GJIROKASTRA LETËRSI "PEGASI" "Bota eshte e guximtareve"

si purtek' u drroth Junani,
20 në More la vramn' i pari,
Grivë derri, kacidhjari.(4)

1) Komitë (grekë).
2) Fëlliqi, qelbi. Lesh e li.
3) Çelo Mehmet Picari. Emri i tij i vërtetë ishte Xhelo; po, ngaqë Ç-ja në turqisht lexohet Xh, ndodhi edhe shqiptimi nga Xhelo, në Çelo.
4) Qeros.

TAFILI ME TË VËLLANË (76)
(52)
Tafili(1) me të vëllanë,
me Zejnel Gjolekë lamnë
u vërvin' e dojnë fshanë;
e përvëluan Milenë,(2)
5 se duaj të sill Morenë.
Morait' pllajeve mbenë,(3)
ca u vranë, ca u therë.
O Tafil, o Tafil palla,
keshe marr' urat nga nana.

1) Tafil Buzi.
2) Fshat në qafën malore mbi urën e Bogazit (Konispol). Më 1854 armata greke e komanduar nga gjeneral Thodhori Griva, shqiptar nga Narta, po i tjetërsuar në grek, mësyu Çamërinë Lindore. Të nxitur nga priftërinjtë, shqiptarët e krishterë të disa fshatrave kryengritën në përkrahje të armatës greke, po e pësuan.
3) Moraitët ishin arvanitët e Moresë që përbënin pjesen dërrmuese të armatës së Theodhori Grivës.

HEROI I SHQETËSIMEVE ATDHETARE E KULTURORE
(MARKO BOÇARI 1790-1823)
HARTUESI I FJALORIT TË PARË DYGJUHËSH GREQISHT -SHQIP
Ngrehu, Marko trimëria,
ngrehu të thërret Greqia,
të vijë Marko Shqipëria!

Më i lavdishmi i farës suliote të Boçarëve, Marko Boçari, lindi në Sul të Janinës më 1790, në një familje të dëgjuar, që kishin dalë shumë burra trima si: Kiço Boçari, Kosta, Dhimitri, Jorgji dhe kapedani i madh i revolucionit të 1821, Noti Boçari.
Marko Boçari, përveç bëmave të tij trimërore dhe burrërore dhe bukurisë, na la trashëgim edhe një vepër. Është fjala për të famshim “Fjalori dygjuhësh greko-shqip”.
Babai i Markos, Kiço Gj. Boçari, u martua tri herë dhe kishte 18 fëmijë, pesë prej tyre i vdiqën të vegjël. Nga martesa e parë me Krisulla Papazotin kishte Janin, Lenën, Marian, Anastasin dhe Markon.

Kiço Gj. Boçari u vra më 1813, në Artë nga Gjoko Bakola. Në vitet e kryengritjes së 1821, Marko Boçari i dha duart dhe u përqafua për të mirën e përbashkët me Gjoko Bakola duke i falur gjakun e babait.
Sipas të dhënave banorët e parë që u ngulën në Sul ishin ushtarët e Skënderbeut.
Mbas vdekjes së Gjergj Kastrioti Skënderbeut, rreth 200 luftëtarë arvanitë (shqiptarë) me familjet e tyre, si fisi Boçari, Xhavelasit etj, formuan krahinën e Sulit dhe luftonin kundra turqëve për lirinë e gjuhës dhe të drejtën fetare.

Më vonë Suli u zgjerua si krahinë dhe u popullua nga shqiptarë ortodoksë çamër, që për t’i shpëtuar skllavërisë osmane turke, u shpërngulën nga fshatrat e tyre të Çamërisë, rreth viteve 1500 dhe u vendosën në Sul të Janinës, që krijuan fshatra të rinj me emra shqiptarë. Që suliotët janë çamër këtë na e deklaron anglezi V.M. Lik:”Suliotët janë një farë e Çamërisë, njëra prej katër degëve të Shqipërisë”.

Ndërsa studiuesi Ciapolini shkruan:“Suliotët nuk dinin fare greqisht, gjuha që ata përdornin është shqipja e dialektit të Çamërisë”.
Një pjesë e popullatës së Sulit, pasi iu nënshtruan Ali Pashë Tepelenës, u dërguan për dënim në ishullin e Korfuzit dhe ishujt e tjerë përreth.

Ndërsa pas vdekjes së Ali Pashë Tepelenës shumica e popullatës së krahinës së Sulit, për t’i shpëtuar vrasjeve nga turqit e Sulltanit, morën drejtimin për në malin e Shenjtë të Tomorrit, duke u vendosur afër qytetit të sotëm të Gramshit dhe formuan krahinën e Sulovës me fshatrat: Shën Mëri, Shën Mitri, Dardhzezë, Sulki, Dushkë, Kushov, Janç, Tunjë etj.

Sulioti Marko Boçari, nuk ishte vetëm një nga heronjtë shqiptarë më i rëndësishëm i revolucionit grek të 1821, i njohur për aftësitë ushtarake dhe guximin e tij, por edhe për dëshirën e madhe për shkrimin dhe edukimin.

