që sot është ende i pa indeti fikuar. Kur flet për Pellazgët ai thotë:
Orakulli ishte më përpara afër Skotusës, qytet i krahinës Pellazgiotis. Mbasi u dogj prej dikujt me porosinë e Apo olonit, orakulli u transferua në Dodonë. Jepte porosi jo me fjalë, por me simbole si orakulli i Amonit në Libi, duke u nisur nga fluturimet e veqanta të tre pëllumbave, sipas të cilve profetët, duke i vështruar profetizonin…
Qarkullimi i Dodonës është ndërtuar nga pellazgët. Për këta të fundit flitet se kanë qenë më të vjetrit nga të gjithë ata që sunduan në Helladë.

P A U S A N I E
Është autorë i shekullit të dytë p.e. Në veprën e tij “Përshkrimi i Helladës”na jep lajme të ndryshme nga historia greke.Nga ndonjëher bjen edhe fragmente të tëra historike që na nuk i kemi të ruajtura.
Sa u përket ilirve, Pausanie, veç tjerash, na jep të dhëna mbi olimpiadën e 66 të vitit 515 p.e. ku thotë se fitues i garës me kuadriga ishte detari me emrin Kleosteni nga Dyrrahi. Ai ishte nga ata që mbanin kuaj dhe i pari dhuroi portretin e tij në olimpia.

E U S E B I E
Për epokën helene jënë filluar punimet por fatkeqsisht jënë humbur. Në gjithwsi është e ruajtur vetëm kronika e Eusebies që është e shkruar në kohën e vonë të imperatorisë romake. (Gjysa e pare e sh. 4,p. e. dhe përbëhet nga dy pjesë. E para përbën shiqim të shkurtër historik, kurse tjetra jep tabelën e dytë kronologjike të ngjarjeve më të rëndë sishme. Teksti i kësajë tabele ka arritur deri tek na në përkëthimin jermenas e jo në greqishten origjinale të cilin përkëthim e ka bërë Hijeronie, sh. 4, p. e.

P L I N I E I V J E T Ë R
Thirret Pliniu i vjetër për ta dalluar nga nipi i tij Pliniu i Ri. Ka qenë shkrimtarë dhe burrë shteti. U lind në Novum Komum të Italisë së veriut në vitn 23-24 e. re.Ushtroi ofiqe të ndryshme të larta civile dhe ushtarake në perandorinë romake, veqanrisht në kohën e Flavie. Shërbeu si prokurat or në Spanjë dhe në provincat tjera. Në gusht të vitit 79 ra viktimë e katastrofës nga shpërthimi i vullkanit Vezuf.Është autor i një serie punimesh me karakter shum të ndryshëm. Veprat e tia mbi retorikën, mbi artin ushtarak, mbi historinë dhe filologjinë, kan humbur. Na është ruajtur vetëm vepra e fundit dhe më e madhja ”Natyralis historia” (Historia e natyrës) nga 37 libra. Vepra e tij përfëshin shumw lëmi, por në përpilimin e historisë mbi natyrën ai shfrytëzon shum vepra të autorve të ndryshëm antikw por në mënyrë jo ktritike.,psh Posejdonien, Varonin, Hiparhun, Katoni. Gjejmë të dhëna edhe mbi luftat iliro romake dhe organizimin e administratës ilire pas çlirimit të tyre nga romakër. Po ashtu përbën të dhëna mbi gjeografinë dhe ekono minë e Ilirisë, administratës ilire pas clirimit të tyre nga romakt.

T A C I T I

Ka qenë shkrimtar dhe kaloi të gjith jetën e tij në Romë. U lind më 55 dhe jetoi deri me 120 era jonë. Ai shkroi një sërë veprash dhe si më të përmendura jënë:”Dialogus oratoribus” (Dialogu i oratorve.) ”Germania” (të dhëna të çmueshme për gjermanët.”Historitë dhe analet”e cila është në 14 libra ku tregon ngjarjet e principatit nga Galba deri tek dominati. 69-96.
Tek ne kanw arritur vetëm 4 libra, deri sa nga analet 6 libra, tw cilat kan shënime mbi sundimin e Tiberit.Veprat e fundit më të mëdha të Tacitit kan arritur nw një gjendje të fragmentuar me gjithate shihet se ai ka zgjedhur një lëndë të gjërë për Historinë e Romës, me ngjarje të shumta, lufta civile, fitore e humbje. Skema e këtyre veprave ndjek një rend kronologjik kurse faktet grupohen si pas skenave të provokuara nga personalitetet. Duke përshkruar ngjarje të ndryshme Taciti tregon për pjesmarrjet në ta, të legjoioneve dhe të funkcionarve të ilirikut.

I L I R Ë T
TEK AUTORËT ANTIKW


Aristoteli duke folur për “lumturinë” thotë se ”një nga elementet që të bën të ndihesh i lumtur është edhe ajo që të jesh nga fisi i mirë dhe fisnik”. Fisnikëri është për një komb, kur të parët dhe prijësit e tyre janë autoktonë dhe të vjetër.
Fillova të mendohem dhe të them ne vete: Ne që quhemi shqiptarë, a i kemi elementet që të na bëjnë të ndihemi të lumtur, dmth. a jemi popull i vjetër autokton ?
Në lashtësi, të parët e shqiptarwve po edhe popujt e tjerë të vendosur në një vend, fillimisht ishin pa emër, të panjohur për njëri-tjetrin, për rrethin po edhe historinë. Mund të marrim shembullin e foshnjes e cila lindet dhe vjen në këtë botë pa emër. Pasi i ngjitet emri, atëherë fillojnë ta njohin të gjithë. Edhe popujt e ndryshwm e në mesin e tyre edhe të parët e shqiptarwve, në lashtësi kanë jetuar duke mos e njohur njëri- tjetrin, deri atëherë kur ndesheshin në mes veti në luftëra të ndryshme, dikush fitonte luftën e tjetri e humbëte, dhe me këtë rast e emronin njeri-tjetrin dhe ashtu mbeteshin të njohur për njëri-tjetrin po edhe për historinë. Shpeshherë kanë kaluar shekuj të tërë e që ndonjë fis apo popull të mbetej anonim, pa emër dhe pa rëndësi historike.
Në gjysmwn e parë të sh.19 e veçmas në gysmën e dytë të atij shekulli, njohuritë për Ilirët u pasuruan me një mori faktesh të reja arkeologjike, filologjike, antropologjike etj.të cilat bënë të mundur të krijohet një parafytyrim më i saktë dhe më i gjithanshëm për Ilirët.
Vetë Ilirët,fatkeqwsisht nuk na kanw lënë kurrfarw dokumenti të shkruar për kulturën e tyre, kurse fqinjtw e tyre, grekët në jug dhe romakët në veri nuk kanw pasur shumw arsye t`i simpatizojnë dhe në veprat e tyre t`i paraqesin në mënyrë objektive, sepse vazhdimisht kanw qenë në luftë me ta.
Përkundër ca autorve antikw ,që Ilirët i paraqesin si kusarë, Pseudo Skymni, për Ilirët shkruan se ata ishin popull qw i respektonin perwnditë, ishin të drejtë dhe plot virtyte. Gjermani George Zuppel më 1877 botoi historinë deri tash më të hollwsishme të Ilirwve, të bazuar në burime të shkruara.
Theodor Momsen shkroi ”Corpus Inscriptiorum Latinorum” ku i tuboi të gjitha mbishkrimet e njohura. Georg Hahnn në veprën “Albanesisshe studien”1854 ndër të parët paraqet tezën se shqiptarët e sotëm rrjedhin nga Ilirët e lashtë.
Qiro Truhellka nga Bosna 1888 është me meritë të madhe që bëri gërmimet në një nga vendbanimet më të rëndësishme Ilire në Donja Dolina afër Bosanska Gradishkës dhe e informoi tërë botën shkencore për këta të arritura. Gërmime të mëdha për Ilirët në Bosnje kanë bërë edhe Vasil Qurqiq, Karl Patch, Dimitrije Sergejevski, etj.


ORIGJINA E ILIRWVE

Teoritë mbi prejardhjen e ilirwve, në përmbajtje ata shprehin vetëm dy pikwpamje:
Njëra nga të cilat i quan ilirët si të ardhur në Ballkan, ndërsa;
Edyta i quan ilirwt si popull autokton të formuar në trollin historik të Ilirisë.
Përsa i takon teorisë sw parë aty ka mospërputhje, përsa i takon vendit se prej ku erdhwn ilirwt dhe në cilën kohë.Disa e lidhin përhapjen e tyre me kulturën e Halshtatit, të tjerët me kulturën e fushave me urna apo me kulturën e Luzhicës. Sipas tyre, ilirët morën pjesë në lëvizjet e popujve që njihen me emrin dyndja dorike, egjeane apo panono-ballkanike dhe duke zbritur nga Evropa qendrore, në fillim tw epokës së hekurit u ngulën në Gadishullin Ballkanik.
Teori më e re është ajo që e konsideron kulturën ilire si një dukuri të formuar historikisht në trollin ilir në bazë të një procesi të gjatë dhe të pandërprerë gjatw epokës së bronzit dhe fillimit të asaj të hekurit. Kjo tezë gjen prova të shumta në territorin historik të Ilirwve, me zbuliomet e bëra nw trollin e Shqipërisë: Maliq, Pazhok, Vajzë, etj. Jashta Shqipërisë: Glasinac (Bosnjë) etj.
Trolli i kulturës së fushave me urna nuk mund të lidhet kurrsesi etnikisht me Ilirët. Duke krahasuar trollin e kulturës së fushave me urna me atë të kulturës së mirfilltë ilire Mat-Glasinac, vihen re ndryshime thelbësore si në kulturën materi ale në qeramikë, në objektet metalike etj. ashtu edhe në atë shpirtërore, që ka një rëndësi të veçantë në përcaktimin etnik të një popullsie. Trolli i Panonisë ndjek mënyrën e varrimit me djegie duke vendosur mbeturinat në vazo të veçanta (urna), ndërsa ai i Matit dhe i Glasinacit, varrimin në tuma e kryesisht me vendosje kufome. Këto ndryshime në kulturë i veçojnë panonët edhe si njw grup etnik më vete që dallohet nga ai i ilirwve. Pwrveç kësajë të dhënat arkeologjike kanw treguar se dyndjet panono-ballkanike, dorike e egjeane nuk e përfëshinë pjesën perendimore të Ballkanit dhe nuk prunë deri në zhven dosje të ilirve. Kjo shihet qartë , ku materialet arkeologjike të kësaj kohe flasin jo për ndërprerje të kulturës, por për një vazhdimwsi të saj që nga epoka e hershme e bronzit. Qeramika e kësaj kohe zhvillohet në tërë trollin ilir mbi bazën e poçerisw më të hershme të epokës së bronzit, pa pasur ndonjë ndryshim në kohën e kalimit nga epoka e bronzit në atë të hekurit, dhe duke e ruajtur këtë traditë autoktone deri në sh,VI p.e.s. kur
historikisht dihet se këta krahina banoheshin nga bashkësi të qëndrueshme ilire.
Procesi historik i zhvillimit të etnogjenezës ilire fillon shumw kohë përpara dyndjeve dore, egjeane, panono- ballkanike dhe konkretisht fillon me dyndjen e madhe të periu dhës kalimtare nga neoloiti në epokën e bronzit që përfshin treva të gjera të Evropës dhe Azisë, duke sjellë me vete ndryshime të dukshme etnike në Evropën neolitike. Kjo dyndje e cilwsuar si indoevropiane, që ndodhi në kapërcyell të mijëvje çarit të tretë u krye nga grupe baritorësh të ardhur nga stepet e lindjes. Është provuar arkeologjikisht se kjo nuk është bërw menjëherë por valë-valë dhe se krahinat perwndimore të Ballkanit, midis tyre edhe territori i Shqipërisë u prekën prej saj më vonë se sa ato lindore. Gjatw këtyre dyndjeve grupe të ndryshme kulturore të Evropës u zhdukën pa lënë gjurmë, të tjera u përzien me popullsinë që erdhi, të cilët u imponuan me këtë rast vendasve gjuhën, kulturën, në një farw mase edhe zakonet e veta. Kështu ndodhi me kulturat neolitike të Vinçës. Butmirit, Lisiçiq-Hvarit në Jugosllavi, të cilat qenë zëvendë suar me kulturat e reja: Kostalac, Vuqedol, etj. e njëjta gjë ndodhi edhe me kulturën neolitike të Maliqit e cila qe zëven dwsuar nga një kulturë më e ulët që i atribuohet pikërisht kësaj dyndejeje. Në përzierjen etnike të kulturave të popullsive neolitike, paraindoevropiane ose indoevropiane të hershme me ardhwsit e rinj indoevropian të stepeve, u formua edhe baza mbi të cilën nisën të zhvillohen edhe proceset etnogjenetike të popullsive të vjetra historike të Ballkanit perëndimor, rrjedhi misht edhe procesi i formimit historik të trungut etnik ilir me tipare të përbashkëta kulturore të dalluara nga bashkësitë e tjera jo ilire. Në rrugën e këtij zhvillimi të brendshëm, krahinat jugore të kësaj treve ishin të këthyera me fytyrë drejt jugut, nga bota e përparuar e Egjeut me të cilat qenw në marrëdhënie të ngushta ekonomike dhe kulturore .Veriu ishte i këthyar drejt Evropës qendrore. Këto lidhje ndikuan sadopak në forimin dhe
diferencimin në fund të bronzit e në fillim të hekurit të dy grupeve të mëdha kulturore ilire, atij jugor dhe atij verior. Duke filluar në kapërcyell të epokës së bronzit, procesi i formimit të etnosit ilir përshkon në mijëvjeçarin e dytë , rrugën e gjatë të diferencimit nga masa e pasigurtë etnike që u formua nga shkatërrimi i botës neolitike dhe përfundon nga fundi i këtij mijwvjeçari. Si e tillë, kjo epokë krijon në pjesën perëndi more të Ballkanit atë substrat etnokulturor, mbi bazën e të cilit formohet më vonë etnosi dhe kultura ilire. Bartësit e këtij substrati mund të identifikohen me atë popullsi parailire, që në burimet historike njihet si Pellazge.
Nga shumw teori që janë përmendur deri më tani, mbi origjinën e Ilirwve, padyshim, teoria më e përhapur është ajo të cilën më së qarti e formuloi Alojz Benac nga Sarajeva. Ai çështjen e etnogjenezës së Ilirwve e trajton në punimin e tij ”Parailirët, Protoilirët dhe Ilirët e lashtë.”Sipas Benac, zhvilli mi i brendshëm në Ballkanin perendimor shkaktoi, mu në fund të epokës së bronzit, formimin e bashkësive etnike të Ilirve të vjetër dhe së shpejti mandej në periudhen e hekurit edhe kriji min e etnosit Ilir.
Ngjashëm me Benac, procesin e formimit të etnosit Ilir e sheh edhe arkeologu spanjoll Pedro Bosch Gimpera. Në mesin e teorive mbi origjinën e Ilirwve, një popullaritet të madh, si në mesin e gjuhtarwve, ashtu edhe në mesin e arkeologwve e ka pasur deri tash vonë edhe teoria mbi Ilirët si krijues të të ashtuquajturës ”Kultura e fushave të Lluzhicës, në Gjermani. Këtë teori sëpari e formulon arkeologu gjerman Gustav Kossin na dhe e përfaqwsojnë në mënyrë më besnike arkeologu Richard Pittioni dhe filologu Julius Pokorny. Sipas tyre, themeluesit e kulturës së fushës së urnave të kohës së bronzit, kanë qenë Protoilirët, prej të cilwve në periudhën e hekurit janë zhvilluar ilirët. Arkeologjia dhe gjuhwsia janë ato të cilat zbulojnw emrat e popujve të lashtë pastaj lidhjen historike dhe gjuhwsore të tyre në mes veti.

Kur mundohemi të zbulojmë origjinën e ilirwve e mw vonw shqiptarwve pikërisht mbështetemi në këto dy shkenca:
Arkeologjia e cila studion mbeturinat materiale tw zbuluara nw varreza dhe themele tw objekteve tw lashta qw i kanw pwrdorur ilirwt.
Gjuhwsia—që studion gjuhët të cilat i kanw përdorur popujt e lashtë.
Në lashtësi, vendi nga gjiri i të cilit lindnin njerwzit, dmth. vendi ku ata jetonin dhe vwndi ku fillon t`i njohë historia konsiderohej me të drejtë edhe atdheu i tyre i parë. Wshtw çështje e njëjtë edhe kur flasim për autoktoninë e popullit shqiptar të sotëm.
Historianët bizantinw të sh.14, shqiptarët i quajnë Arvanitis, Ilirius, Trivalus, Skithius, etj.
Thummann,profesor në Lajpcig të Gjermanisë, në gjurmimet e tij ”Mbi historinë e kombeve të Evropës lindore”,1774, shqiptarët i quan pasardhës të drejtpëprdrejtë të Ilirve të Gencit, Teutës dhe Pirros.
Malte Bruni në “Anales des Vojages, Paris 1808 thotë se shqiptarët janë pasardhës të Ilirwve. Anglezi, V.M.Lake 1814 që udhëtoi në disa pjesë të Shqipërisë thotë se shqiptarët jënë ilirët e vjetër.
Gjuhwtari i njohur shqiptarw Eqrem Qabej në veprën e tij ”Elemente të gjuhsisë e të literaturës shqipe, Tiranë 1936,” boton edhe tri teoritë mbi origjinën ipotetike të gjuhës shqipe e që jënë këto:

Teoria e parë:

-Shqiptarët dhe gjuha shqipe rrjedhin nga Ilirët dhe Ilirishtja. Përfaqsues të kësajë teorie jënë:
Gustav Mayer, albanolog.
Leibnic,.........filozof.
Thummann...historian.
Diefenbach...historijan.
Falmeajer....historian.
Hahn............historian.
Niebuhrn.....filozof
Françesko Ribezzo,gjuhwtarë.

Theoria e dytë:

-Shqipatrët dhe gjuha shqipe rrjedhin nga Thrakët dhe thrrak ishtja . Përfaqsues të kësajë teorie janë:
Potti,....................gjuhwtar
Tomaschek,.........gjuhwtar
Vasmer,...............historian
Herman Hirt,......gjuhwtar
Vhatmough, gjuhwtar amerikan,
Gustav Veigand, profesor në Lajpcig
Chuhard dhe Hesdem....gjuhwtar

Theoria e tretë:

- Shqipëtarët janë përzierje Ilirothrrakase dhe gjuha shqipe është përzierje e Ilirishtes dhe Thrrakishtes. Përfaqsues të kësajë teorie janë:
Arbois de Jubainville, historijan,
Carl Patsch , historijan
Baron Nopska, albanolog hungarez,
Norbert Jokel, albanolog nga Vjena.
Me anë të gjuhwsisë e cila është pjella e sh. 19, u muar vesh se ka qenë një kohë kur numër i madh popujsh jetuan bashkë në njw atëdhe të përbashkët. Gjuhwt që kanw përdorur këta popuj, shkenctarët i kanw ndarë sipas emrave të tre djemve të Nuhit ( Noe) e që ishin:



1.Ham.. Gjuhët Hametike,
2.Sam.. Gjuhet Semitike dhe
3.Japheth Gjuhet Japhetike.
Popujt qw flasin gjuhet Japhetike hyjnë në familjen e popujve Arianw ose Indoevropjanw. Këto gjuhë i flasin popujt që jetojnë në Evropë, ku bëjnë pjesë edhje shqiptarët, me përjash tim të turqve dhe hungarezwve.Nuk dihet për popujt Arianw, se kur kanw jetuar së bashku, por dihet se atdheu i tyre i përbashkët ka qenë në Azinë qendrore, aty nga veriu i Indisë dhe prej aty fillojnë të shpërn gulen drejt perëndimit. Sipas ksaj na del se nëna e të gjitha gjuhwve Indoevropiane është Japhetikja, pastaj Sanskritishtja, Greqishtja e vjetër, Latinishtja, Gjermanishtja, Anglishtja, Shqipja etj.*

E M R I I L I R

Arkeologu i njohur arbëresh nga Zara,Aleksandër Stipçeviq në studimin e tij të botuar 1990 në Prishtinë ,kur fol për emrin e ilirwve dhe prejardhjes së tij në fillim na jep legjendën greke të cilën e ka shënuar Apolodori e ku thuhet se Illyriosi ka qenë i biri i fenikasit Kadmit dhe të shoqes së tij Harmonisë. Kur është lindur dhe si fëmijw duke ndenjur në djep atw e kishte mbështjellw njw gjarpër, e pasi që emri i gjarpërit ka qenë Ilyrios edhe ky e merr emrin nga gjarpëri duke u thirrur ILIR. Këtë emër e marrin më vonë të gjith pasardhësit e tij.
Filologjia bashkwkohore po përpiqet gjithashtu të dëshmojë se emri ilir në pikwpamje etimologjike është i lidhur me këtë gjallesë. Gjermani O.Gruppe dhe filologu slloven Karl Oshtir gjithashtu kanw ardhur në përfundim se në këtë emër fshihet gjarpëri. Arsyetimin e gjen në faktin se edhe gjarpëri i madh mitologjik tek hetitët indoevropjanë ka pasur emrin e të njëjtës origjinw. Ai gjarpër është quajtur Ilurianka dhe vërtetë është vështirë që në formën e emrit të tij të mos shihet ngjajshmëria me emrin Ilir. Gjarpëri, si do të shohim më vonë ka pasdur rol shumw të madh në religjionin ilir dhe është e sigurtë se nuk është gjë e rastit që emri ilir mund të lidhet me emrin e kësaj gjallese.
Megjithatë, ekzistojnë edhe shpjegime të tjera të emrit ilir, siç është psh. ai që e ka paraqitur Julius Pokorny dhe e pranuan disa nga filologët e tjerë dhe arkeologët. Sipas tij ilirët janë banorët rreth lumit Iler, degë e Danubit në Gjermani, më vonë shpërngulen në Ballkan dhe e kanw marrë emrin si pas këtij lumi.
Një shpjegim mjaft naiv por që shpeshherë citohet, e dha arkeologu Qiro Truhelka, nga Bosna, sipas të cilit emri ilir mund të shpjegohet me fjalën shqipe të jeshë i lirë. Përveç kësaj mbretwron mendimi se emri ilir nuk ka origjinë indoev ropiane, por paraindoevropiane ellazgjike të cilin mendim e ka prezentuar Niko Zupaniq, etnolog.

F I S E T I L I R E
Shumw fise ilire, si duket as që kanw ditur se i përkasin një grupi më të gjerë etnik të cilin ne sot e quajmë “Grupi etnik ilir”. Ata vetëm se e kanw ditur se i përkasin një fisi të caktuar të cilin ne në bazë të fakteve të autorwve antikw ose në bazë të rezultateve te shkencës bashkwkohore, sot i quajmw fise ilire. Këto fise të cilat i njohim edhe me emra të veçantë në viset perëndimore të Ballkanit kanw qenë rreth shtatwdhjetë, ndër të cilat edhe disa që kanw qenë prej shumë fisesh të vogla. Emrat e fiseve ilire dhe vendosja e tyre na janë të njohura së pari nga shënimet që na i lanë autorët antikw, por gjithashtu edhe për atë se emrat e tyre na paraqiten shpeshherë nëpër mbishkrime. Lokacioni i fiseve ilire nganjëherë është fare lehtë të caktohet, por natyrisht vetëm për ato periudha kur për ta kemi shënime të shkruara.
Cka ka ndodhur më parë me këto fise, në çfarw drejtimesh kanw qarkulluar, nëse kanw lëvizur, janë çështje për të cilat vështirë mund të përgjigjemi menjwherë. Në raste të këtilla vetwm mund të supozojmë se çka ka ndodhur me ato fise, të cilat i përmendin disa nga autorët e lashtë dhe të cilwve më vonë u humbin të gjitha gjurmët.
Duke u nisur nga jugu drejt veriut i hasim këto fise më të mëdha të cilat i përkasin etnosit ilir:
Në pikën më jugore kemi sëpari fiset, të cilat kanw banuar Epirin antik e që kan qenë: Atintanët, Haonët, Molosët,të cilët në periudhën historike nuk i përkasin më familjes së fiseve ilire sepse në ndërkohë kryesiht janë helenizuar, por janë me origjinë ilire.
Në veri të tyre jetonin Taulantët ilirë të cilët në kohët më të lashta kishin qendrën e tyre në veri të Drinit, në mënyrë që më vonë tw lëshohen në jug, rreth qyteteve të kolonizuara nga grekët Dyrrahu dhe Apolonia. Simpas disa burimeve ky fis ka qenë i përbërë prej disa fisesh më të vogla siç kanw qenë holidonët, desaretët, arbërei, parthinët, por shpeshherë këto fise përmenden edhe si të pavarura. Si taulantët ashtu edhe fqinjtw e tyre Enkelejtw gjithashtu lëvizin nga veriu nw jug. Duket se ata sëpari kanw jetuar rreth gjirit të Bokës së Kotorit, por më vonë i gjejmë në pikën më jugore të tokave ilire, në mes të Taulantwve dhe Haonwve të Epirit. Kah liqeni i Ohrit jeton fisi i dasaretve(Dassaretae), në veri të atij liqeni, rreth Drinit të zi, gjenden Penestët,kurse afër tyre Pirustët të cilët kanw qenë xehetarë të mirw dhe në kohën e romakwve do të shkojnë në Daci për të nxjerrë ar. Besohet se gjurmw të tyre gjenden në emrin e qytetit Perest në Bokën e Kotorit. Në jug të liqenit të Shkodrës, në Shqipërinë e sotme të veriut dhe të mesme, jetuan një varg fisesh më të vogla ndër të cilat duhet përmendur fisin e albanwve (Ptolomeu i përmend si Albanoi), i vogël për nga domethënia dhe madhësia por i rëndësishëm për shkak se sipas emrit tw kwtij fisi, shqiptarët e sotëm do të marrin emrin e tyre kombëtar.
Rreth liqenit të Shkodrës jetuan Labeatët, afër tyre në lindje, scirtonët, e mandej nga veriu fisi i dokleatve të cilët emrin e tyre të fisit e morën sipas emrit të qendrës së tyre kryesore fisnore Doklea (Doklea,Dukla e sotme afër Titogradit Mali i Zi) ku sipas disa autorwve të lashtë është lindur edhe perëndori romak Diokleciani, mandej fiset ilire tw Melkuman ëve, Dermistët, ndërsa midis Bokës së Kotorit dhe Peleshacit kanw jwtuar fisi pleraei. Vazhdon fisi i ardejve (Ardiaei Vardiaei) të cilat në luftëra kundër romakwve do të luajnë një nga rolet kryesore. Ata më parë, deri në sh.IV p.e.s. kishin qendrën e tyre në bregun e djathtë të Neretvës, por prej andej u detyruan të shpërngulen nën presionin e keltëve. Së pari kaluan në bregun e majtw të lumit, e mandej shkuan në drejtim të mbrendësisë, ku u përleshën me Autariatët. Pasi e humbën luftën me atë fis, u shpërngulën në drejtim të detit dhe zunë bregun prej Neretvës kah jugu, deri në Vojushë të Shqipërisë. Në sh.III,p.e.s. gjenden në kulm të fuqisë së tyre. Së shpejti hynë në konflikt me grekët e më vonë me romëkt dhe pasi pwsojnë disfatë ne v.135 p. e.s. u detyruan të shpërngulen përsëri në drejtim te mbrendisw. Të pa mësuar me jetën e re, larg nga deti , në trojet e vrazhda të reja, gati plotësisht u zhdukën në kohën kur për ta shkroi Plini Plak.
Rreth Neretvës (Narona) poashtu banonin Daorsët, qendra e të cilwve gjendej në vëndbanimin e madh të fortifikuar, të zbuluar dhe të hulumtuar, afër Oshaniqit, jo fort larg Stollcit nw Hercegovinë. Në veri të këtij fisi jetonin Dalmatët, të njohur nga luftërat e tyre të gjata e të rrepta që i zhvilluan me romakët dhe për shkak të atyre luftërave ata u bënë sinonim i rezistencës ilire kundër penetrimit të tyre në bregun lindor të Adriatikut, prandaj edhe e quajtewn Dalmatsi, provincën e tyre në pjesën perëndimore të Ballkanit. Dalmatët së pari, sa mund t`i përcjellim lëvizjet e tyre në bazë të autorwve antikw, jetuan në brendësi në Hercegovinën e sotme ku gjendej edhe qendra e tyre fisnore Delminiumi. Në sh,II,p.e.s. u lëshuan në det, duke pushtuar bregdetin midis Kërkës dhe Cetinës.
Në veri të Kërkës, përgjatw bregdetit jetonin Liburnët, fis që në gjysmën e parë të mijwvjetshit të parë p.e.s. ishin dominues në Adriatik, por fuqia e të cilwve më vonë bie. Në sh. IV p.e. Liburnët duke shfrytwzuar rrethanat e vështira të cilat u kri juan tek Japodët fqinj, për shkak të sulmeve kelte, zgjeruan territorin e tyre, në dëm të Japodwve duke pushtuar kështu tërë brezin bregdetar deri në Rashë të Istrës si dhe ujdhesat para saj, duke përfshirë edhe ato të Kvarnerit.
Japodët zënë rajonin e gjerë midis Savës në lindje, Zërmanjës dhe Velebitit në jug, detit Adriatik në perëndim deri në sh.IV,p.e.s.). Në Istri me lumin Rashka jënë kufizuar me Histritët, ndërsa gjurmët e kulturës së tyre materiale i gjejmë gjithashtu edhe nw viset jugore të Sllovenisë. Në gjysmën e parë të mijwvjetshit të parë ,p. e.s. ky fis së bashku me liburnët, luajti rol shumw të madh në ngjarjet që zhvillohen në bazenin e Adriatikut,e sa më vonë. Japodët i hasim, si qw theksuam më lart, në mesin e atyre fiseve të cilat nuk mund të merrnin pjesë në ceremonitë fetare të përshkruara në tabelat iguvine, kështu që ata në ato kohë,xsh.V-IV,p.e.s. padyshim ishin të pranishëm në Italinë e mesme. Supozohët se edhe Japodët kanë marrë pjesë në dyndjet e popujve të Ballkanit kah fundi i epokës së bronzit dhe më tutje në drejtim të siujdhesës Apenine.
Prej Rashkës në perëndim deri tek lumi Reka në veri dhe deri tek kufiri i Venetwve në veriperendim jetuan histritët, sipas të cilwve mori emrin Istria e sotme. Për të është vështirë të flitet si për fis të pastër ilir sepse në siujdhesën e Istrës përzihen elemente venete dhe ilire. Megjithatë, kultura materiale e histritve është shumë më e afërt me kulturën ilire, prandaj edhe për këtë fis mund të flitet si kryesisht ilir.
Në viset e brendshme jetojnw një varg fisesh, disa prej të cilwve na janë fare mirë të njohur nga burime historike dhe epigrafike. Duke shkuar përsëri nga jugu në drejtiim të veriut i hasim së pari maqedonët, për origjinën dhe karakterin etnik të të cilwve është diskutuar shumw në shkencë. Grekët deri në sh.V-IV,p.e.s. maqedonët i radhisin në mesin e popujve barba rë,por me kohë, veçanwrisht prej kohës së mbretit Filipi i II e mëtutje maqedonët helenizohen shumw shpejt, kështu që Polibi në shek, II p.e.s. i përmend si grekw.Një gjë e ngjashme kishte ndodhur edhe me fqinjtë e tyre Peonët, të cilët pady shim kanë origjinë ilire, por të cilët prej sh.IV, p. e.s. u heleni zuan gati plotësisht.
Paionët zinin rajonin e rrjedhës së mesme të Vardarit (Axios) dhe rreth degwve të tij; Bregallnica (Astibos) dhe Cërna Reka (Erigon) deri tek lumi Struma (Strymon). Në kohën e vjetër ky fis duket se ka qenë shumw më i përhapur, deri tek deti Egje.
Në veri të tyre është shtrirë fisi i madh i Dardanwve. Ata, në kohën kur ne mund të flasim për ta, për hapwsirën në të cilën janë shtrirë, mund të gjykojmë në bazë të asaj që kanw shkru ar autorët antikë, kanë jëtuar gati në tërë Sërbinë e sotme jugore, në perëndim të Moravës si dhe një pjesë në lindje të Moravës deri tek rrjedha e siperme e lumit Pek (Pingus) dhe Timok(Timachus), në Maqedoninë veriore dhe ne Kosovë. Sipas përhapjes gjeografike, ky fis ishte më i madh se të gjitha fiset e tjera, mirwpo nuk ishte i bashkuar, por përbëhej prej shumw fisesh të tjera më të vogla.
Në perëndim të Dardanwve jetoi fisi i Autariatwve dhe i Desidiadwve.Autoriatët sipas fjalwve të Strabonit ”një kohë kanw qenë popull më i madh dhe më i fuqishëm ilir.”Prej shënimeve të pakta nuk është e mundur të caktohet saktësisht hapwsira në të cilën kanw jetuar, por përafërsisht mund të thuhet se qendrat e tyre kanë qenë në Bosnjën lindore rreth lumit Tara dhe lumit Lim e deri tek Morava në lindje. Desidiadët jetuan në Bosnjen qendrore e afër tyre Dindarët, Deurët, Deretinët, Mezejët,dhe fise tw tjera më të vogla. Në mes të lumit Sava dhe Drava kanw jetuar Amantinët, në rrjedhën e poshtme të Savës Breukët. Në brigjet e Savës kah perëndimi Oseriatët, Kalapianët, emri i të cilwve ka lidhje me emrin e lumit Kupa e sotme. Fisi Iasi shtrihej në rajonin midis Savës dhe Dravës, sipas të gjitha gjasave në rajonin prej Varazhdinit e deri tek Dërvari.

KUFINJTË ETNIKW TË ILIRWVE

Diskutimin mbi kufinjtw etnikw të ilirwve duhet ta fillojmë me një analizë të shkurtër të burimeve të shkruara antike, sepse shkrimtarët antikë kanw pasur rast sa në mënyrë indirekte duke u mbështetur në dëshmitë e të huajve, sa në mënyrë direkte në bazë të qëndrimeve vetiake në mesin e ilirwve, të caktojnë kufinjtw e tyre në mënyrë shumw më autentike se sa mundemi ne sot. Për shkencën bashkwkohore, megjithatë mu këto burime të shkruara shpeshherë janë të papërdorshme, sepse ose janë qartas të pasakta, ose tregojnë që autorët e tyre nuk e kanë njohur sa duhet atë për çka kanë shkr uar. Autorët grekw të cilët të parët kanë tentuar të caktojnë kufinjtw, brenda, të cilwve jetuan ilirët, veçmas në kohën e vjetër, nuk kanw pasur pikwpamje të qjarta për atë se kush janë ilirët dhe cilat rajone i kanw banuar. Sa kanë qenë të paqarta parafytyrimet për ilirët dhe për vendin e tyre, derisa romakët nuk i pushtuan vist në të cilat banonin ilirët, tregon miti i njohur për argonautët, sipas të cilit Jazoni dhe shokët e tij, pasi që në Kolhidë rrëmbyen leshin e artë me anijen e tyre Argo, lundruan nëpër Danub në mënyrë që me të, të depërtojnë në veri të detit Adriatik. Apolloni nga Rodosi e bënte këtë përshkrim ku tregon mosnjohje të brendshme të Ballkanit, sa që ka besuar se nji udhwtim i tillë nëpër Danub deri tek Adriatiku është i mundur. Por kur është në pyetje bregdeti Adriatik, grekët e kanë njohur shumw mirë dhe na japin të dhëna të çmueshme.
Faktet më të lashta për ilirët në Adriatik i gjejmë qysh në sh,VII p.e.s. tek poeti grek Alkmani. Më vonë rreth vitit 500 p.e.s. Hekatej nga Mileti na jep të dhëna dhe bënë përshkrimin e rrugës në bregun lindor të Adriatikut. Edhepse mungojnë disa pjesë të rëndësishme të cilat kanw të bëjnë me bregdetin Adriatik, megjithatë ai është i pari që di për Liburnët, mentorët, histritët dhe fise të tjera, disa prej të cilwve më kurrë nuk do të paraqiten në burimet e shkruara.
Për ne, autori më i rëndësishëm antik që flet për kufinjtw e ilirwve është Apiani i cili ilirët i vendosi në rajonin që edhe sot ,marrë në përgjithwsi, konsiderohet si ilir. Sipas tij, grekët i quajnë ilirë ata popuj të cilët jetojnë mbi Maqedoninë dhe Thrrakinë, prej kufirit të Haonwve dhe Thesprotwve e deri tek lumi Istros. Kjo është gjatwsia e Ilirisë. Ndërsa gjerwsia është nga kodrat maqedone dhe thrrakase e deri tek Peioni (Pan onia). Nga deti Adriatik dhe deri në fillim të Alpeve. Sipas grekwve, Iliria ka qenë e gjërë 5 dit kurse e gjatë 30 ditë udhtimi Meqenwse etnosin ilir e përkufizojnë edhe disa autorë të atëhershëm (Straboni,Plini ) duhet të përfundojmë se në kohën romake, e ndoshta edhe pak më herët, historianët dhe gjeografët të cilët shkruan për ilirët, kishin mjaft njohuri që të caktojnë se kush i ka takuar në përgjithwsi etnosit ilir.
Mendohet se kufinjtw që i përcaktoi Apiani, kryesisht i për
gjigjen gjendjes faktike Filologu rumun Ion Russu në sintezën e vet “Ilyri-istoria Bukuresht 1969 thotë se ilirët kanw jetuar nw rajonin : në jug tw Epirit, siujdhesa e Istrës në veri dhe vija Dravë-Danub-Moravë-Vardar në lindje. Në përfundime të këtilla erdhën edhe expertë të tjerë bashkwkohorë në bazë të studimeve të materialeve arkeologjike dhe gjuhwsore.
Duhet theksuar se kufinj ekskluzivw midis ilirwve dhe grupeve etnike as që ka pasur dhe ky është shkaku i polemi kave rreth caktimit të kufinjve të Ilirisë me kufinjtw e fiseve tw tjera.

GJUHA E ILIRWVE

Ilirët flisnin një gjuhë e cila dallohej nga gjuhwt e popujve tw tjerë të kohës së lashtë të Ballkanit. Ajo ishte një gjuhë e veçantë indoevropiane, që kishte lidhje diku më të afërt dhe diku më të largët me gjuhë tw tjera të gadishullit Ballkanik dhe jashta tij. Janë konstatuar elemente të përbashkëta sidomos me thrrakishten. Lidhur me vendin e Ilirishtes në mes të gjuhwve indoevropiane është diskutuar mjaft dhe janë dhënë mendime të ndryshme.
Një varg dijetarësh të shquar: historianw, arkeologë e gjuhw tarë, kanw sjellw një sërë argumentesh historike dhe gjuhw sore për origjinën e shqiptarwve dhe të gjuhës së tyre. Sintezën më të plotë, të shoqëruar me vështrimin kritik të mendimeve për origjinën e gjuhës shqipe,e ka dhënë gjuhwtari i shquar prof. Eqrem Qabej i cili ka sjellur edhe argumentet e tija shkencore, nw mbështetje të tezës ilire. Disa nga argumentet e parashtruara janë edhe këto:
Shqiptarët banojnë sot në një pjesë të trojeve, ku në periudhën antike kanë banuar popullsi ilire; nga ana tjetër, në burimet historike nuk njihet ndonjë emigrim i shqiptarwve nga viset e tjera në trojet e sotme dhe një pjesë e elementeve gjuhwsore si emra vëndesh, fisesh, emra njerwzish etj që janë njohur si ilire, gjejnë shpjegim me anë të gjuhës shqipe. Format e toponimeve të lashta të trojeve ilire shqiptare të krahasurara me format përgjegjëse të sotme, provojnë se ato janë zhvilluar sipas rregullave të fonetikës historike të shqipes, dmth. kanë kaluar pa ndërprerje nëpër gojën e një popullsie shqipfolse; marrëdhëniet e shqipes me greqishten e vjetër dhe me latinishten , tregojnë se shqipja është formuar dhe është zhvilluar në fqinjësi me këto dy gjuhë këtu në brigjet e Adriatikut dhe të Jonit; të dhënat arkeologjike dhe ato të kulturës materiale e shpirtërore, dëshmojnë se ka vijimsi kulturore nga ilirët antikw tek shqiptarët e sotëm.
Nga të gjitha këto argumente, del si përfundim se teza e origjinës ilire të gjuhës shqipe, është teza më e mbështetur nga ana historike dhe gjuhwsoee. Nga ilirishtja e Ballkanit deri më tash nuk është gjetur gjë e shkruar dhe është menduar se nuk ka qenë e shkruar. Dëshmohet e shkruar mesapishtja e Italisw jugore që është mbajtur e mbahet përgjithsisht si një degë e ilirishtes, në njëfarw mase si një dialekt i sajë i zhvilluar më tej në kushtet e një veçimi prej disa shekujsh nga trungu i saj gjuhsor kryesor.
Nga gjuha e ilirwve na kanw mbetur disa materiale por që nuk janë tw mjaftueshme: elemente leksikore shumë të pakta të së folmes së përditwshme përbërë nga disa fjalë ilire, dhe sidomos një numër i madh emrash të përveçëm, emra personash, perëndishë, fisesh, vendesh dhe disa emra lumenjsh e malesh. Fjalët ilire i ndeshim në gjuhët e lashta ose edhe në gjuhët e sotme të Evropës.Material më të pasur jep mesapishtja e Italisë jugore.Prej saj kanw ardhur një numër i mbishkrimeve zakonisht të shkurtëra e shpesh fragmentare të sh,VI-I p. e.s

FEDERATAT FISNORE
TË I L I RW V E

Zhvillimi i pronës private që çoi në thellimin e diferencimit shoqëror u bë burim konfliktesh në shoqërinë ilire të sh.VIII-V,p.e.s. Nw këtë kohë morën përpjestime të mëdha luftërat ndërfisnore dhe inkursionet plaçkitwse nw det e tokë që arrinë deri në Greqi dhe nw brigjet e përtejme të Adriatikut. Të tillë kanw qenë inkursionet e Enkelejve për plaçkitjen e thesarit të Delfit ose ato të detarwve Liburnw, të cilët me anijet e tyre të lehta dhe të shpejta zotëruan për një kohë brigjet e Adriatikut, që nga Korfuzi e deri në brigjet italike. Gjendja e krijuar nga këto luftëra dhe inkursione, që i sillnin aristorkracisë ilire të ardhura të mëdha, gjen shprehjen e vet në veprimtarinë e gjerë të ndërtimit të vendbanimeve të fortifikuara dhe në zhvillimin e armatimeve, sidomos të armwve të reja siç ishin shpatat, hanxharët dhe heshtat prej hekuri që janë gjetje të rëndomta në varret e luftëtarwve ilirw dhe të mburojave të Paionwve, të përkrenareve e frerwve të kuajve që përbënin pajisjet e veçanta të aristokracisë luftarake.
Në procesin e këtyre konflikteve, fiset e vogla ilire filluan të lidhen dhe tw formojnw, gjatw veprimeve të tyre të përbashkëta në luftërat agresive ose mbrojtwse, aty nga fundi i sh.VII,p.e.s. federatat e para. Një federatë e tillë ishte ajo e Taulnatwve që nën mbretin Galaur dhe më pas, gjatw sh.VII- VI, p. e.s. invadoi disaherë Maqedoninë duke i shkaktuar asaj dëme të rënda dhe sakrifica të mëdha në njerwz. Gjatw sh.VI-V,p.e.s. federata të tilla formuan edhe disa fise tw tjera, si Molosët, Thesprotët, Kaonët, Orestët, Linkestët Paionet ,Dardanët etj. Në krye të federatës qëndronte mbreti i cili në burimet quhet Basileus.Në disa raste si tek Kaonët e Thesprotët vendin e tij e zinte një njeri i zgjedhur çdo vit nga gjiri i fisit sundues i federatës. Në burimet e fundit të sh.V,p.e.s. vihet re se funksioni i Basileusit nuk i takonte më prijwsit mw të aftë ushtarak, por ishte bërë i trashwgueshëm dhe pushteti e autoriteti i tij ishte rritur mjaft si brenda fisit të lidhjes fisnore ashtu edhe jashta tij.Në bazë të këtij fuqizimi të prijswve ushtarakw dhe të basilejve qëndronte gjithnjë pasuria që vinte duke u shtuar përherw e më shumw në saje të luftërave. Ata vinin nga shtresa e pasuruar e shoqërisë fisnore ilire, e cila dallohej nga pjesa tjetër e popullsisë së thjeshtë. Ajo konside ronte si një gjë të turpshme të merrej me punimin e tokës, bujqësi ,bagwti e zejtari etj. Në këto punë ishin të angazhuar vetëm prodhuesit e vegjël, masa e gjërë e fshatarwve të lirë dhe gjysmë të lirë. Zanati më i nderuar për ta ishte luftat, gjuetia, garat sportive etj., skenat e të cilave na janë transmetuar përmes gjuhës së gjallë artistike në objëktet ë bronzta të zbuluara në krahinat veriore ilire apo në kalcat e Glasinacit. Në gjysmwn e dytë të sh.V,p.e.s. disa nga federatat ilire kishin arritur një stad mjaft të përparuar në zhvillimin e tyre politik.Taulantwt, fiset ilire fëqinje te Maqedonisë dhe ata më jugore: Kaonët, Thesprotët e Molosët merrnin pjesë në ngjarje të tilla politike të historisë së botës së mesdheut siç ishte lufta e Peloponezit. Taulantet ndërhynë me këtë rast në luftën civile që shpërtheu në Epidamn në vitin 436,p.e.s. Në këtë luftë ata morën nën mbrojtje oligarhët e dëbuar nga demosi i qytetit dhe qenw një nga ata forca që në aleancë me Athinën, kundër lidhjes së Peloponezit, ndihmuan aristokracinë Epidamnase të rikthehet në pushtet. Kjo ngjarje shënoi një kthesw të rëndësi shme në historinë e kësajë kolonie greke, sepse fatet e saj do të lidhen pas kësaj, gjithnjë e më shumw me botën ilire. Dy njoftime të tjera kanw të bëjnë me ngjarjet e vitit 423,p.e.s.
I pari bënë fjalë për Kaonët, Thesproitët , Molosët dhe disa fise tjera më të vogla fqinje të moloswve, që marrin pjesë nga ana e lakedemonve në fushatën për të nënshtruar Akarnaninë dhe për ta shkëputur atë nga aleanca me Athinën. Kjo Fushatë përfun doi pa sukses.
Njoftimi i dytë lidhet me luftën që zhvilluan ilirët e krahinave juglindore kundër maqedonwve. Fisi ilir i Lynkes tëve ishte prej kohësh në konflikt me sundimtarët maqedonw të cilët synonin ta nënshtronin. Gjatw luftës greko persiane, mbreti maqedon i ndihmuar nga persët kishte mundur t´u impononte Lynkestwve sovranitetin e tij.
Në kushtet e reja të luftës së Peloponezit, ku shteti maqedon ishte ende i pa konsoliduar dhe sundimtari i tij Perdika i dytë përplasej sa në njwrën anë aq në tjetrën, duke u lidhur herw me Athinën e herw me Spartën, mbreti i Linkestëve, Arrabeu shfrytwzoi këtë situatë për t´u shkëputur nga varsia maqedonase. Në përpjekjet e tij për të rivendosur gjendjen e mëparshme, Perdika kërkoi ndihmën e aleatit të vet, komandantit të forcave lakedemone, Brasidës, të cilit i kishte besuar luftën kundër Athinës në teatrin Halkidik te veprimeve ushtarake. Një ekspeditë e fuqishme e përbërë nga forcat e Perdikës dhe Brasidës provoi të thyente Arrabeun me anë të bisedimeve dhe të bëhej aleat i lakedemonve. Por përpjekjet dështuan dhe bashkë me të dështoi edhe ekspedita kundër Lynkestëve. Në kundërshtim me vullnetin e Perdikës, Brasida nuk guxoi të sulmonte dhe vendosi t’i tërhiqte forcat.
Pak kohë më vonë Perdika e bindi përsëri Brasidën për një fushatë të re kunder Lynkestëve; forcat maqedonase e ato lakedemone të përbëra prej 3 mijë hoplitësh, njëmijë kalorsish dhe një numër barbarësh sulmuan Arabeun. Por këtë radhë Lynkestët kishin siguruar ndihmën e vëllezërve të tyre ilirw. Forcat e bashkuara të ilirwve dhe lynkestëve e shpartalluan mbretin maqedon dhe e detyruan të largohej në pështjellim të plotë, duke braktisur aleatin e tij. Kështu Brasida u gjend i rrethuar keq dhe vetëm me përpjekje të mëdha mundi t’i
shpëtojw forcat e veta nga asgjësimi i plotë. Kjo luftë ndryshoi krejt drejtimin që kishin marrë ngjarjet në frontin Halkidik. Tukididi na njofton se luftwrat e federatave ilire si në rastin e ndërhyrjes në luftën civile të Epidamnit, ashtu edhe nw luftën kundër maqedonasve dhe aleatve të tyre peloponezas, nuk kishte më karakterin e një inkursioni grabitçar por synime politike të caktuara dhe kjo nënkupton një stad mjaft të avancuar të organizimit të tyre politik qoftë edhe në kuadrin e një federate fisnore. I gjithw ky zhvillim shoqroro-politik që vihet re, veçanrisht tek fiset ilire të jugut në fund të sh,V.p.e.s. pasqyron qartë një shoqëri që jetonte etapën e fundit të organizimit fisnor, dhe ate kalimtar për në rendin skllavopronar. Mbi bazën e kësajë shoqërie do të lindin në fundin e sh.V,dhe fillimi i sh.IV p.e.s. formacionet e para shtetwrore ilire.

SHTETET ILIRE


SHTETI I ENKELEJVE

Shtetin më të vjetër ilir ,për të cilin është e mundur të flitet në bazë të burimeve të shkruara e formoi fisi i Enkelejve në pikën më jugore të Ilirisë.
Shënimet më të vjetra për këtë shtet i përkasin më tepër sferës së mitologjisë se sa asaj të historisë.Legjenda thotë se fiset ilire tw Enkelejve luftonin me një fis tjetwr që e kishin në fqinjësi dhe Kadmi fenikas erdhi për t´u ndihmuar.Pasi e fituan luftën ata e bënë mbret Kadmin.
Si edhe shumw legjenda tw tjera, edhe kjo për Kadmin ka shprehur ngjarjet që kishin ndodhur me të vërtetë. Arkeologët dhe historianët, qysh moti, në bazë të shumw fakteve arkeolo gjike, historike dhe linguistike, kanë përfunduar se kanw ekzistuar shkëmbime intensive të vlerave kulturore midis viseve jugore ilire dhe bazenit të Egjeut e lindjes së afërme dhe se rruga nëpër të cilën është bërë ky shkëmbim është po ajo rrugw e lashtë nëpër të cilën kultura neolite nga bazeni i Egjeut depërtoi kah deti Adriatik dhe nëpër të cilën poashtu më vonë kaloi Via Egnatia. Nëpër këtë magjistrale parahistorike erdhën kah fundi i epokës së bronzit edhe, sipas autorwve bashkw kohorë edhe tregwtarë nga Fenikia e largët, pra nga atdheu i Kadmit që erdhë dhe u bw mbret i enkelejve. Prania e materia leve fenikase merret sopata e bronzit që është zbuluar këtu.1)
Prej fakteve të pakta me të cilat disponojmë është e qartë se ky fis një kohë ka mbizotwruar në vise të gjera të Ilirisë së jugut, se ka zhvilluar luftime edhe me fqinjtw helenw.Nuk ka dyshim se ilirët e jugut e në radhë të parë Enkelejtw kanw luftuar shpeshherë me Helenët veriorë dhe se shënimi të cilin na e ka lënë Hërodoti 2) është vetëm një hollësi nga luftimet shumwshekullore të këtyre dy elementeve etnike. Edhe një shënim i ruajtur për këto luftime që ka të bëjë me sulmin e Enkelejve në Tebë vërteton se ky fis u ka shkaktuar shumw brenga helenwve veriorë.3)Që nga sh..i VII p.e. fiset ilire që ishin të pavarura dhe sundoheshin nga mbretërit e tyre të vegjël, filluan te bashkoheshin në federata fisnore e që fillonin nga jugu deri në veri dhe që sundoheshin nga mbretërit e fuqishëm.4) Qendrat e këtyre federatave që më vonw u krijuan në shtete, ndryshonin nga jugu për në veri ashtu si ndryshonte fuqija e fiseve të ndryshme. Ndodhte që në të njëjtën kohw fiset ilire të udhëhiqeshin nga du federata afër njëra tjetrës e që
më vonë federata më e fuqishme ta merrte sundimin mbi federatën tjetër. Kwsi federatash ishin: e enkelejve që jemi duke folur, e taulantwve, ardianwve etj Në fund të sh.V,p.e.s. federata e Enkelejve kaloi në një shtet të fortë ilir e udhëhequr nga mbreti i parë që e njohim Sirra. Qendra e kësajë mbretrije ishte në fillim në juglindje dhe më vonë kur ra nën sundimin e Taulantwve, qendra kaloi në jugperëndim dhe mw vonë kur këta krahina hynë nën sundimin e ardianwve edhe qendra e shtetit ilir kaloi ne veri.2) Mbreti i dyte i Enkelejve vjen Bardhyli i cili e rrëzoi mbretin Sirra nga froni dhe në sh.IV, p. E.s. mori drejtimin e shtetit ilir duke themeluar edhe dinastinë e tij që e kishte qendrën rreth liqenit të Ohrit. Mendohet se ai e ka marrë pushtetin me anë të kryengritjes, i përkrahur nga shum luftëtarë.3)
Qëllimi kryesor i Bardhylit po edhe pasardhwsve të tij ishte perfshirja e të gjitha tokave të banuara nga ilirët e që ndodhe shin nën sundimin maqedon. Për t`i çliruar këto toka mbreti Bardhyl mundi tre mbretër maqedonas dhe i detyroi tu pagu anin tribut vjetor. Bile nw një luftë të ashpër në vitin 360 p.e. kur maqedonët u përpoqën ta ndryshonin këtë gjendje, mbetwn tw vrarë rreth 4000 ushtarë sëbashku me mbretin e tyre Perdikën.4) Maqedonia ,me në krye Filipin e II,arriti të shuante grindjet politike në vënd, pozita e ilirwve ndaj fqinjve lindorë u dobësua. Në vitin 359 p.e.s. Bardhyli edhe pse në moshën 90 vjeçare u vu në krye të ushtrivw ilire dhe përballoi sulmet maqedonase të cilat i udhëhiqte vetë Filipi i II. Ja se si përshkruhet rrjedha e ngjrjeve.
Filipi i II pasi ishte pajtuar me Athinën filloi fushatën kundër mbretërisë ilire me 10 mijë këmbësorë dhe 600 kalorws. Mreti plak i doli përpara Filipit II me njw ushtri po kaq të madhe. Ai e çmoi këtë radhë të pa favorshme ndeshjen me maqedonët dhe bëri përpjekjë për marrëveshje duke i ofruar Filipit II paqë me kusht që të dy palët të mbanin qytetet që kishin në zotërim në ato kohë. Filipi këte nuk e pranoi dhe kërkoi që ilirët ti lironin të gjitha qytetet ilire që më herët kishin qenë nën Maqedoninë. Të dy ushtritw u ndeshën me ashpërsi shum te madhe. Ajo ilire i përballoi për shumë kohë sulmet e armikut.Goditjeve të fallangës maqedone Bardhyli u kundërvu ri formacionin luftarak me radhë të shtërnguara në trajtë kuadrati. Diodori na njofton se të dy ushtriutë luftuan me një trimëri të rrallë ku nga të dy anët u vranë shumw veta dhe shumw u plagosën. Edhepse maqedonët në fund e fituan betejën shum me një dallim të vogël sepse Filipi nuk qe në gjendje ta ndiqte ushtrinë e Bardhylit nga fushëbeteja1)
Pasardhësit e Bardhylit vazhduan këtë politikë, por ata nuk arritën të çliroheshin nga varsia maqedone.
Bardhylin e zëvendsoi djali i tij Kliti. Enkelejtw nwn udhëh eqjen e tij bënë njw kryengritje për t`u shkëputur nga Maqe donia por nuk pati sukses. Në vitin 356 ,p. e. s.,permendet njwfarw aleance në mes të mbretit te Thrrakisw,Paionisë dhe Ilirisë kundër Filipit. Por Filipi i sulmon këta nw befasi, ende pa e tubuar ushtrinë dhe i shpartallon. Në aktin zyrtar që u nënshkrua marrëveshja si mbret ilir përmendet Grabo. Si duket ky e kishte zëvendësuar Bardhylin i cili tashmë kishte vdekur.2)
Në vitin 344,p.e.s. Filipi e sulmoi përsër teritorin ilir dhe këtë herw ilirët udhëhiqeshin nga mbreti i quajtur Pleuria. Edhe pse lufta qe e ashpër, pati të vrarë në të dy anët , vetë Filipi mbeti i plagosur,por ai arriti të pushtonte disa qytete ilire.2)
Pas vdekjes së Filipit të II, krahinat ilire të nënshtruara nga ai ngritën krye në vitn 335 kundër pasardhsit te tij Aleksandrit te II. Djali i Bardhylit Kliti të cilin përsëri e hasim si mbret i shtetit ilir të Enkelejve dhe pasi ishte bashkuar me Glaukinë mbretin e shtetit tjetër të Taulantve i cili ishte në rritje e sipër, pushtuan qytetin Pelion. Rufi dhe Ariani bëjnë fjalë për këtë ngjarje duke na treguar se Aleksandri e rrethon qytetin por ate nga pas e sulmon Glaukia dhe ai detyrihet të tërhiqet. Ilirët nuk ditën ta shfryzonin këtë fitore dhe e lanw ushtrinë e tyre afër Pelionit të shkujdesur. Kjo i dha mundësi Aleksandrit që pas tri ditw, fshehurazi të kthehet dhe t`i sulmojw natën dhe u shkatoi humbje të madhe. Kliti iku tek taulantët dhe sipas Arianit , para kryengritjes kishte sunduar me një pjesë të shtetit të tij shumw të dobësuar dhe si vasal i Aleksandrit tw Madh.
Ngjarjet politike që jetoi mbretëria ilire e kohës së Bardhylit dhe e pasardhësve të tij tregojnë gjithashtu se ajo përfaqwsonte një forcë serioze.Veprimet e saj nuk janë të shkëputura, por gjejnë vend në kuadrin politik të kohës dhe janë shprehje e një qëndrimi që ka si objektiv të qartë dobësimin e kundërshtarit kryesorë dhe forcimin e pozitave të veta në raport me shtetet fqinje.

MBRETËRIA E TAULANTËVE
Taulantët të cilët Filipi i II nuk kishte mundurr ti shkelte, paraqiten në këtë konflikt si një fuqi më vete dhe me një mbret të tyre. Tokat e këtij fisi përbënin siç duket atë pjesë të mbretërisë ilire që kishte mbetur e pavarur nga Maqedonia dhe tash e udhëhequr me mbretin e tyre Gllaukia.1)
Gjendja e turbullt që u krijua në perandori pas vdekjes së Aleksandrit dhe shthurrjes së perandorisë së tij, krijoi kushte më të përshtatshme për çlirimin e tokave ilire. Duke u lidhur me armiqtw e Maqedonisë, Glaukia, mbreti i parë i Taulantve, arriti t`ia bashkonte shtetit të tij tokat e Enkelejve po edhe t`i çlironte të gjitha tokat ilire që ishin nën Maqedoninë dhe t`i shtijë nën shtetin ilir të Taulantve. Duket se pas kësaj ai merr emrin mbreti ilir e jo më si më herët mbreti i taulantve.2)
Gllaukia u mundua të dobësonte ndikimin maqedon në Epir. Për këtë qëllim ai u afrua me mbretin e moloswve, Ajakidin dhe u martua me Berojën, një bijë nga dera mbretërore e moloswve. Në këtë politikë ai u ndesh me të birin e Antipatrit, Kasandrin, që pas shumw turbullirash ishte vendosur në krye të Maqedonisë. Kasandri, në vitin 317 p.e.s. rrëzoi nga froni molos aleatin e Glaukisë Ajakidin, i cili në grindjet e mbren dshme për fronin maqedon kishte mbajtur anën e Olimbise, nënëns së Aleksandrit. Në këtë kohë Glaukia mori dhe mbajti në pallatin e tij birin e Ajakidit, mbretit të rrëzuar molos, Pirron dyvjeçar. Me gjithw kërkesat këmbëngulse të Kasandrit, Gllaukia nuk e dorwzoi Pirron. Ai nuk e bëri këtë as kur mbreti maqedon i premtoi si shpërblim shumën e madhe prej 200 talentesh, as kur ky e kërcënoi më luftë. Kasandri, mbreti maqedon, tentoi disa herë të pushtojw Apoloninw dhe të bëjë dalje në Adriatik por thehet keqas disa herw dhe detyrohet të largohej pasi kishte humbur një pjesë të ushtrisë. Përpjekjet e tij për t`u ngulitur në Ilirinë bregdetare dështuan dhe pas kësaj ai nuk provoi më të kthehej në këto anë.
Luftërat me Kasandrin tregojnë se fuqia e shtetit Ilir ishte rritur aq shumw sa që ai mundi të matej me sukses me Maqe doninë për zotërimin e bregdetit Adriatik. Qytetet e mëdha të këtij bregdeti e që më herët kishin qenë koloni greke, tash kishin njohur sovranitetin e mbretit ilir.3)
Pas fitores mbi Kasandrin dhe forcimit të pozitës së tij në Dyrrah e në Apolloni, Gllaukia u mor me pwrgatitjen e ekspe ditës që do të vinte Pirron në fronin molos. Këtw nuk e bënte ai nga ndonjë dashuri ndaj Pirros por Epiri ishte pika më nevral gjike e kontaktit dhe hallka më e rëndësishme në kontradiktat iliro-maqedone.Ai donte ate ta shkëpuste nga ndikimi maqedon dhe ti rikëthente shtetit ilir aleatin e humbur. Për këtë qëllim në vitin 309 p,e.s. në krye të një ushtrie shumw të madhe ai hyri në Epir dhe pasi mposhti grupin promaqedon që përfaqwsohej nga mbreti i Epirit, Alketa(ungji i Pirros) vuri në krye të shtetit molos 12-vjeçarin Pirro.4)
Veprimtaria politike dhe ushtarake e Glaukisë për rimëkëm bjen e Ilirisë u kurorwzua me sukses. Gjatw sundimit të tij shteti ilir jetoi ditë lavdie. U bë një shtet i fuqishëm, duke përfshirw në gjirin e tij edhe qytetet Dyrrah e Apoloni. Ai qe e vetmja forcë që iu kundërvu Maqedonisë në këtë pjesë të Ballkanit dhe u bë një faktor i rëndësishëm që ushtroi njw ndikim të fuqishëm në ngjarjet politike të kohës.
Pas vitit 302 p.e.s. Gllaukia nuk përmendet më. Reth vitit 295 p.e.s. si mbret i ilirwve përmendet Bardhyli i Ri. Rrethanat se si erdhi në krye të shtetit jënë të pa qjarta. Një lidhje martesore e paraqet ate si aleat të Pirros. Sipas Plutarhut, Pirro ka qenë i martuar me Brikenën të bijën e mbretit ilir tw Enkelejve Bardhylit. Sipas historianit grek Apianit, ka mundësi që Bardhyli i Ri të ketë ardhur nw fron me ndihmën e Pirros, duke i lëshuar atij të sundonte në një pjesë të Ilirisë, kurse


Bardhylit të Ri i mbetën të sundonte një pjësë të ilirisë rreth liqenit Lyhnid.(Ohri)
Në prologun e librit 24 të historianit latin Trogut hasim një lajm që i takon një ngjarjeje të vitit 280,p.e.s. ku flitet për një sundimtar ilir i cili ndërhyn në grindjet për fronin maqedon, me emrin Monun. Sipas renditjes së Trogut, Monuni duhet të ketë qenë sundimtar i shtetit taulant ilir pas Bardhylit të Ri dhe që këtij shteti i takoheshin kufinjtw me Maqedoninë.5) Nga njoftimet e Trogut kuptojmë se me gjithw tronditjet që kishte pasur shteti ilir pas vdekjes së Glaukisw nga ndërhyrja e Pirros, Monuni kishte mundur ta rimëkëmbëte këtë shtet në të
gjithw territorin e dikurshwm; prej brigjeve të Adriatikut e deri në kufi të Maqedonisë. Si duket ky ishte momenti kur Pirro shkoi për tw luftuar në Itali.
Pasardhës i Monunit dhe i fundit nga dinastia e Gllaukisë ka qenë Mytili. Këte na e vërtetton një e dhënë e Trogut 1) dhe njw monedhë bronzi e prerë në punishte të Durrahut ku nga të dhënat shihet se Mytili ishte zot i Dyrrahut dhe ushtronte mbi këtë qytet po atë pushtet qw kishte edhe paraardhsi i tij Monuni. Pas luftës së fundit të Mytilit kundër mbretit të Epirit në vitin 270,p.e.s. nuk flitet më në burimet historike për shtetin ilir.Deri sa sundimtarët maqedon Antigon Gonata dhe i biri i tij Dimitri u drejtuan drejt Greqisë pqe të ruajtur hegjemoninë e Maqedonisë në këta anë,për shtëtin ilir kjo ishte një periudhë qetsie në marrëdhënjet më fqinjët dhe këtu duhet spjeguar heshtjen e burimeve sepse në këtë kohë nuk pati ndonjë konflikt. Ilirët të lodhur nga luftërat e deriatëhershmë, nuk mundënin, pra edhe nuk kërkuan ti shfrytzonin vështirsitë e Maqedonisë në interes të tyre, të mbetura jashta konflikteve luftarake të ketë ndryshuar raportin e forcave dhe të ketë ndikuar apo të jetë bërë bazë e ndryshimeve politike që pasqy rohen vetëm në zëvendsimin e dinastisë sunduese të Glaukisë me atë të Agronit e që u quajt shteti ilir i Ardianve.2).

_________________________________________

SHTETI I EPIRIT
Me fjalën epir autorët grekw kanw nënkuptuar në fillim çdo vend kontinental përballë ishujve.
Ky emër i përdorur në fillim si një emër i përgjithshëm për të caktuar pozitën kontinentale të krahinës etnikisht ilire, që ndodhej përballë tyre, u shndërrua më vonë në një nocion të
posaçwm që i atribuohej një krahine të veçantë me kufinj pak a shumw të përcaktuar historikisht. Për herë të parë e përmend Hekateu në sh,VI p.e.s. e më vonë Pindari 3)i cili e quan Epirin të famshëm me hapwsira kodrash të shkëlqyeshme që fillojnë nga Dodona e deri tek brigjet e Jonit. Në gjysmën e dytë të sh.VI p.e.s. me transformimin e bashkësisë molose në një shtet të ri federativ të quajtur epirot, që përfshinte pjesën më të madhe të popullsisë së këtijë teritori, duke pasur një nënshtetwsi të vetme epirote, ku emri Epir tash merr një kuptim të përcaktuar qartë politik. Ca burime greke thonë se kwtu të ketë pasur 14 fise e disa të tjera më tepër, por nga fiset më kryesore ilire, të cilat luajnë një rol të rëndësishëm në historinë e kësaj krahine, përmenden sidomos thesprotët, kaonët, molosët etj. Këto fise shpesh kanw luftuar edhe në mes veti për epërsi territoriale dhe politike. Kjo vazhdoi deri në sh.IV,p.e.s. kur mbretërit molos arritën tu imponohen shumw prej fiseve fqinje epirote dhe të krijonin një mbretëri të fuqish me, me bazë federative, që autorët grekw e quanin “Koinon të moloswve”. (Si një lloj federate). Molosët sundoheshin nga mbretër, pushteti i të cilwve tanimë ishte bërë i trashigueshëm.
Në çerekun e fundit të sh.V,p.e.s. shtetin e moloswve e kryesonte Tharupa (423-385) i cili sipas një lajmi të Tukididit, e trashëgoi fronin mbretërorë të babait në një moshë të mitur , duke pasur për një kohë si tutor Sabylyntin, prijsin e atintan wve .
Mbretëria Molose që në fillim të veprimtarisë së saj politike tërhoqi vëmendjen e shteteve fqinje të Mesdheut, dhe sidomos të Athinës dhe Spartës, të cilat sapo kishin nisur midis tyre konfliktin e armatosur për supermaci ekonomike dhe politike në Greqi me emrin “Lufta e Peloponezit”. Mërrëdhëniet e ngus hta ekonomike dhe politike me Athinën i hapën rrugë depërtim it të ndikimit të qytetwrimit helen, i cili u shfaq në strukturën organizative të shtetit, në ndërtimet, në përdorimin e gjuhës dhe të shkrimit grek në rrethet e aristokracisë shtetrore, në
trajtimin tipologjik dhe metrologjik të monedhave të para
molose sipas prototipeve të monedhave antike, jetën kulturore dhe artistike.
Pas Tharypës në fronin e moloswve vjen djali i tij Alketa. Dihet se në vitin 385,p.e.s. ai gjendej i strehuar politik te Dionizi, tirani i Sirakuzës. Nuk na jepen të dhëna se çka e shtyri Alketën të braktiste fronin. Ka mundësi të jetë shkak humbja e Athinës nga Sparta, e ky ishte i lidhur ngushtë me Athinën. Dionizi i cili ishte i interesuar të vente kontrollin mbi Adriatik e mirpriti Alketën dhe e ndihmoi atë ushtarakisht që të këthehet në fronin e humbur të shtetit molos.1)
Mbreti ishte komandant suprem i ushtrisë së lidhjes molose dhe gëzonte një pushtet të padiskutueshëm në kohë lufte.
Sipas një mbishkrimi dekretor të viteve 370-368,p.e.s. kufi njtw e mbretwrisw molose që trashigoi në këtë kohë i biri i tij Neoptolemi shtriheshin deri tek lumi Vjosa.2)
Duke gjykuar nga të dhënat mbishkrimore të kësajë periudhe, në këtë lidhje, përveç moloswve bënin pjesë edhe shumw popullsi të tjera epirote, si:Tripolitët, kelaithët, paialët, arktanët etj. Një mënyrë e tillë e qeverisjes, i jepte këtij formacioni të ri shtetwror karakter federativ, por nën hegjemoninë e molosve.
Në vitin 357 p.e.s. në krye të shtetit molos kishte ardhur mbreti Arryba i cili për tu lidhur me mbretin e Maqedonisë
Filkipin e II i ja dha mbesën e tij Olimbinë. Këte e bëni me qëllim që të ruante pavarsinw e shtetit të tij sepse në këtë kohë Maqedonia kishte arritur kulmin e fuqisë së vet. Kur Arryba filloi të lëkundej kundrejt Filipit të II ai e sulmoi dhe dëboi nga froni mbretëror dhe ai kërkoi strehim në Athinë. Në krye të lidhjes molose u vendos Aleksandri i mbiquajtur Aleksandri Molos dhe që ta bënte edhe më shumw për vete i dha për grua vajzën e vet Kleopatrën.3)
Kjo ndihmë i mundwsoi Aleksandrit të bëhej shumw i fuqishëm dhe të zgjëronte shtetin e tij duke dalw edhe në Meswdhe. Në vitin 334,p.e.s. Tarenti kerkoi ndihmw nga Aleksandri. Ai ia la sundimin e Mbretërisë Epirote gruas së vet, dhe shkoi në Itali. Për një kohë pati sukses por në vitn 331-330,p.e.s. pas një beteje të përgjakshme forcat e Aleks andrit Molos u thyen keqas dhe ai mbeti i vrarë në këtë betejë.
Më rrjedhimet që patën këto ngjarje në Epir, mbyllet dhe etapa e parë e zhvillimit historik të shtetit federativ të Epirit.


SHTETI I RI EPIROT
Fundi I I sh. IV p.e.s.

Pas vdekjes së Aleksandrit Molos, shteti i Epirit u gjet para vështirwsive serioze, të shkaktuara nga grindjet e brendshme politike. Në krye të luftës kundër Maqedonisë u vu Olimbia, nwna e Aleksandrit tw Madh, duke bashkësunduar me Ajakidin djalin e Arrybës. Olimbia e mori pushtetin në Maqedoni por më vonë edhe e humbi. Ky qe shkaku qw tw humbwte fronin edhe Ajakidi. Djali dyvjeçar i Ajakidit Pirro iku tek mbreti e taulantve Glaukia.1)
Gjendjen politike nuk e rregulloi as djali i dytë i Ajakidit Alketa i II i cili u përpoq të shkëputej nga Maqedonia por qe kot. Alketa i II bëri aleancw me Maqedoninë. Kjo shkaktoi revoltw tek popullata e cila e vrau Aleketen dhe dy djemtw e tij. Në vitin 307p.e.s. Glaukia duke mos e parë me sy të mirë rritjen e Maqedonisw ndërhyri me forcë dhe vëndosi në fronin epirot Pirron 12-vjeçar. Pas pesw vitesh mbreti maqedon Kasandri nderhyri dhe e rrëzoi duke vendosur në vend të tij Neoptolomin e II. Pas vdekjes se Kasandrit në 297p.e.s. Pirro kthehet në Epir.2)

EPIRI NË KOHËN E
SUNDIMIT TË PIRROS
297-272.p.e.s.

Pasi në krye të shtetit epirot vjen Pirro, ky shtet bëhet një fuqi imponuese, me një pushtet të fortë mbretror, potencial të madh ushtarak si dhe me një autoritet të shquar në botën meshdhetare. Ai i kushtoi vëmendje organizimit të ushtrisë. Ai kishte për qëllim të pushtonte Ballkanin dhe të dilte edhe jashta tij.1)
Pirroja pasi arriti të zgjeronte shtetin e tij në Ballkan në vitin 280 p.e.s. në krye të një ushtrie të madhe u nis pwr në Itali ku do të mbronte Tarentin nga ushtria romake. Ai mori me vete edhe 200 elefantë të cilët për atë kohë ishte diçka e re të përdoren elefantwt në luftw. Lufta e parë u bw tek Heraklea të cilën e fitoi Pirro në 28o, p. e. s. Mirwpo nw vitin 277p,e.s. Roma grumbulloi forca të mëdha dhe e detyroi Pirron që të hynte në luftë përsëri. Këtë luftë e fitoi Pirro por me humbje shumw të mëdha. Nga atëherë hyri në histori fjala „si fitorja e Pirros“. Beteja e tretë e Pirros dhe romakwve u bë tek Beneventi, tw cilwn Pirroja e humbi. I lodhur dhe i rraskapitur ai kthehet nw Epir kurse në Tarent la të birin e tij Helenin. Shkaku i humbjes së Pirros ishte ai se ushtria e tij nuk ishte kompakte si ajo romake por e mbledhur nga mercenarw të ndryshëm.2)
Në vitin 272,p.e.s Pirro shkon të luftojw në Greqi kundër Spartës dhe Argosit ku edhe vritet e ushtria e tij shpartal lohet.Gjatw sundimit të Pirros 297-272 p.e.s. Epirit iu rrit autoriteti. Trashwgimtari i Pirros ishte Aleksandri i cili nuk u tregua aq i aftë që të ruante fuqinw e Epirit. Në fillim të sh,III,p.e.s mbretëria epirote përjetoi periudhën e fundit të ekzistencës së saj. Pwrreth saj filluan të vepronin shtete të fuqishme siç ishin Maqedonia, Iliria lidhja e Etolve etj. Aristokracia epirote e pakënaqur vrau në 234-33 p.e.s mbretr eshën e Epirit Diadamenë që ishte edhe sundimtarja e fundit prej dy shekujsh e dinastisë së Ajakidwve.3)
Pas rënjes së mbretwrisë reformohet tani mbi baza të reja republikane duke u quajtur edhe Lidhja Epirote. Kryeqendra e saj u bë Foinike. Kjo lidhje filloi të kontrollohej nga Roma nëpërmes njewrzve të saj. Edhepse politikisht nuk pati ndonjë rëndësi, kjo lidhje e vazhdoi ekyistencën e vet deri në vitin 148,p.e.s. kur bashkë edhe me pjesën tjetër të Epirit që kishte mbetur jashtw kësajë lidhjeje hyri më në fund në sferën e administrimit të provincës maqedone të posakrijuar nga Roma, ashtu sikurse edhe krahinat e tjera të Ilirisë së jugut.4)

SHTETI ILIR I ARDIANWVE

231—168__
Pasi këtë shtet e themeluan ardianwt ashtu edhe u quajt. Në sh.IVp.e.s.ata banonin rreth lumit Narona (Neretva) përbalwe ujdhesës Hvar në jug të Dalmacisë dhe kah mesi i sh III, p.e.s.koha e sundimit të Pleuratit (babait të Agronit) zbritwn gjatw bregdetit Adriatik e deri në jug.1) Nën sundimin e këtij shteti në vitn 270 p.e.s. hynw edhe dy shtetet tw tjera të Enkelejve dhe Taulantve e që kishin eksistuar më hërët. Kështu që u krijua një mbretëri e re, shumw më e gjerë se sa të parat, që shtrihej nga kufinjtw e Epirit deri përtej Naronës nw veri. Formacioni politik për të cilin bëhet fjalë paraqitet si një shtet fisnor dhe si një vepër personale e një sundimtari, qoftw ky Pleurati apo i biri i tij Agroni. Analiza objektive e burimeve tregon se mbretwria e Agronit është trashwgimtare e shtetit të mëparshëm ilir,pa asnjë ndërprerje në traditën e vet politike.Po ashu edhe vendi quhej si më parë vendi ilir,tokw ilire dhe mbretëri ilire.Vetëm se dinastia e Agronit është dinasti mbretwrore e re dhe duhet të ketë qenë me origjinë nga veriu.2) Midis kësaj dhe sundimtarwve të mëparshëm nuk ka pasur as një lidhje Historia e 60 vjetwve të fundit të shtëtit ilir është e mbushur kryesisht me luftërat kundër Romës, 231-168.p.e. Burimi më i rëndësishëm për këto luftëra është vepra e historianit grek Polibie.3) Shpeshherë ky nuk ka qenë i realt dhe ka pasur qëndrime tendencioze. Pushtimet romake ai i quan të drejta dhe të dëshirueshme nga vendasit. Ai thotë se fati i ka caktuar Romës të sundojw botën.4)

.
ALEANCA ILIRO-MAQEDONE

Në fillim të sh III,p.e.s. shteti ilir i Ardiawnve kishte arritur kulmin e fuqisë së vet. Polibi thotë se Agroni dhe i biri i tij Pleurati kishin një fuqi detare shumw më të madhe se sa kishin pasur mbretërit e mëparmë të Ilirisë. Kufinjtë e shtetit të tij përfshinin një trevë të gjerë që nga Narona (Neretva) e deri në Aos, kufiri me Epirin.Vetëm mbretëria dardane ishte në ngjitje kurse vendet jugore jetonin ditë të vështira. Epiri , Maqe donia dhe Greqia ishin të kapërthyera nga luftërat e ashpra shoqroro-politike dhe rivaliteti midis tyre. Pozita e Maqedonise ishte lëkundur mjaft. Përpjekjet e Antigon Gonatit e më vonë të Demetrit që të ruajnë hegjemoninw maqedone qenë të pa sukseshme. Lidhjet greke, ajo Etole dhe Aheje ishin bashkuar kundër Maqedonisë. Përmbysja e monarkisë në Epir 234 p.e.s. e rëndoi edhe më shumw gjendjen e këtij vendi. Në të njëjtën kohë një sulm i furishëm dardan, shpërtheu mbi Maqedoninë nga veriu. I ndodhur ngushtë mbreti maqedon Demetri kishte nevojw për aleatë dhe këte e gjeti tek mbreti ilir Agroni.5)

Sidoqoftë një aleancë midis Maqedonisw dhe Ardianwve qe përfunduar dhe ajo i vinte këto dy shtete kundër kualicionit republikan në Greqi. Aleanca hyri në veprim menjwherw. Kur Demetri ishte i zënë me dardanët, ilirwt ardianw, u dërguan nga Agroni kundër Etolwve që kishin rrethuar qytetin maqedonas Medonin. Ilirët hynë në gjirin e Ambrrakisë pa u diktuar dhe sulmuan ushtrinë shumw të njohur greke në mëswdhe. Ilirët sulmuan etolasit dhe i shkatërruan. Pasi këthe het ushtria ilire në vendlindje fillon kremtimin për fitoren. Polibi thotë se, mbreti Agron shumw u dha pas të pirit saqë vdiq nga alkooli. Fronin duhej ta trashigonte i biri Pini që Agroni e kishte me gruan e dytw Triteutën. Meqë ky ishte në moshë jo madhore sundimin e mori në dorë bashkëshortja e parë e Agronit Teuta. A ishte ardhja e Teutws në fron e ligjëshme apo një uzurpim i fronit me të fortë nuk dihet saktësisht. Mundet paaftësia e wmws sw Pinit t`i ketë lënë vendin njerkës ose ndoshta nuk ka pasur mashkull tjetër që do të zëvendwsonte Agronin. Sidoqoftë 7) ardhja e saj në fuqi nuk u bë në rrugë të zakonshme dhe vdekja e papritur e Agronit, ka të ngjarë të ketë krijuar nw oborrin ilir një gjendje të nderë.Por ajo e përkrahur nga shtresat dhe përfaqsuesit më të fuqishëm të klasws sunduese ilire,miqtë e mbretit,ajo u vu në krye të shtëtit dhe me tw ushtroi, siç thotë Polibi, drejtimin e punwve shtetwrore. Teuta nuk e ndryshoi kursin shtetwrorë të Agronit. Vazhdoi aleancën me Maqedonië. Në vitin 230.p.e.s. një forcë detare ilire jo mw e vogel se ajo e Agronit u vu në lëvizje drejt Epirit. Ata zbritën afër qendrës së Epirit Foinikesë. Atw e mbronin mercenarwt Galë dhe ua dorwzuan ilirwve qztetin pa vështirwsi. Epirotët ngarendën të ndihmonin por kur kuptuan se një ushtri tjetër ilire vjen nën drejtimin e Skerdilaidit, nuk tentuan të ndalnin ushtrinë ilire. Epirotët, në anën tjetër të lumit Bistrica u shpartalluan plotësisht dhe vetëm një pjesë e vogël mundën të iknin dhe të shpëtonin. Kur epirotwve u erdhi ndihmë dhe u bënë gati për të luftuar, Teuta urdhëroi Skerdilla idin të këthehej në veri sepse Dardanët kishin sulmuar shtetin e saj.


PWRGATITJET E ROMËS
PËR LUFTË KUNDWR TEUTËS.

Për fitoret e Teutës u shqetwsua edhe Greqia edhe Roma. Roma dita ditës priste shkakun e përshtatshëm që ta sulmonte Teutën. Polibi thotë se Roma i dërgoi një delegacion Teutës ku kërkoi nga ajo të ndalte ilirët mos t`i plaçkitnin anijet tregtare romake ne det. Sipas Polibit Teuta urdhëroi vrasjen e delega twve nga ku njëri iku dhe tregoi në Romë për ngjarjen.
Apiani thotë së Agroni kishte pushtuar Epirin, Korkyrën, Epidamnin dhe Farin qw mw herwt dhe kishte vendosur garni zone në to. Me që Teuta filloi plamifikimin të sulmojw edhe ujdhesën Isa (Vis),dhe kur ujdhesa kërkoi ndihmw nga Roma, Atëherw Roma dwrgoi delegatë tek Teuta. Sidoqoftë shkaku për ta sulmuar Teutën ishte aty dhe Roma filloi të pwrgaditet haptazi për luftë. Edhe Teuta filloi pwrgatitjet. Qytetet më të rëndësishme që nw ndwrkohw kishin dalw jashtw sundimit ilir e që duheshin marrë pwrswri iahin: Korkyra,Durrahu Isa dhe Apolonia. Teuta dërgoi njw ushtri në krye me Demetër Farin dhe e pushtoi Korkyrën dhe Demetri mbeti për ta mbrojtur atw nga romaket qw ishin drejtuar pwr ta sulmuar kwtw qytet..9)
_____________________________

LUFTA E PARW ILIRO-ROMAKE.

Përmenden dy shkaqe që e detyruan Romën ta sulmonte Teutwn dheIlirinë:
1. Sulmet e ilirwve ndaj anijeve tregwtare romake (Pirrateria)
2. Se ky ishte plani i Romës për t`u zgjeruar në lindje.
Wshte e rëndësishme të sqjarohet në këtë rast nëse ishte pirrateria ilire ajo që çoi në konfliktin iliro-romak dhe që bëri të pashmangshme luftën apo shkaqet e tjera më të thella.
Kur flasim pwr pirraterinw,ajo lindi dhe u zhvillua tek ilirët, ashtu si edhe tek popujt e tjerë të Mesdheut në një stad të caktuar të zhvillimit te tyre historik. Burimet historike i përsh kruajnë Etrurët si një popull që terrorizonte anijet nw Adriatik dhe Egje. Edhe vetë romakët e kanw ushtruar pirraterinë. Pirrateria ishte një dukuri e pa ndarë e shoqërisë skllavopro nare që e shoqëroi atë në forma të ndryshme gjatw gjithw ekzistencës së saj.10)
Por veprimet ilire që përshkruan Polibi dhe që kanë të bëjnë me ngjarjet në prag të konfliktit të armatosur me Romën, nuk kanw aspak karakter pirratesk (grabitës). Ato ishin pjesë e politikës së shtetit Ilir, lidhur me gjendjen e kriujuar në Greqi. Ndërhyrja e Romës lidhej me rastin konkret me rrezikun që paraqiste ky fqinjë i fortë, aleat i Maqedonisë për aspiratat e saj në kushtet e një Greqie të dobësuar nga luftat e brendshme.
Ngjarjet tregojnë se Teuta nuk mundi të pwrgatitej dhe t`i dilte rrezikut para. Qytetet e mëdha që i përmendëm kishin mbajtur qëndrim negativ kundër Teutës. Teuta u mundua që këto qytete ti pushtonte me forcë dhe pastaj të priste romakët por nuk pati sukses. Kur romakët iu drejtuan Korkyrës, ushtria ilire ishte e shpërndarë në bllokadën e Dyrrahut dhe të Isës. Edhe pse romakët kishin ardhur me 2oo anije, i gjetën portat e hapura nga komandanti i Teutës, Demetër Fari i cili e tradhwtoi Teutën dhe e dorwzoi qytetin pa vështirwsi. Ata me lehtësi e pushtuan edhe Apoloninë dhe Dyrrahun. Shtresa sunduese e qyteteve për të ruajtur pasuritw ishte e gatshme të hyjw nën ombrellën romake. Ilirët nuk qenë në gjendje dhe nuk patën kohë të organizonin një qëndresë serioze.11)
Teuta me forca të vogla u mbyll në qytetin e fortifikuar Rizon. Territoret ilire që i pushtuan Romakët i lanw nën sundimin e Demetër Farit. Kjo ishte dhurata që ai e tradhtoi Teutën. Në vitin 228 p.e.s. Teuta dërgoi në Romë delegacion dhe kërkoi paqe. Kushtet e paqes qenë shumë të rënda:
1.Ajo detyrohej t`u paguante romakwve tribut vjetor,
2.Të hiqte dorë nga pjesa më e madhe e Ilirisë.
3.I lejohej të lundronte vetëm me dy anije të paarmatosuara nw Adriatik.
Me këtë, Roma likuidoi zotërimet e mbretërisë ilire në jug. Edhe nëse në këto anë mbeti ndonjë zonë që nuk u përfshi në zotwrimet romake siç mund të ishtë Bylisi, Dasaretia, apo ndonjë zonë e brendshme, ato ishin shkëputur nga mbretwria ilire, me të cilën edhe më parë kishën pasur shumw lidhje të dobëta me mbretërinë.12)
Mbretëria ilire, në marrëdhënie me Romën mbeti një shtet tributarë. Populli nën romën ishte nën një lloj varwsie, ose u lejohej e drejta e njw vetëadministrimi të kufizuar. Në fakt ata ishin të varurit e Romës dhe nuk mund të hynin në marrëdhë nie të lira me shtetet e tjera. Nuk dihet se si reaguan aleatët e Ilirwve por duket qartë se ilirët dhe aleatët e tyre nuk arritwn t`i përfundonin përgatitjet për t`i dalë përpara rrezikut që po i kërcwnonte.


LUFTA E DYTË ILIRO - ROMAKE
Ilirët e as Maqedonët nuk donin të pajtohen me gjendjen e krijuar. Disa vite pas luftës së parë, Demetër Fari u bë regjent i mbretërisë ilire. Nuk dihet se a ishte ajo me pëlqimin e Romës, por Ai filloi të sundojw me të gjithw shtetin e Teutës, dhe u fortësua mjaft, kurse për Teutën thuhet se u tërhoq ose kishte vdekur. Në këtë rast ai mund të ketë pasur përkrahjen edhe të komandantit tjetër të Teutës, Skerdilaidit, me të cilin bashkëpunoi bile edhe bashkësundoi për një kohë. Pas vitit 225p.e.s. ose pak më vonë vihet re largimi i Demetrit nga miqësia me Romën. Nw vitin 223p.e.s. ai mori pjesë në invadimin e Peloponezit si aleat i mbretit maqedon. Këto veprime të Demetrit edhepse nuk drejtoheshin direkt kundra Romës, shprehnin qartë tendencwn e tij për t`u shkëputur nga varwsia romake dhe preknin me këtë pozitën e Republikës nw Ilir. Demetri tash donte tw forconte pozitat e veta si sundimtar i shtetit ilir, duke shfrytwzuar vështirsitë e Romës. Senati romak e kuptoi atw që po ndodhte në Iliri dhe provoi ta frenon te Demetrin duke e thirrur të shkonte në Romë.Por tash ai u bë edhe më kryelart dhe i rëndë.Në vitin 221 p.e.s.bëri për vete istrianët dhe së bashku me ta sulmoi aniejt italike. Më 220 p.e.s.ndërmori veprime edhe më të guximshme, pushtoi disa nga qytetet e Ilirisë e që ishin nën varsinë e Romës dhe nxiti një kryengritje të atintanwve. Për shumw vite me radhw Roma nuk qe në gjendje ta frenonte Demetrin. Skerdillaidi nuk e ndoqi Demetrin në ekspeditën që bëri në Iliri dhe kz ishte shkaku I ashpwrsimit tw marrwdhwnieve nw mes tzre..13)
Më vonë gjendja e turbullt ne Iliri dhe Greqi i lejoi senatit të ndërhyjë me forca të armatosura për të rivendosur autoritetin e tronditur në brigjet lindore të Adriatikut. Kjo i duhej Romës sepse konflikti me Kartagjenën bëhej gjithnjë e më i afërt. Në pranverën e vitin 219 p.e.s.romakët zbritën për të dytën herw në brigjet e Ilirisë dhe e drejtuan goditjen kundër qytetit Dimali të cilin e mbronte vetë Demetri. Pas njw qëndrese njëjavwshe Dimali ra e Demetri iku ne Far.Edhe atje humbi luftwn dhe ai vetë arriti të ikte në Maqedoni tek Filipi.
Skerdillaidin, Roma e la që të sundonte me një pjesë të Ilirisë me kusht qw t`i paguante tribute Romës dhe ushtria romake me të shpejtë u këthye nw Itali ku atje i kishte sulmuar Hanibali.14)
Skerdillaidi ia arriti qëllimit që në vitin 217 p.e.s. të eliminonte të gjitha përçarjet dhe të bënte pajtimin në mes tij Demetrit dhe Pinit, djalit të Agronit.Roma duhet të mos i jetë kundërvënë Skerdillaidit në ribashkimin e Ilirisë sepse iu para qitën probleme me Kartagjenën dhe Hanibalin. Skerdillaidi vendosi që t`i bashkonte Ilirisë Dasaretinë. Koha nuk ishte e përshtatshme sepse Filipi V i Maqedonisë sapo ishte çliruar nga lufta në Greqi dhe u drejtua kundër tij. Ai kishte plan që më parw të dilte nw Adriatik dhe prej aty ne Itali. Me ketë rast ai i pushtoi Dasaretinë dhe Antipatrën rreth liqenit të Lyhnidës. Kjo e detyroi Skerdillaidin që me vite kishte luftuar të largohej nga Roma, e tash të afrohej me romakët dhe të kërkojw ndihmë nga ata kundër Filipit të V. Hapi i Filipit ishte fatal për tw, por edhe vetë Ballkanin sepse tash i dha rat Romës të hidhet përsëri në Ballkan. Tash Skerdillaidi për 4 dekada vepron në pajtim më romakër.15)
Filipi në verë 216 p.e.s. doli në ishujt e Jonit,duke menduar se flota romake ishtë larg dhe lundroi për në brigjet e Ilirisë në veri. Por pa prpitur mori lajmin se anijet romake ishin drejtuar për në Apoloni dhe flota maqedone menjwherë tërhiqet në panikë. Filipi tentoi edhe njiher të merrte Apoloninë dhe të dilte në Adriatik ne vitin 214 p.e.s. por pwsoi disfatë përsëri, e ai shpëtoi duke ikur nga fushwbeteja. Dështimi para mureve të Apolonisë i tregoi Filipit se plani për daljen në brigjet e Adriati kut nuk ishte një punë e lehtë
Filipi i V bëri edhe disa tentime por kur Roma e mundi Hanibalin, u koncentrua kundër Maqedonisë. Dhe në vitin 197 p.e.s. ushtria romake dhe aleatët ishin përqëndruar në Thesali. Në betejën që u zhvillua afër Kinoskefalisë, Filipi mori godit jen vendimtare dhe u detyrua të kërkonte paqe. Paqja ishte me kushte shumw të rënda. Filipi detyrohej të hiqte dorë nga e gjithw Greqia dhe nga zotërimet aziatike. T`u kthente romak wve tokat e pushtuara nw Iliri dhe të prishte flotën deri në pesë anije.16)


LUFTA E TRETË ILIRO- ROMAKE

Shteti ilir nwn protektoratin e Romws,pas luftës kundër FilipitV,ktheu një pjesë të tërritoreve të humbura. Skerdilaidin e kishte trashwguar Pleurati dhe ky i shërbente me besnikëri Romës. Por trashwgimtari i tij Genti këte muk e vazhdoi. Ai erdhi në fron rreth vitin 180 p.e.s. Genti me siguri duke llogaritur gabimisht raportin e forcave romake, përsëri mendoi të bashkohej me Maqedoninë kunder Romës. Ky ishte gabimi më fatal i tij.17) Roma nuk donte të kishte më një aleat të pasigurtë që gjithnjë është i gatshëm të pajtohet me armiqtw e Romës. Roma vendosi që me një aksion të furishëm të nënsh trojw drejtpërdrejt provincën jugore ilire dhe të likuidojw mbretërinë e Gentit.
Genti nuk vonoi të vepronte. Pasi kishte grumbulluar në Lis një forcë të konsiderueshme prej 15 mijë ushtarësh u hodh në sulm. Me forcat kryesore u drejtua kundër qytetit Basana,por të cilin Livi thotë se ka qenë 5 milje larg Lisit. Ky qytet ishte në aleancë me romakët. Genti u mundua ta bente për vete me anë të bisedimeve por pasi nuk pati sukses e rrethoi. Genti nuk pati sukses edhe në operacionet detare. Flota e tij prej 80 anijesh që ishte dërguar të godiste tokat rreth Dyrrahut dhe Apolonisë,dhe me sa duket të vendoste kontrollin mbi rrugën detare që lidhte të dy brigjet e Adriatikut, u thye në afërsi të Apolonisë në nde shje me flotën romake dhe qe e detyruar të tërhiqej në drejtim të veriut.18 Qëndrimin e fundit Genti e bëri në Skodra. Ai shpresonte shumw në këtë qytet që kishte zgjedhur si kryeqen dër të mbretërisë. Por mbreti nuk diti të organizonte mirë mbrojtjen.
Prijsi ushtarak romak, Luc Anic Gali, në krye te 30 mijë ushtarwve u nis në drejtim të Shkodrës së fortifikuar. Aty ishte strehuar edhe mbreti. Kjo luftë e tretë iliro-romake zgjati gjithsejt nja 30 ditw sepse Genti u detyrua tw dorwzohej.
Në vend që forcat ilire të qëndronin brenda mureve rrethuese të qytetit dhe t`i shmangeshin përleshjes në fushë të hapur, u futën në betejë aty ku armiku kishte epërsi numerike, dhe u thyan keqas. Ai me gjith familjen u dërgua rob ne Romë.
Ky ishte fundi i mbretwrisë ilire dhe njëherësh një nga hapat vendimtar tw Romwsn ndaj okupimit të tokave ilire.
Dhjetë ditë më vonë, pas rëniës së Shkodrës, në betejën që u zhvillua në Pudna u shkatërrua përfundimisht edhe ushtria maqedone. Në të njwjtën kohë romakët nënshtruan edhe Epirin. Edhe Perseu I Maqedonisw u dërgua rob në Romë me gjith familje.
Kështu u nënshtruan dy shtetet e fuqishme të Ballkanit dhe u vendos pwrfundimisht në këto krahina pushtimi romak. Tokat e shtetit ilir u ndanë në tri krahina të mëdha. Në krahinën e parë përfshiheshin tokat përreth lumit Mat dhe qytetit Lis. Ky qytet ishte edhe kryeqendra e kësajë provincwe.19)Njësia e dytë administrative ishte e banuar nga Labeatët me qendër Skodra. Në krahinën e tretë bënin pjesë viset bregdetare me qendër qytetin Rizon. (Boka e Kotorit) Pushtuesi romak shpalli se të gjithw ata që nuk kishin marrë pjesë në luftë kundër Romës do të jenë të lirë dhe nuk do të paguanin tatime.
Me shkatërrimin ë shtëtit të përbashkët ilir në njësi më të vogla dhe me dhënien e autonomisë këtyre njwsive të reja territoriale, duke shfrytëzuar me mjeshtri mosmarrveshjet e mëparme dhe armiqësitë midis ish mbretërve ilir si dhe kryepa rwve të fiseve të nënshtruara, Roma arriti për një kohë të gjatë të ruajw qetësinë në atë pjesë të Ilirisë.*
____________________

MBRETËRIA E DARDANISË
Mbretëria e Dardanisë u krijua në sh.IVp.e.s. dhe shtrihej në territorin e Kosovës së sotme , Maqedonisë veri perëndim ore, Sërbisë jugore dhe Sanxhakut. Kufijt e saj shkonin në veri deri tek qyteti Naisus (Nish), kurse në jug deri tek Kuksi dhe rrjedha e sipërme e Kardarit.Kishte një pozitë te mirë gjeogra fike dhe gjeostrategjike.Territori përshkohej nga luginat e lumenjwve Vardar, Drin, Moravë, Ibër e Sitnicë dhe përbënte një udhëkryq të rrugëkalimeve të rëndësishme ballkanike që shpienin drejt Egjeut, Adriatikut dhe Detit të Zi. Përveç dardanwve në kuadër të kësaj mbretërie kanw hyrë edhe fiset e tjera ilire të Galabwrve , Daunwve dhe Thunatwve.20)
Në sh.VI-Ivp.e.s. dardanët morën rolin udhëheqës mbi të gjitha fiset tjera dhe i dhanw emrin të gjithë mbretërisë. Mbreti i parë dardan , emri i të cilit ka arritur deri tek ne, është mbreti Longar. Pastaj ka sunduar mbreti Bato dhe pas tij mbreti Monun. Dardania ishte e njohur në botën e lashtë për tokat e saj të gjera e pjellore, për punimin e arit dhe për përpunimin e produkteve blegtorale. I njohur ka qenë veçanrisht djathi dar dan. Shkrimtarët antikw tregojnë se dardanët kishin aq shumw skllevër, sa vetëm njëri prej tyre mund të kishte deri më 1000 veta e ndoshta edhe më shumw. Mbretëria dardane kishte krijuar një ushtri të fuqishme dhe të organizuar shumw mirë. Veçori e luftëtarve dardan ishte se ata hidheshin të gjithw së bashku në luftë dhe pokështu së bashku tërhiqeshin me radhë të shtërnguara, duke mos lënë në sheshin e luftës as të plagosu rit e tyre. Lajmi i parë për dardanët i përket mesit të sh.IV p.e.s. Sipas historianit romak Justinit thuhet se Filipi i II kishte mundur të mposhtte e të nënshtronte dardanët pas shumw luftë rave të nundimshme. Kjo luftë e sundimtarit maqedon lidhet me pushtimin e Paionisë dhe në përgjithwsi me veprimet e tija luftarake kundër Ilirwve.21)
Ne vitet e 80 të sh.III p.e.s. në trevën ku ndodhej Dardania, ndodhën dy ngjarje të rëndësishme të cilat lidheshin njëra me tjetrën: invazioni i keltëve dhe kalimi i tyre në drejtim të Maqedonisë e Greqisë dhe ndihma që dardanët i ofruan Maqedonise për t`u mbrojtur nga invazioni i keltëve. Sipas njoftimit të Justinit, 279 p.e.s. mbreti i dardanwve, të cilit ai nuk ia përmend emrin, kishte dërguar delegatë tek mbreti maqedon Ptolome Kerauni që ti ofrojë një ndihmë ushtarake prej 20 mijw ushtarësh në luftë kundër keltëve. Ai e përbuzi kwtw ndihmw dhe me fjalw fyese i përcolli delegatët. Vetë dardanët morën masa mbrojtwse kundër keltwve. Ata duke u kthyer nga Greqia, dardanët i asgjwsuan krejtwsisht. Këto ngjarje janë burim i çmuar për të njohur rregullimin daradan në fillim të sh.III.p.e.s. Ndonwse nuk njihet emri i sundimtarit të tyre në këtë kohë, dihet se këta kishin mbretërinë e tyre e cila ishte një forcë politike dhe ushtarake e fuqishme. Ndryshe nuk ka si shpjegohet forca e 20 mijw ushtarwve qw mbreti dardan i ja ofroi Maqedonisë. Pas këtyre ngjarjeve burimet historike nuk na ofrojnë ndonjë ngjarje për Dardaninë. Nw gjysmwn e dytë të sh.III p.e.s. rifillojnë luftërat midis mbretërisë dardane dhe shtetit maqedon dhe shkaku ka qenë politika pushtuese e maqedonwve drejt fqinjve të tyre iliro- verior dhe në mënyrë të veçantw pushtimi i truallit të Paionve. Paionët herë pas here janë ngritur kundër pushtuesve maqedonw dhe , duke u bashkuar me aleancat anti maqedone kanw mundur të çlirohen. Njw aleancë e vjetër, mw tepër se sa një pushtim, duhet të ketë ekyistuar midis dardanwve dhe paionve, sepse nuk mund të shpjegohen ndryshe të dhënat e autorve antikw si pas të cilwve sa herë që Paionët fitonin pavarsinë, Dardanët e kishin të hapur rrugën drejt Maqedonisë.
Një politikë të tillë ndoqi edhe sundimtari i parë dardan që e njohim me emrin Longar, i cili pasi çliroi Paioninë në 231.p.e.s dhe luftoi kundwr Demetrit te II të Maqedonisë duke i kundër shtuar përpjekjet e shtetit maqedon për të zgjeruar kufinjtw veriorë. Mbretëria dardane ishte forcuar shumw dhe prej kësaj kohe sundimtarët maqedonw u detyruan të angazhonin forca të mëdha ushtarake në konfliktin me dardanët, çka ndikoi negativisht nw veprimet e tyre luftarake në Greqi dhe në përgjithwsi në dobwsimin e shtetit maqedon.22)
Në këtë periudhë ngritjeje të Dardanwve,sundimtarët daradanw bënë përpjëkje për ta përforcuar pozitën e tyre në zemër të Ballkanit dhe kundrejt shteteve të tyre fqinje. Në 229.p.e.s duke përfituar nga rasti që shteti i Teutës ishte i zënë me veprime ushtarake nw Epir, një pjesë e ilirwve, shkruan Polibi, ishin shkëputur dhe ishin hedhur nga ana e dardanwev. Teuta dha urdhër për të bërë paqe me epirotët dhe për kthimin e ushtrisë, e cila duhet të nënshtronte popullsitë e shkëputura nga varwsia e shtetit ilir të Teutës. Dardanët po atë vitë duke shfrytwzuar gjendjen e vështirë që kalonte mbretëria maqed one , sulmuan tokat e saj.Maqedonia e dobësuar e përballoi me vështirwsi sulmin e dardanwve, gjatw të cilit u vra edhe sundimtari i maqedonisë Demetri i II. Luftën kundër dardanve e vazhdoi edhe Antigon Dozoni dhe pas tij Fili i V. Në vitin 219 p.e.s. kur Filipi V ndodhej në Peloponez, ushtria dardane çliroi atë pjesë të Paionisë që mbanin të pushtuar maqedonët dhe bashkë më të edhe qytetin Bylazora. Filipi i V u detyrua të ndërptiste luftën në Greqi dhe ta dërgonte ushtrinë e tij në kufinjtw veriorw.23)
Luftërat që mbretria e dardanwve bëri me shtetin maqedon, gjatw sundimit të Filipit V , pavarsisht që nuk arritën të zgjidh nin në favor të tyre çështrjen e vartësisë së Paionve, e dobësu an mjaft Maqedonië dhe u bënë një pengesë serioze për realizi min e ndërhyrjeve ushtarake që synonin rivendosjen e hegjemo nise maqedone me Greqinë. Për mbretërinë dardane u krijua një situatë e favorshme në konfliktin me Maqedoninë, pas agresionit të Filipit V në Ilirinë e jugut. Në 208, p.e.s. dardanët në aleancë me sundimtarin e një krahine ilire juglindore, Eropin,sulmuan Maqedoninë. Ndërsa ky i fundit kufizoi veprimet ushtarake në qytetin Lyhnid dhe zonën përreth tij, ku ushtria dardane zbriti deri në Orestidë, një krahinë në kufirin jugperwndimor të Maqedonisë. Kësaj radhe, duke bashkëpu nuar me forcat ilire te Dasaretisë, ushtria dardane kaloi nëpër Pellagoni, në kufirin perëndimor të mbretërisë maqedone. Futja e ilirwve në tokat e Maqedonisë dhe sidomos pushtimi i Orestidës nga ana e ushtrisë dardane e detyruan mbretin maqe don të hiqte dorë nga lufta e Ahesë dhe të kthehej në Maqedoni. Sulmet dardane e detyruan Filipin të hiqte dorë edhe nga lufta kundër romakwve dhe të vihej në mbrojtje të shtetit të vet. Si pas Justinit, Filipi i V duke analizuar situatën e vështirë në të cilën gjendej Maqedonia dhe marrëdhëniet me kundërshtarët kryesorë të saj, vendosi që fushatën e parë ta bënte kundër dardanwve, sepse ata përbënin një kërcwnim serioz dhe zotëronin fuqi të mëdha ushtarake. Për zbatimin e këtij vendimi ai luftoi kundër dardanwve në vitet 208-206 p.e.s24)


BASHKWPUNIMI DARDANOROMAK
KUNDËR MAQEDONWVE(SH.II P.E.)

Livi shkruan se në vitin 200 p.e.s, pas ekspeditës së suksesshme të romakwve në Dasareti, kundwr Maqedonisë, te lëmi i romakwve erdhën mbretër të ndryshëm e prijwsa fqinj të maqedonwve, midis të cilwve Pleurati i biri i Skerdilaidit dhe Batoja i biri i Longarit. Ata i ofronin komandantit romak ndihmw ushtarake kundër maqedonwve. Dardanët u futën përsëri në koalicion antimaqedon, por tani të përgatitur nga Roma dhe për qëllime të saj. Ky koalicion e ofroi mbretërinë e dardanwve edhe me shtetin ilir tw Ardianwve. Duke bashkë punuar me ushtrinë romake që kishte arritur nw kufinjtë e Maqedonisë dhe duke i bashkërenditur me të veprimet luftara ke, paria sunduese dardane shpresonte se me premtimet teritori ale që kishte bërë Roma, do të realizonte aspiratën e saj të vjetër, futjen e Paionisë nën varwsinë e saj, kështu në luftën e dytë romako-maqedonase, morën ppjesë edhe dardanët.25)
Veprimet e para që ndërmori shteti maqedon në luftën kundër romakwve qenë ato kundër aleatwve të tyre, dardanwve, të cilët, sipas Livit, bashkë me Etolët formonin dy mbështetje të mëdha për romakët. Këto veprime u përqëndruan në mbylljen e në forcimin e grykës së Pellagonisë, një rrugë tjetër kalimi e përdorur nga dardanët, sidomos pas afrimit të tyre me sundim tarët e Ilirisw së jugut. Në 199 p.e.s. nën presionin e ushtrive romake Filipi i V largoi forcat ushtarake të komanduara nga djali i tij Perseu që mbanin ngushticat e Pellagonmisë dhe në këtë mënyrë u hapi rrugën për në Maqedoni ushtrive ilire të Pleuratit e të dardanwve. Edhe në këtë luftë maqedonët i konsideruan dardanët si armiq më të rrezikshëm. Duke u tërhequr para forcave kundërshtare, sundimtari maqedon, mori masa vetëm kundër dardanwve, të cilët pasi kishin plaçkitur Maqedoninë e Sipërme bashkë me romakët, u tërhoqën drejt viseve të tyre.Ushtria dardane që po largohej nga Maqedonia, e sulmuar nga maqedonët u detyrua të rreshtohej për luftim. Beteja që vuri përballë ushtrinë e armatosuar rëndë të dardan wve kundër kalorsisë e këmbësorisë së lehtë të stërvitur mirë të Maqedonisë përfundoi pa fitoren e asnjërës palë. Taktika që përdori ushtria dardane bëri që në këtë betejë ajo të mos kishte humbje të mëdha dhe të mos mbetej asnjë rob në duart e armikut.26)
Në vitin 197 p.e.s. pas betejës te Kinkefales që përfundoi në favor të romakwve u vendos një armëpushim midis Romës ë Maqedonisë. Dardanët , megjithwse luftuan përkrah romakwve
ndryshe nga shteti ilir, nuk patën asnjë përfitim, kështu u bë e qartë politika e diferencuar e Romës dhe synimet e qëndrimi i saj ndaj shteteve të ndryshme ballkanike. Pakënaqwsia e krijuar tek pala dardane ndai romakwve, pas ngjarjeve të mw sipërme, shkaktoi njw të çarë të thellë në marrëdhëniet në mes tyre.Ata filluan përsëri të bëjnë një politikë të pavarur qw e provon edhe fakti se etolët në vitn 190 p.e.s. ukërkuan dardanwve ushtarë me pagesë nw luftë kundër romakwve.
Nga ana tjetër, maqedonët përfituan nga paqja dhe qëndrimi hakmarrës i romakwve kundër dardanwev, të cilwve iu desh të luftoin të vetëm kundër një armiku të egërsuar. Për këtë qëllim Filipi i V me forca të shumta sulmoi dardanët dhe në betejën që u ba pranw Stobit në Paioni e theu ushtrinë e tyre. Por dardanët mbetën për maqedonët gjithnjë kundërshtarë të fortë që nuk e ndërprenë luftën kundër tyre. Duke e ndjerë forcën e Mbretërisë Dardane dhe mospajtimin e saj me politikën maqedone, sundimtarët e Maqedonisë menduan ta shkatwrro jnë atë me anën e forcave të treta.Për këtë Filipi V i shfrytëzoi bastarnët që banonin në krahinën e Danubit. Qëllimi i Filipit-thotë, Tit Livi ishte që të zhdukte fisin e Dardanwve dhe të vendoste në tokat e tyre Bastarnët. Ai mendonte se nga kjo do të lkishte një përfitim të dyfishtë, nga njëra anë do të zhdukej fisi i dardanwve, i cili gjithmonw kishte qenë armik i rrezikshwm i Maqedonisë dhe shqetësonte mbretërit e saj në çastet e vështira, kurse nga ana tjetër do të dërgonte bastarnwt nw Itali që ta shkretonin atë pasi të linin në Dardani gratë dhe fëmijët e tyre.27)
Roma nuk i dha asnjë përgjigje ankesës së delegatwve dar danw që njohtonin senatin romak se invazioni i bastarnwve ishte i pwrgatitur dhe i nxitur nga Maqedonia. Të mbetur përsëri vetëm, dardanët grumbulluan ushtrinë e tyre dhe i sulmuan bastarnët. Beteja përfundimtare, tregon Tit Livi, u zhvillua nën muret e një qyteti dardan. Kjo betejë që e fituan dardanët, edhe pse Livi nuk e përmend këtë, përfundoi me largimin e bastarnwve nga Dardania në dimrin e vitit 176-175,p.e.s. Atw që shteti maqedon nuk mundi ta bënte me bastarnët, u përpoq ta bënte me forcën e armëve. Në 172, p.e.s.në krye të ushtrisë maqedone që sulmoi dardanët u vu vetë mbretii Perseu. Fitorja e përkohwshme nuk i lëkundi dardanët dhe nuk pati ndonjë rëndësi të madhe sepse në dy vitet që pasuan, mbretëria dardane përmendet si një fuqi e rëndësishme në brendi të Ballkanit. Në këtë kohë ata e forcuan miqësinë me shtetin ilir tw Teutës, nëpërmjet të një lidhjeje martesore të Teutës, bijës së mbretit Monun, me Gentin. Kjo aleancë u shoqërua me një veprimtari ushtarake të përkohw shme kundër Maqedonisë në kufinjtw perëndimorë të saj, por sukseset e Perseut (mbret maqedon) në krahinën e banuar nga Penestët dhe politika antiromake që filloi të bënte Genti e afruan shtetin ilir me shtetin maqedon.28)
Konjuktura politike që u krijua në prag të luftës së fundit të romakwve kundër shtetit maqedon e shtetit ilir e detyrouan mbretin dardan të afrohej përsëri me romakët, Etolwt e Penes tët kundër maqedonwve. Por me gjithw pjesmarrjen e tyre në koalicion antimaqedon edhe pas mundjes përfundimtare të Maqedonisë, dardanët nuk e morën Paioninë sepse nuk ua dha Roma.

MBRETËRIA DARDANE
NË LUFTË KUNDËR ROMËS

Pas pushtimit të Paionisë e të Maqedonisë nga Romakët, marrëdhëniet e dardanwve me romakwt ndryshuan. Që nga kjo kohë për parinë sunduese dardane u bë e qartë se me romakët nuk kishte vënd më për bashkwpunim, i cili nuk u kishte sjellë përveç dëmeve asnjë përfitim. Në kufinjtw jugorë vendin e shtetit maqedon e kishte zënë Roma, synimet e së cilës për nënshtrimin e plotë të ilirwve nuk mund te fshiheshin. Tradhwtisw së romakwve dardanët iu përgjigjën, në fillim me sulme kundër viseve të pushtuara prej tyre ose duke mbrojtur kundërshtarët e Romës. Më vonë , pas largimit të Skordiskwve të cilët me sulmet e tyre kishin dobësuar mbretërinë dardane, dardanët u radhitën në luftë kundër romakwve pwrkrah fqinjëve të tyre lindorw, fisit të Medëve. Veprimet e përbashk ëta të medwve dhe të dardanwve, për disa dekada e penguan depërtimin e ushtrisë romake në viset e tyre. Ekspeditat e ndryshme romake të viteve 97-85,p.e.s. gjetën një qëndresë të fortë te medët e dardanët.29)
Dhe përpjekjet për t`i nënshtruar jo vetëm që nuk patën sukses, por përfunduan me humbje për Romëm. Në 84,p.e.s. Dardanët bënin pjesë në fiset ballkanike që duke sulmuar provincën romake të Maqedonisw arritën deri në Delf. Për komandantët e mëkëmbësit romakw u bë e qartë se dardanët ishin kundërshtarë të fortë dhe për nënshtrimin e tyre duheshin forca të mëdha ushtarake dhe një përgatitje e veçantë për luftë në të cilën objekti kryesor i goditjes do të ishin dardanët.30)
Këto masa i mori konzulli romak Gai Skribon Kurijoni, i dërguar në vitin 76 p.e.s. në provincën e Maqedonisë në krye të pesë legjioneve. Me këto operacione luftarake Roma donte të arrinte nënshtrimin sistematik të fqinjëve veriorë të provincës maqedone. Kryengritja që bëri njëri nga pesë legjionet fill pas zbarkimit në Iliri tregon se në qarqet ushtarake të Romës, jehona e ekspeditave të dështuara kundër dardanwve dhe qendresa e këtyre të fundit ishin një fakt tanimë i njohur. Fronti ni shkruan në“Stratagemat”se “Kur në luftën e Dardanisw, njeri nga 5 legjionet, të vendosura në rrethinat e Dyrrahut ngriti krye, iu shmang shërbimit ushtarak dhe tha se nuk kishte ndërmend të ndiqte komandantin e paarsyeshëm dhe një ekspeditë të vështirë e të rrezukshme, konsuli Korioni urdhëroi që katër legjoione të dilnin të armatosura dhe të rradhiteshin në formacionin luftarak më armë të zhveshura”. Katër legjionet e sjella nga Kurioni dhe ushtria romake që ndodhej në provoin cën e Maqedonisë sulmuan mbretërinë dardane dhe u futën në Dardani. Burimet e shkruara romake nuk japin të dhëna të drejt përdrejta për atë se si u zhvillua ”Kjo luftë me dardanët”që ishte një luftë e vërtetë për nënshtrimin e Dardanisë, si dhe për përfundimin e saj. Por dihet se ushtria romake ka gjetur një qëndresë të fortë dhe u soll mizorisht me dardanët.Kujtimi i masakrave romake në Dardani u ruajt për një kohë të gjatë. Në sh,IVe.re. Amian Marcelini duke shkruar për dënimet që perandori Valentinian i dha ushtrisë së tij, e krahasonte atë me mizorinë e Skribon Kurionit në Dardani.Ky i fundit pas kësaj lufte arriti me ushtrinë e tij deri në Danub dhe më vonë festoi edhe triumfin në Romë. Por në burimet e shkruara dardanët dalin edhe më vonë si kundërshtarë të romakwve.31) Në bazë të këtyre të dhënave, kuptohet që edhe pas ekspeditws sw kurionit nuk ndodhej një nënshtrim i plotë i Dardanisë por më tepër një varësi nëpërmjet së cilës dardanët kishin disa detyrime kundrejt romakwve. Disa ngjarje të mëvonshme tregojnw se edhe pse dardanët të dobësuar nga luftërat kundër romakwve dhe pasojat kundër tyre, vazhduan të kundërshtonin politikën pushtuese të Romës, vetëm nga fundi i sh.I p.e.s. dardanët e humbën pavarwsinë e tyre dhe hynë nën varësinë e plotë të Romës.


FEDERATA E DALMATWVE

Nga fiset ilire që jetonin në pjesën veriore të bregdetit Adriatik e që dalin më vonë në burimet e shkruara antike janw Liburnët. Ata kanë jëtuar në veri të shtëtit Ilir të Ardianwve dhe të mbretërisë Dardane. Ata janë marrë kryesisht me detari. Por nga ilirët veriorë të cilët njihen më mirë dhe që zënw një vend të rëndësishëm në ngjarjet e sh.II-I,p.e.s. janë Dalmatët. Në sh,II.p.e.s. dalmatët shfaqen në Ilirinë e veriut si një fuqi politike aktive. Tokat e banuara prej tyre deri në atë kohë ndodheshin në krahinën e brendwshme në jug të Alpeve Dinarike, ku gjendej edhe kryeqendra politike e tyre, kështjella e Delminit. Në këtë krahinë dalmatët krijuan një federatë të fuqishme, e cila erdhi duke u shtrirë në drejtim të bregdetit. Në federatën e dalmatëve u përfshinë edhe disa popullsi fqinje. Gjat sh.II p.e.s. territori i saj u zgjerua mjaft. Në këtë territor qenë përfshirë jo vetëm tokat e brendwshme, por edhe ato bregdetare. Në veri federata arrinte deri tek lumi Titus (Krka e sotme) duke pasur si fqinj Liburnët. Në jug, në fillim kufizoheshin me lumin Tilur (Cetina) por më vonë kufiri arriti deri te rrjedha e poshtme e lumit Narona (Neretva e sotme) në brigjet jugore të sw cilës jetonin Daorsët.32)Më i vështirë është përcaktimi i kufirit lindor, pasi kemi të bëjmë me një krahinë malore, por ka shumw të ngjarë që ai të arrinte deri te viset e banuara nga desidiadët, në Bosnjë. Pjesa më e madhe e trevës së federatës së dalmatwve brenda këtyre kufinjve dhe detit Adriatik ishte thuajse tërësisht malore, por nuk mungonin edhe disa pllaja të mëdha. Blegtoria ka qenë baza kryesore e ekonomisë dhe që vetë dalmatët të njihen kryesisht si blegtorë. Bujqësia vinte në rend të dytë e xehetaria nuk ka qenë aq shumw e zhvilluar. Në gjirin e shoqërisë sw dalmatwve ishte krijuar një shtresë e veçantë që zotëronte kope të mëdha bagëtish të imwta nga e cila doli paria fisnore, që u vu në krye të federatës dhe e udhëhoqi nw luftërat e ndryshme. Delminin, kryeqendrën e dalmatwve, Straboni e ka quajtur një qytet të maadh. I fortifikuar dhe rrethuar me mure të larta dhe i vështirë për t`u pushtuar.33)
Në këtë krahinë të gjërë të federatës së dalmatwve, organizimi fisnor po ia lëshonte vendin shoqërisë skllavopro nare. Ky zhvillim e bëri këtë federatë një fuqi politike të rëndësishme në brigjet e Adriatikut verior në sh.II-i p.e.s.
Në fillim të sh.II,p.e.s. gjat sundimit të Pleuratit me shtetin ilir tw Ardianwve, dalmatët qenw nën vartësinë ë këti shteti, por për një kohë të shkurtër. Pas vdekjes së Pleuratit dhe me ardhjen e Gentit në krye të shtetit ilir në vitin 181,p.e.s. ata u bënë përsëri të pavarur. Pas shkëputjes nga shteti ilir federata e dalmatwve u forcua shumw. Në këtë kohë dalmatët bashkuan rreth vetes edhe popullsi të tjera ilire të cilat qenë detyruar ti jepnin federatës si tribut,bagëti dhe grurë. Ata tentuan që të nënshtronin edhe daorsët, të cilët zotëronin vetëm krahinat pas bregut të majtw të rrjedhës së poshtme të lumit Narona (Nere tva) . Daorsët para vitit 168 p.e.s. bënin pjesë në shtetin ilir dhe me rënien e këtij të fundit kishin hyrë nën protektoratin e Romës.
Federata e dalmatwve dhe forcimi i saj në viset bregdetare jugore, nuk mund të mos ngjallte shqetsime në shtetin romak që ndiqte një politikë pushtuese në viset veriore ilire. Këtë politikë pushtuese shteti romak e justifikonte, gjoja për të mbrojtur kufinjtë lindorë të Italisë. Kështu pati vepruar që në kohën e luftërave iliro-romake, ndërsa në vitin 178,p.e.s. ushtria romake, pasi kishte thyer qëndresën e istrëve, kishte pushtuar gjithë gadishullin e banuar prej tyre. Duke zbatuar politikën pushtuese, Roma sulmoi edhe federatën e dalmatwve. Ata kundër dalmatwve përdorën si pretekst ankesat e daorswve e të Isës(VIS) të cilët ishin nën tutelën e Romës, dhe sjelljet e këqija kundër delegatwve të tyre. Si duket Roma ka përdorur të njëjtin pretekst që përdori kundër Teutës të cilën e akuzoi se dikush kishte vrarë anwtarët e delegacionit tw Romws.34)
Polibi na tregon se nuk qenë veprimet e dalmatwve shkaku i luftës, por plani i Romës, i përgatitur me kohë për të pushtuar trevën veriore ilire.”Duke ndërmarrë një fushatë kundër dalmatwve, thotë Polibi, në njërën anë do të nxitnin ngritjen e shpirtit luftarak të populit të tyre dhe, në anën tjetër, do t`u jepnin një mësim ilirwve dhe do t`i detyronin t`i nënshtrohe shin sundimit të Romës. Për këto arsye romakët u shpallën luftë dalmatëve, por përpara popujve të tjerë hiqeshin se e bënë këtë për shkak të sjelljes së keqe të dalmatëve ndaj përfaq wsuesve të tyre ”.Sulmin kundër dalmatwve Roma e filloi në vitin 156,p.e.s. Ajo si bazë përdori rrjedhën e poshtme të lumit Neretva.Përpjekja e parë përfundoi keq dhe Roma u detyrua të kthehej përsëri në bazën e nisjes. Konsulli romak Mark Figuli, duke shpresuar se do ti zinte dalmatët në befasi, sulmoi përsëri ata në fillim të dimërit. Dalmatët e përballuan me sukses sulmin që ushtria romake i bëri kryeqendrës së tyre Delminit, por një vit më vonë, pas përgatitjesh të mëdha, romakët duke përdorur të gjitha mjetet mundën të pushtojnë Delminin. Burimet e shkruara nuk bëjnë fjalë për gjendjen që u krijua pas luftës.35) Ngjarjet e mëpastajme tregojnë se lufta vërtetë përfundoi keq, me pushtimin e Delminit, por jo me nënshtr imin e dalmatwve. Pas kësaj lufte romakët sulmuan në veri Japodët dhe Panonët. Japodët e Panonët si edhe dalmatwt vazhduan për një kohë të gjatë luftërat kundër pushtuesve romakw dhe kjo qëndrësë zgjati më shumw se njëqind vjet.
Burimet na japin njoftime vetëm për një betejë që u bë në vitin 135,p.e.s. ku romakët i thyen ardianët, pleurejt, dalmatët dhe fise të tjera ilire.36) Pas kësaj lufte shteti romak, për të shmangur një kryengritje të re, i shpërnguli me forcë ardianët nga bregdeti në viset e brendshme malore të Hercegovinës së sotme.


KRYENGRITJET E ILIRWVE
KUNDËR ROMËS

Megjithwse popullsitë e ndryshme ilire ishin mundur në beteja tw veçanta nga romakët, ata nuk ishin thyer përfundimisht nga Roma. Pas luftërave mbrojtwse filluan kryengritjet. Mizoritë e ushtrive romake, taksat e rënda, plaçkitjet dhe grabitjet i shtynë në kryengritje ilirët e veriut dhe të jugut. Pushtimi romak bëhej përher e më i rëndë. Nw krahinat e pushtuara nuk ishintw sigurta as pasuria e as jeta. Kjo bëri që në gjysmën e dytë të sh I p.e.s. gjatw krizës politike që kaloi Republika Romake, për shkak të luftës civile, lufta çlirimtare e ilirwve të zgjerohej edhe më shumë. Në krahina të ndryshme të Ilirisë sidomos ato bregdetare, u krijua një situatë e favorshme e cila u dha shkas përpjekjeve për çlirim. Duke pasur synime të qjarta politike, ilirët u përpoqën tw përfitonin nga konfliktet që lindën në mes të romakwve. Kështu në vitin 50 të sh. I, p.e.s. një pjesë e qyteteve (me qytetarë italikë) që kishin filluar të zhvilloheshin ekonomikisht, morën anën e Cezarit. Paria ilire e nisur nga interesat e saj jetwsore, përkrahu kundërshtarin e tij Pompeun. Të parët që morën armët dhe u ngritën kundër romakwve qenë Pirustët në vitin 50,p.e.s. Ata sulmuan krahinat jugore të vëna nën administrimin e Cezarit . Shteti romak mori masa mbrojt jeje kundër pirustwve kryengritws, dërgoi forca të reja ushtarake dhe fortifikoi qytetet. Ne kemi dëshmi të tri mbishkrimeve latine të gjetura në Lezhë dhe të vetë Cezarit për rindërtimin e fortifikatava të Lisit, që duhet të ketë qenë një nga qytetet e para të sulmuara nga Pirustët. Atw që nuk mundën ta bënin Pirustët, dëbimin e pushtusve romakë, e beënë dalmatët. Në vitin 50 të sh.I p.e.s. Dalmatët rimëkëmbën federatën e tyre. Në kufirin verior me Liburnët ata çliruan qytetin Promona dhe thyen ushtrinë e fortë romake të dërguar nga Cezari.37)
Në vitet 47-48,p.e.s. në një betejë të madhe ata e shkatwrruan tërësisht ushtrinë romake të përbërë nga 15 kohorta këmbëso rësh,dhe tre mijë kalorës. Më shumw se dy mijë ushtarë, 30 centurione dhe 4 tribunë romakw u vranë në këtë betejë. Me disfatë përfunduan edhe operacionet e tjera të ushtrisë romake, e cila u thye, duke humbur edhe flamujt. Sipas Apianit, dalmatët pas këtyre betejave nga plaçkat e shumta jo vetëm që u pasuruan në të holla por rritën fuqinë e tyre ushtarake. Dalmatët mbetën të pavarur dhe të fuqishwm edhe pas vdekjes së Cezarit.
Kundër pushtuesve romakw u ngritën edhe Parthinët, tokat e të cilwve ishin bërë shesh lufte. Me pasoja për ta qe lufta mes Cezarit dhe Pompeut që shkatërroi ekonominë e tyre. Gjatw kësaj lufte ushtritë romake grabitën popullsinë parthine dhe krijuan aty një gjendje pasigurie. Për herë të parë Parthinët ngritën krye në 48, p.e.s. por kryengritja më e madhe e atyre ka qenë ajo e vitit 39,p.e.s. gjatw së cilës u shkaktuan pushtuesve romakw humbje të mëdha. Sipas tregimeve të Apianit, edhe pasi ishte shtypur kryengritja, njëri nga komandantët romakw Mark Antoni, do të ndihmonte udhtrinë që kishte në tokat ilire dhe me qëllim që ta bënte të pasur dhe njëkohësisht ta stërviste e hodhi këtë ushtri kundër parthinwve.38)
Gjatw gjysës së dytë të sh. I, p.e.s. fise tw tjera kryengritwse ilire të veriut vazhduan të luftonin kundër pushtuesve romakë . Oktaviani që ishte bërë në vitin 40 p.e.s, sundimtar i vetëm i shtetit romak, u detyrua të vinte vetë në viset ilire të çliruara, në krye të një ushtrie 8-10 legjionesh.Më këtë fushatë të madhe ushtarake Oktaviani kërkonte të forconte njëkohësisht edhe pozitën e tij në Itali. Në vitin 35,p.e.s. ushtria i sulmoi nga toka dhe nga deti liburnët, kaonët dhe japodët. Këta të fundit u bënë legjoneve pushtuese një qëndresë të madhe. Në këtë qëndresë mbetet si një shembull i madh lufta për mbrojtjen e Metulit, qytetit kryesor të Japodve. Romakët mundën të pushtonin këtë qytet vetëm kur ai u shkatwrrua i tëri dhe kur ishin vrarë mbrojtwsit e tij.Për të mos rënë në duarët e armikut, gratë me fëmijët e tyre u hodhën në zhjarr ose lumw. Ushtria pastaj sulmoi edhe dardanët, dalmatët panonët etj.39)
Pas kësajë fushatë të përgjakshme që u kushtoi romakwve, shumw shtrenjtw, këta të fundit arritën deri në Danub, duke hapur edhe rrugën tokwsore që lidhte krahinat danubiane me detin Egje. Ilirët kryengritës që luftonin jo të bashkuar u mundën nga ushtria shumw e madhe romake e armatosur dhe e organizuar shumw mirë sepse ishte ushtri profesionale dhe me eksperiencë të madhe.Por popullsitë ilire nuk iu nënshtruan pushtuesit as pas fushatës së viteve 30,p.e.s me gjithw masat e marra nga shteti romak, largimin me forcë nga vendi i tyre të shumw kryengritësve dhe kthimi në skllevër.

KRYENGRITJA ILIRE
E VITEVE 6-9 ERA E RE

Kryengritja më e madhe ilire kundër romakwve ka qenë ajo e viteve 6-9 era e re. Ajo dallohet nga të tjerat për shtrirjen e gjerë të saj, pjeswmarrjen e popullsive të tëra ilire, për luftën e paepur të kryengritësve dhe për gjendjen e vështirë që krijoi për shtetin Romak. Kryengritja filloi në një kohë kur Perandoria Romake duke vazhduar politikën pushtuese të saj, po pwrgatitej për luftën kundër markomanve gjermanikw, të cilët kishin krijuar në tokat e Chekisë së sotme një federatë fisnore të fuqishme. Roma kishte ngarkuar me tribute popujt e pushtuar dhe i kishte detyruar të jepnin rekrutw pwr luftërat e reja pushtuese kundër markomanwve dhe ushtria qw do të rekrutohej do të ishte kryesisht nga fiset: Dalmatët, desidiatët, panonët etj. Kjo i shtyri përsëri në kryengritje ilirët, që ishin rënduar edhe nga pagesa e taksave.40) Dalmatët edhe para kësaj kryengritjeje kishin qëndruar të qetë. Të parwt u ngritën desidiadët dhe shumw shpejt kryengritja u përhap edhe tek popullsitë e tjera ilire, nga lumenjtw Sava dhe Drava në veri e deri tek lumi Mat në jug, ku u ngritën Pirustët. Kjo ka qenë kryengritja më e madhe ku, për të parën herë, një tërësi popujsh ilirw rrokën armët sëbashku dhe u hudhën në luftë kundër romakwve. Kryengritwsit ishin në numër prej 200 mijë këmbësorësh, 9 mijë kalorwsish, dhe udhëhiqej nga tre komandantw :Bato i Desidiadve ,Bato i Breukve dhe Pini i Panonwve.40-a) Duke bashkërenditur veprimet e tyre, kryengrit wsit ilirw filluan operacionet në tre drejtime :
l. Një grup u drejtua kah krahinat bregdetare të Adriatikut dhe i çliroi mjaft qytete dhe kështjella, dhe zbritën në jug deri tek Apolonia, në provincën e Maqedonisë.
2. Një grup tjetër kryengritwsish u drejtuan nga veriperwndimi për të çliruar krahinat ilire në kufi me Italinë dhe për të forcuar mbrojtjen në këto vise.
3. Një pjesë tjetër e kryengritësve qëndroi në brendësi të viseve dalamte, duke pasur detyrë jo vetëm çlirimin e plotë të vendit por edhe organizimin e mbrojtjes.
Lufta çlirimtare e ilirwve dhe fitoret e para të tyre u bënë shqetwsuese për romakët, të cilët po humbnin kështu tokat e pushtuara në pjesën veriore të Ballkanit. Vrulli i kësaj lufte e tronditi shumë pushtetin qendror romak. Në Romë u shpall mobilizimi i përgjithshëm. Vetë perandori Oktaviani lëshoi kushtrimin në senat se “Pwr dhjetë ditë, po të mos merren masa mbrojtjeje, armiku mund të hyjë brenda në Romë.” Perandori kërkoi që për nevojat e ushtrisë shtresat e pasura të japin një pjesë të pasurisë së tyre. U thirrën nën armë veteranët e luftërave të mëparshme dhe u pranuan në ushtri edhe skllevërit e lirë. Me markomanët shteti romak bëri një marrëveshje, e cila u lehtësua edhe nga fakti që nuk kishin filluar veprimet e luftës.
Legjionet romake, të dërguara kundër markomanwve dhe të vëna nën komandën e Tiberit, morën urdhër të drejtohen për në Iliri, ku ziente kryengritja.40)
Me gjithw masat e forta që mori Perandoria Romake, gjatë dy viteve të para të luftimeve me legjionet romake, iniciativa ishte në duart e kryengritësve, të cilët duke vepruar me shpejtësi dhe shkathtësi e goditnin ushtrinë romake në befasi dhe në disa drejtime në një kohë, sulmonin kolonat e furnizimit etj. Në luftë kundër kryengritësve ilirë, shteti romak solli nga Siria dy legjione nga më të fortit, kërkoi ndihmwn e aleatit të tij Remetalkut, mbretit të thrrakwve dhe dërgoi në Ilirik koman dantët më të mirë ushtarakw. Ushtria romake gjatw operacione ve në viset ilire perdori të gjitha mjetet për të mposhtur qëndresën e ilirwve, forcën e armëve, djegien e qendërbanime ve të ilirwve kryengritës, shkatrrimin e arave, të kopshteve e të pyjeve, vrasjen e kthimin e popullsisë ilire në skllevër. Në vitin e tretë të kryengritjes duke shfrytëzuar gjendjen e vështirë të krijuar pas dimrit të fortë në vitet 7-8,era e re, duke përdorur intrigat dhe përçarjet, romakët mundën me anë premtimesh të bënin për vete Baton, njërin prej prijësve breukë. Megjithse Bato i Breukwve u kap shpejt nga kryengritwsit dhe u dënua si tradhtar, kryengritwsit panonw ishin përçarë dhe ushtria romake mundi ta shtypte qëndresën e fiseve kryengritwse të Panonisë. Në vitin 9 e.re, vatra të kryengritjes mbetën krahinat dalmate. Shteti romak, në luftë kundër kryengritësve ilirë angazhoi të gjitha forcat ushtarake të grumbulluara. Kryengit wsit ilirë, ndër të cilët forcën kryesore e përbënin dalmatët, qenë të detyruar t`u bënin ballë sulmeve të një ushtrie armike disa herë më të madhe dhe që zotronte mjete të shumta lufte. Kryengritwsit dalmatë treguan në luftimet kundër legjioneve romake një trimëri e vendosmëri të madhe dhe u shkaktuan dëme të shumta armiqve. Nën muret e kështjellës së Andetrit, në Dalmati romakët nga rrethues u shndërruan në të rrethuar dhe shpëtuan nga një katastrofë e madhe, të ndihmuar përsëri nga tradhwtia e disa përfaqwsuesve të parisë vendase. Në mbrojtje të një kështjelle tjetër, Arbudës, me kryengritwsit u bashkuan edhe gratë, të cilat për të mos rënë në duart e armiqve u hodhën me fëmijwt e tyre në zjarrin që kishte përfshirë kështjellën dhe në humnerat poshtë saj. Kështjellat dalmate të mbrojtura nga kryengritwsit ranë në duart e pushtuesve romakë si gërmadha dhe pa banorë.41)
Popullsi të veçanta ilire e vazhduan qëndresën edhe pas rënies se kështjellave dalmate. Të fundit që u mposhtën qenë Desidiadët dhe Pirustët, të cilët sikurse shkruan historipër shkruesi romak Valei Paterkuli, pjesëmarrës në luftën kundër kryengritësve ilirë, ”ishin pothuaj të pathyeshëm në saje të pozitës së, maleve dhe natyrës së tyre të egër ,të zotësisë së tyre të çuditshme për të luftuar…”
Kryengritja e ilirwve e viteve 6-9 të erës sonë, sipas histori shkruesit romak Suetonit, ishte më e tmerrshme nga të gjitha luftërat e jashtme pas luftës punike. ”Gjatw luftës për mposhtjen e kryengritjes shkruan një tjetër historian antik, ”shumw njerëz humbën, u shpenzuan një sasi e madhe të ho llash. Sepse gjatw kësajë lufte u desh të mbëlidhej shumw ushtri, ndërsa plaçka e luftës ka qenë shumë e paktë. Pasojat e kryengritjes së madhe ilire, dobësimi i fuqisë ushtarake të Perandorisë Romake, që nuk dispononte mjete të mjaftueshme për nje luftë të re, u dukën shumë qartë në disfatën e në humbjen e tri legjioneve në pyllin e Teutiburgut në viset gjermane.41)
Kryengritja e madhe ilire e viteve 6-9 e.re. krijoi në peran dori një situatë të rëndë e të vështirë. Ajo i dha fund periudhës agresive të politikës së jashtme të Oktavianit.
Represaljet që bënë romakët në vendet ku shpërtheu kryengritja ishin të tmerrshme. Kryengritësve iu morën tokat dhe çdo gjë që kishin. Disave iu prenë duart kurse shumw të tjerë u shitën në skllevr. Vetëm pas një shekulli e gjysmë luftimesh pushtuesit romakw mundën të mposhtnin qëndresën e armatosur të ilirwve dhe t`i nënshtronin në një farë mënyre. Straboni shkruante aso kohe se shkretimi i Ilirisë ka filluar prej shumw kohësh dhe në disa vise nuk ka pushuar as sot e kësaj dite për shkak të kryengritjeve…”Romakët I ngrisin lëmet (kampet)në shtëpitë e ilire…...”42)
Pas kryengritjes së madhe ilire të viteve 6-9 era e re, ndonse nuk pati lëvizje të mëdha të organizuara kundwr romakwve , qëndresa e ilirwve ndaj pushtuesve, e sidomos kundër romani zimit e asimilimit, vazhdoi gjatë.

ORGANIZIMI ADMINISTRATIV I ILIRISW PAS RWNIES NWN ROMWN

Nw fund tw sh.I p.e.s. u krijua provinca e Ilirikut ku qenw pwrfwshirw krahinat e Ilirisw veriore. Provinca e Ilirikut pwrfshinte njw territor shumw tw gjwrw: Nw veri arrinte deri nw Danub, kurse ne jug deri tek lumi Mat. Nw lindje provinca e Ilirikut shtrihej nw qendwr tw Ballkanit, duke pwrfshirw nw pwrbwrjen e saj edhe territorin e Swrbisw sw sotme. Ndryshim et qw eksistonin midis krahinave perwndimorw bregdetare dhe atyre tw brendshme malore bwnw tw nevojshme krijimin, nw pjeswn qendrore tw Ilirisw, tw njw province tjetwr: Provinca e Mezisw. Me kwtw emwr u quajt provinca e re qw pwrfshinte edhe Dardaninw e cila deri atwherw kishte bwrw pjesw nw provincwn e Maqedonisw. Kryengritjet, dhe nw pwrgjithwsi 43) kundwrshtimi qw iu bw pushtimit romak nw viset ilire, sidomos nw ato tw provincws sw Ilirikut,e detyruan shtetin romak tw rishikojw marrwdhwniet me provincat dhe tyw riorganizojw aparatin administratuiv.Pas kryengritjes sw ma dhe tw viteve 6-9, era e re, provinca e Ilirikut u nda nw dy pjesw: nw jug u krijua provinca e Dalmatisw dhe nw veri ajo e Panonisw. Nw etapwn e fundit tw organizimit administrativ tw provincave ilire, nga Perandoria e hershme Romake (sh.II era e re) u krijua provinca e Epirit, ku u futwn krahinat ilire nw jug tw Vjosws, i gjithw Epiri dhe Akarnania e Etolia nw jug tw tij.
Nw krye tw provincave qwndronin sundimtarw tw posaçwm, mwkwmbwsit, tw cilwt sipas rwndwsisw sw provincave ishin tw rangjeve tw ndryshme. Mwkwmbwsit emroheshin pwr njw vit, duke pasur edhe funksionin e lartw gjyqwsor dhe politikwn fiskale. Nw provincat ku mbaheshin reparte ushtarake ata kishin nw dorw edhe pushtetin ushtarak. Mwkwmbwsit kanw pasur njw pushtet tw pa kufizuar. Ata kanw pasur nw dorw jetwn e banorwve tw provincave dhe shfrytzonin postin pwr interesat e tyre vetiake.44)
Nw njw ligjwratw tw mbajtur kundwr Pizonit, oratori i njohur romak Ciceroni, e ka pwrshkruar gjendjen e krahinave ilire nw provincwn e Maqedonisw tw asajw kohe me kwto fjalw: ”Dyrrahu e Apolonia tw shkatwrruara… Parthinwt e Bylynwt tw gwnjyer, Epiri krejt i shkatwrruar… tw gjithw kanw provuar se ti kishe ardhur vetwm pwr tw vjedhur, plaçkitur, keqwpwrdorur dhe trajtuar vetwm si armiq. ”Shteti romak kishte pwrpunuar njw sistem tw hollwsishwm tw nxjerrjes sw taksave dhe tw detyrimeve tw tjera nw popullsitw e viseve tw pushtuara nga Roma.


JETA E PWRDITSHME E ILIRWVE

Jeta e pwrditshme e fiseve ilire wshtw varur shumw edhe nga pozita gjeografike e vendit, nw tw cilin jetonin. Kwto kushte ishin mjaft tw ndryshme: Prej ujdhesash dhe bregdetit me klimw tw butw, mediterane e deri tek fushat e plleshme, pranw lumenjve tw mwdhenj panonikw, ku mbretronte klima kontinentale dhe deri tek malet shkwmbore nw Bosnw e Mal tw Zi, Slloveni e gjetiu nw tw cilat dimrat e ftohtw dhe tw rwndw, ua kushtwzonin banorwve tw atjeshwm mwnyrwn e jetws dhe doket.Ilirwt i kishin pwrshtatur vendbanimet dhe shtwpitw e tyre, veshwmbathjet, ekonominw dhe twrw mwnyrwn e jetws, sipas rrethit nw tw cilin jetonin, dhe i cili rreth u siguronte pasuritw minerale e kullosa, deti peshqit, ose pyjet u siguronin egwrsira. Ilirwt duke jetuar me shekuj nw kushte tw ndryshme, krijuan edhe doke tw ndryshjme. Do tw thotw se ata ndryshonnin nw mes veti sa u pwrket disa dokeve dhe zakoneve. 45

PAMJA FIZIKE E ILIRWVE

Sipas autorit grek, Herodianit nga sh.III,p.e.s. ilirwt kanw qenw shumw tw fortw e tw mwdhenj dhe tw gatshwm gjithnjw tw vwrsulen nw luftw dhe vdekje. Ky konstatim i njw autori grek duhet tw jetw i saktw sepse si qw e dimw, ilirwt vazhdi misht kanw qenw nw luftw me grekwt, maqedonwt dhe romakwt, dhe ata me siguri nuk kanw pasur ndonjw simpati qw t`i paraqitnin ilirwt tw fuqishwm nga simpatia por kanw thwnw realitetin se ata me tw vwrtetw kanw qenw tw tillw.
Matjet antropologjike qw jwnw bwrw nw vise tw ndrysh me tw territorit ilir, pwr madhwsinw e trupit tw ilirvwe na dhanw rezultate mjaft unike, nw bazw tw tw cilave mund tw flasim me precizitet shkencor, e jo vetwm nw bazw tw gjykimeve subjektive tw autorwve antikw.
Pwr dukjen e ilirwve mund tw gjykojmw, si pwrmendwm edhe mw löart, edhe nw bazw tw paraqitjes figurative nga koha romake. E kwtillw wshtw pwr shwmbull dukja e ilirit nw “Gemma Augusten” e famshme, qw e punoi Dioskuridi pwr nder tw fitores sw Tiberit dhe tw Germanikut kundwr Batove nw sh.6-9 era e re.Skema tw tilla tw ilirwve tw zwnw robwr kemi edhe nw disa monumente tw tjera nga Solini, Sinj, Pulla etj.Duke gjykuar simpas pamjeve nwpwr monumentet e vendit, ilirwt nuk i rruanin mjekrrat e tyre.Megjithatw,duket se mjekrra nuk ishte e zakonshme te tw gjithw ilirwt ose bile jo nw mwnyrw tw njwjtw nw epokwn parahistorike dhe mw vonw nw epokwn romake.Duke gjykuar sipas objekteve tw gjetura si qw jwnw brisku i bronzit nga epoka e bronzit dhe hekurit, nw Slloveni, nw Bosnjwn veriore dhe bregdetin adriat ik, duket se nw atw kohw dhe nw ato rajone, ilirwt i rruanin mjekrrat e tyre 46)
Nw kohwn romake, ilirwt e romanizuar qoftw nwse jetonin nw qytete ose kampe ushtarake, ndiqnin nw kwtw drejtim hiret e modws romake.


LINDJA DHE JETA TEK ILIRWT

Nga Varoni mwsojmw se gratw ilire lindnin shumw lehtw. Kur tw vinte koha e lindjes, largoheshin nga puna nw fushw, lindwnin pa ndihmwn e askujtw dhe menjwherw kwtheheshin dhe vazhdonin punwn duke mbajtur fwmijwn nw grykw, sikur ta kishin gjetur dikund e jo ta kishin lindur.
Duhet thwnw se mortaliteti i fwmijwve ishte shumw i madh. Carlo Marcheseti, i cili e gwrmoi nekropolwn e madhe nga koha e hekurit te Most nw Soçw afwr Tolminit (Bosnjw) numroi 770 skelete fwmijwsh. Situatw tw ngjashme kemi edhe nw kohwn romake. 47)
Jeta mesatare e ilirwve ka qenw mbi 45 vjet por nga monumentat e zbuluara gjejmw shwnime se nw Iliri kishte njerwy qw kishin jetuar edhe 100-125 vjet.


VESHMBATHJET E ILIRWVE

Se çfar veshje mbanin ilirwt nw shekujt e parw tw mijwvjeçarit tw parw p.e.s.do tw na mbetet e panjohur.
Vetwm me zhvillimin mw tw madh tw artit figurativ te ilirwt, prej sh.VI-V,p.e.s. paraqiten pamje tw ilirwve me rroba popullore. Megjithatw, burime kryesore pwr njohjen e veshjes ilire jwnw monumentet e shumta tw varreve dhe ato tw kulteve qw nw pjeswn mw tw madhe jwnw nga perandoria e vonshme dhe u krijuan nw ato vise ku romanizimi nuk arriti fare, ose bile jo nw njw masw tw madhe, tw ndryshojw karakterin e veshmbathjeve popullore.48) Tek veshjet mashkullore mw sw shpeshti e ndeshim kwmishwn (fustanellwn) tw gjatw apo tw shkurtwr tw cilwn ne e kemi trashwguar edhe sot tek veshjet e toskwve. Pamjen mw tw vjetwr tw kwmishws e gjejmw nw urnwn e gurit japod nga Ribiçi-Bihaq, qw daton nga sh 5-4, p.e.s. e cila dallon pak nga kwmishat qw ilirwt i kanw veshur nw kohwn romake. Edhe gratw kanw veshur kwmishw tw gjatw me mwngw tw gjera e qw wshtw e njohur me emrin “Toga dalamat”qw sot wshtw shumw e pwrhapur nw veshjen popullore tek gratw e Krçovws. Ilirwt kanw bajtur edhe gunwn e gjatw tw mbwrthyer me njw pullw nw anwn e majtw.
Nga kwsulat tw cilat i mbanin ilirwt na jwnw tw njohura katwr tipe tw ndryshme..48/a Ka qenw i shpeshtw tipi i kwsulws me formw tw rrumbullakwt ose tw rrafshwt qw wshtw paraqitur nw monumentin nga Zenica qw nw esencw nuk dallohet shumw nga kwsula e bardhw e sotme shqiptare (qele shja) . 49) Nw pwrgjithwsi mendohet, me tw drwjtw, se kwsula e bardhw e sotme shqiptare qoftw e rrafshwt, e rrumbullakwt apo e gjatw, drejtw pwrdrejtw buron nga kwsula e ngjashme qw e mbanin ilirwt. Ka pasur edhe kwsula tgw tjera qw janw pwrdorur nw raste tw ndryshme ushtarake ose aristokrate etj.
Nga mbathjet mashkullore ilire, mw sw shpeshti hasim opingat e lwkurws tw cilat i kanw mbathur edhe popujt e tjerw.
Shamitw si mbulesw e kokws, wshtw njw nga pjeswt e paraqitura mw sw shpeshti tw veshjes ilire nw monumentet e epokws romake. Pwr nga forma me asgjw nuk dallohet nga shamia tw cilwn e mbajnw sot shumica e grave tw Ballkanit.
Taksat kryesore kanw qenw ata qw paguheshin pwr tokwn dhe ato pwr frymw . Grabitjet dhe barra e rwndw e taksave kanw qenw mw tw theksuara nw krahinat bregdetare dhe nw ato tw pwrshkuara nga rrugwt e mwdha tw komunikacioneve , ku kishte gjithfarw npunsish romakw. Nw viset e brendshme dhe krahinat malore tw provincave ilire, pushtuesit romakw nuk mund tw vendosinin marrwdhwnie tw tilla vartwsie as edhe tw nwnshtronin plotwsisht banorwt vendas ndaj autoritete ve shfrytwzuese tw perandorisw.50)
Nw kwto provinca, mw vonw oficerwt romakw filluan tw zwvendsohen me pwrfaqwsues tw parisw vendase qw kishin marrw qytetwrinw romake. Duke organizuar bashkwsitw vendase sundimtarwt romakw, mundwn tw siguronin njw farw kontrolli mbi popullsinw vendase dhe ta twrheqin ate nw jetwn e shtetit romak.



PROVINCAT ILIRE NWN
BIZANTIN

Me ndarjenePerandorisw Romake nw fund tw sh.IV ,p. e. s. provincat ilire mbetwn me Perandorinw e Lindjes Bizantin. Edhe pasi u bwnw pjesw e provincws bizantine struktura ekonomiko-shoqwrore e provincave ilire nuk ndryshoi. I vetmi ndryshim ishte se ato u bwnw krahina periferike tw Perando risw, çka ndikoi mw vonw nw jetwn e tyre. Nw Bizant, ku bwnin pjesw krahina tw pasura me qndra tw mwdha zejtari dhe ku ruheshin fshatarwt e zejtarwt e lirw, kriza e mwnyrws antike tw prodhimit nuk ishte ndjerw aq shumw. 51)
Edhepse nuk arriti tw ndalonte dyndjet barbare nw Ballkan, Perandoria Bizantine me burimet e saj ekonomike mundi tw pwrballonte gjendjen e krijuar gjatw kwtyre dyndjeve dhe tw qwndronte si njw shtet i madh edhe njw mijw vjet tw tjera. Kurse Roma e perwndimit nuk mundi tw rezistonte para sulmeve tw barbarwve dhe nw 476, era e re ra nw duar tw gjermanikwve tw udhwhequr nga Odoakri.
Nw sh,V-VI era e re, provincat jugore e juglindore ilire si Prevali, Dardania, Epiri i ri, dhe Epiri i vjetwr pas shkatrrime ve dhe dwmeve tw shkaktuara nga invazionet barbare u mwkwmbwn, madje nw sh,VI e.re. patwn njwfarw ngritjeje qw u vu re nw shumw drejtime.52)
Edhe nw sh.V-VI,e.re. nw provincat ilire nuk qenw zhdukur pronat e vogla tokwsore. Rrwnimi i fshatarwsisw u bw mw i theksuar, veçanwrisht nw fund tw sh,V dhe fillimi i sh VI.e.re. kur ajo u ngarkua me taksa edhe mw tw rwnda. Fshatarwt e provincave ilire qenw tw detyruar t`u paguanin pronarwve tw mwdhenj tw tokave, njw taksw tw re nw tw holla, ndwrsa shtetit nw ar. Duke mos qenw nw gjendje pwr tw paguar me kohw borxhet ata duhej t`u dorwzonin atyre gjithçka qw zotwronin dhe pastaj tw kwrkonin mjete jetese nw qytetet ose tw hynin nw radhwt e ushtrisw. Nw kwtw mwnyrw nw ushtrinw e perandorisw sw hershme bizantine hynw shumw ilirw.
Nw provincat ilire edhe nw sh. e V-VI,e.re. jeta qytetare vazhdoi pa ndwrprerje, megjithse numri i qyteteve ishte pakwsuar edhe mw shumw. Hierokli nw udhwrrwfyesin e tij tw sh.VI e. re. pwrmend nw katwr provincat jugore ilire emrat e 27 qyteteve, disa prej tw cilwve ishin edhe qendra peshkopa le. Sidoqoftw, me gjithw numrin e pakwsuar tw qyteteve dhe krizwn e skllavopronarisw nw sh.VI,e.re. nw Iliri kishte ende qytete relativisht tw pasura ose qytete qw kishin ruajtur rwndwsisnw e tyre. Nw kwtw kohw, pas shkatrrimeve tw shekujve paraardhws, ka qenw karakteristike njw rigjallwrim i jetws nw qytet dhe fshat, dhe njw qwndrueshmwri nw raportet mal-para.
Qw nga fundi i sh.V e.re. dhe gati gjatw gjith sh.VI, kur ndodhi rilulwzimi i jetws qytetare, numri i monedhave u shtua nw mwnyrw tw ndjeshme.53)
Nw pjeswn ballkanike tw Perandorisw sw Bizantit njw qytet i madh ka qenw Dyrrahu. Nw Dyrrah vinin anije nga vendet e ndryshme tw Mesdheut, kurse rrugwt tokwsore qw niseshin nga ky qytet nuk e kishin humbur rwndwsinw e tyre.
Nw gjysmwn e dytw tw sh.VI,e.re. dhe nw gjysmwn e parw tw sh.VII e.re. do tw rifillojnw invazione e dyndje tw reja popujsh tw cilwt do tw sjwllin ndryshime nw pwrbwrjen etnike tw gadishullit ballkanik dhe do tw çojnw nw rwnien e plotw tw sistwmit antik tw prodhimit. Nw Perandorinw e Lindjes, nw tw cilwn bwnin pjesw edhe provincat ilire, ku skllavopronaria ka qenw mw pak e zhvilluar, procesi i shthurjes sw mwnyrws antike tw prodhimit dhe vendosja e feudalizmit u bw mw me ngadalw.


VENDBANIMET ILIRE

Nga tw gjitha gjurmwt e kulturws materiale tw ilirwve mw monumentalet jwnw gjurmwt e vwndbanimeve tw tyre tw fortifikuara, kalatw. Mw pak jwnw monumwntale por pwr kwtw shkak jo mw pakw tw rwndwsishme edhe gjurmwt e tipeve tw trjra tw vendbanimeve ilire. Fatkeqwsisht as pwr vendbanimet nuk i dimw tw gjitha ato qw ishin tw nevojshme tw dihen e qw tw fitojmw njw njohuri tw plotw pwr to, mirpo pwrshkrimet e deritashme tw atyre vendbanimeve, me gwrmi met arkeologjike nw disa prej tyre, bwjnw tw mundur qw tw dallojmw disa tipe themelore dhe tw vwrtetojmw zhvillimin e tyre kronologjik.54)
Mw tw shumta jwnw gjurmwt e vendbanimeve tw tipit tw kalave gjw qw, megjithatw, nuk na bwn tw konkludojmw se vendbanimet e tilla kanw qenw me tw vwrtetw mw tw shumtat edhe nw kohwn parahistorike. Pwr kwtw tip vendban imesh dimw mw sw shumti pwr shkak se mbeturinat e tyre, nganjwherw me dimensionw monumentale i qwndrojnw mw lehtw dhwmbit tw kohws, prandaj sot wshtw mw lwhtw t`i vwrejmw dhe t`i studjojmw.Vendbanimet e tilla populli i quan kala ose kwshtjella. Ilirwt ndwrtonin kalatw nw lartwsitw tw cilat ishin vwshtirw tw kalohen, ose nw rrwzat e bregoreve, pranw pozitat nw tw cilat ishte mw lehtw tw mbrohen nga armi qtw .

PIRATERIA

Pwr piraterinw ilire si dukuri historike wshtw folur edhe mw herwt. Sulmet pirate ilire kundwr anieve greke dhe romake kishin nw rradhw tw parw domethwnie ekonomike dhe vetwm atwherw kur ndodhwn pwrleshje pwr shkak tw tyre, me grekwt dhe veçanwrisht me romakwt, ky aktivitet mori edhe domethenie politike.
Disa fise ilire me pirrateri merreshin qw nw kohwt e lashta. Caku i sulmeve tw piratwve ilirw ishin anijet tw cilat pranw bregdetit lindor tw Adriatikut transportonin mallwra nga veriu nw drejtim tw jugut dhe anasjelltas.
Autorwt romakw shkruajnw me urrejtje pwr kwto sulme tw piratwve ilirw kundwr anijeve tregtare. Mirwpo nw kwtw pikw pamje ilirwt nuk ishin kurrfarw pwrjashtimi, sepse pirateria si degw ekonomike ishte mjaft e zhvilluar nw kohwn e vjetwr nw mesdhe.56) Kjo lloj mjeshtrie ilirwve u sillte pasuri tw madhe dhe e kishin vwshtirw qw tw hiqnin dorw nga kjo. Levwrditw prej kwtyre profesioneve ishin aqw tw mwdha sa, me mjaftw siguri mund tw supozohet se nw shumw gjwra mu pirateria shpejtoi procesin e zhvillimit ekonomik tw ilirwve bregdetarw dhe se mallwrat e plaçkitura nga detarwt grekw dhe italikw luajtwn rol tw dukshwm nw procesin e krijimit tw shtresave nw shoqwrinw ilire.




RELIGJIONI

Kulti i ilirwve parahistorikw ka qenw Dielli. Kwte e vwrtetojnw zbukurimet e gjetura tw cilat ilirwt i kanw bajtur me vete ose i kanw ruajtur nw shtwpitw e tyrw. Si edhe tek popujt e tjerw nw kwtw shkallw tw zhvillimit, kulti i diellit wshtw themel nw tw gjitha manifestimet religjioze, bile edhe pwr ata qw nw pamje tw parw nuk kanw elemente tw pwrbash kwta me atw kult. 58) Kjo ka qenw nw pjeswt veriore tw Iirisw. Nw vendet jugore ka dominuar kulti i gjarpwrit. Ne pwrmendwm, kur folwm pwr emrin ilir, se njwri mendim ishte edhe ai se, emiri ilir vjen nga emri i gjarpwrit Ilyrios, pwr tw cilin ilirwt kanw besuar se qwndron nwn vatwr dhe e mbron shtwpinw nga tw kwqijat. Filozofi Maksim nga Tiri, i cili jetoi nw kohwn e Antoninit, nw librin e tij ”A duhet t´u ngritet perwndive shtatore” pwrmend se Peonwt, fis ilir, nw Maqedoninw e sotme, e adhurojnw diellin nw formw tw njw disku tw vogwl, tw ngritur nw njw shtyllw tw gjatw.59)
Gjarpwri si kafshw toteme tek ilirwt ka rol qwndror nw sistemin mitologjik dhe religjioz tw ilirwve tw jugut. Folwm mw lart pwr lidhjen e gjarpwrit me vetw emrin e ilirwe, kurse duhet tw shtojmw edhe atw se njw numwr i madh paraqitjesh tw kwsaj kafshe, qw bwhen tw shpeshta, veçanwrisht prej sh.V,p.e.s. nw stolitw e ndryshme. Gjarpwri wshtw paraqitur si roje e vatrws shtwpiake, si simbol i frytshmwrisw etj. Gjarpwri si simbol i fiseve ilire tw jugut do t`u bwjw ballw tw gjitha fortunave dhe do tw arrijw deri nw ditwt tona. Populli thotw se nwse e gjen gjarpwrin nw themel nuk duhet vrarw sepse wshtw gjarpwr themeli,wshtw mw fat dhe e ruan shtwpinw.*