Markoja bashkë me Odise Andruçon dhe Gjeorgjio Karaiskaqin u edukuan në oborrin e Ali Pashë Tepelenës në artin ushtarak, politik dhe të zgjuarsisë.
Markoja ndihmoi Ali Pashë Tepelenën në rrethimin e Janinës prej turqëve të Sulltanit dhe mandej, pas rënies së Ali Pashait, vazhdoi betejat e tij në Rumeli, me qendër Mesollogjin.

Ëndrra e Markos ishte që të edukonte suliotët shqiptarë, që të dilnin nga gjendja e luftëtarit të pamësuar që luftonte pandërprerë, pa një ardhme, të jetonte paqësisht në një shoqëri të lirë e të drejtë. Markoja, ndërkohë shqetësohej se mosedukimi mësimor çon në humbjen e disa tipareve të njohura cilësore që e bënin arvanitasin suliot një figurë popullore të veçantë, që edhe brenda mosshkollimit, varfërisë dhe kushteve më të vështira të jetesës, ngjallte adhurim.

”Dua të shkollohesh, - i shkruante në letër, djalit të tij Dhimitrit, që gjendej në Ankona të Italisë,- por veç kësaj dua të brumosesh me traditat suljote, të mbetesh përherë suljot, siç ka mbetur tata i yt”.
Në atë periudhë të ndryshimeve të shënuara në Ballkan dhe në Europë, dukej qartë se virtyti liridashës dhe shpata arvanite nuk ishin të mjaftueshme që të arrihej një jetë më e mirë, një shoqëri më e bukur. Nevojitej edukimi dhe arsimi i popullit dhe kjo nevojë kishte krijuar ankth tek arvanitasit e pasrevolucionit të 1821, që parapëlqenin të shisnin çdo lloj pasurie, me qëllim që ”të mësojë fëmija i tyre”.

Dhe sigurisht, në atë periudhë kur thoshim “shkrim e këndim” kuptonim”gjuhën e re greke” që flitej kryesisht në qytetet e Greqis së sotme.
Por është fakt, se arvanitët përbuznin mënyrën e jetesës të shoqërive të tjera, plogështinë, pabesinë, fjalët e shumta, frymën e nënshtrimit, pafytyrësinë etj.
Karakteri arvanitas është që ai të jetë kudo i pari, të tregojë përpara të gjithëve krylartësinë, trimërinë dhe mosnënshtrimin.

Dhe arvanitët e dëshironin edukimin arsimor, por pa rrezikun e tjetërsimit dhe bjerjes së vlerave tradicionale vetjake e të bashkësisë. Kësaj ia kishte frikën dhe këtë i theksonte djalit të vet Marko Boçari.
Kur gjendej i internuar në Korfuz, Markoja mësoi greqishten dhe bëri të famshmin “Fjalorin dygjuhësh të greqishtes popullore dhe arvanites së thjesht’’ 1809, që e shkruajti Markoja vetë me ndihmën e babait të tij Kiço Boçari (1754-1813), xhaxhait Noti Boçari (1759-1841) dhe vjehrrit të tij, Kristaq Kallogjeri, nga Preveza.
Ky fjalor ishte përfundimi i nxitjes së konsullit francez Pukëvili, siç pretendonte francezi vetë, përpjekje të mësojnë suljotët shqiptarë greqisht dhe të merren vesh me grekërit.

Sidoqë të jetë puna, fakt është se kemi të bëjmë me një hero, që ka shqetësime kulturore, i cili krijoi një vepër kulturore dhe, si rrjedhim me të drejtë Marko Boçari mund të quhet si realizuesi i fjalorit të thjeshtë të parë greko -shqip.
Fjalori Marko Boçarit lindi si pasojë dhe e ngjarjeve që po kalonte Greqia, kum mbas lënieve të armëve arvanitët, duhet t’i përshtateshin jetës civile shoqërore, që për ta ishte e vështirë.

Fjalori ka rëndësi të veçantë se shpreh shumë elementë të gjuhës shqipe në dialektin e çamërishtes. Ky fjalor shërbeu edhe si mjet politik për të afruar shqiptarët me grekërit.
Një tjetër detyrim i lindjes së fjalorit greko-shqip ishte se, tregtia në zona të gjera të Ballkanit bëhej në gjuhën greke. Kështu që lindi nevoja e një fjalori dygjuhësh me qëllim që arvanitët, pra shqiptarët, në një farë mënyre u “detyruan” që të mësonin greqisht, gjuhë kjo që po fitonte terren si gjuhë e tregtisë në Ballkan.

Pasi gjuha shqipe, si pasojë e ndjekjeve të shqiptarëve nga pushtuesit e ndryshëm, u duhej që të jetonin të fshehur me shekuj të tërë në male dhe ishuj të vetmuar larg lidhjeve me popujtë e tjerë.

Kështu gjuha shqipe ngeli një gjuhë e pastër kombëtare, që flitej vetëm nga populli i saj, duke ruajtur vjetërsinë dhe pastërtinë gjuhësore, por që nuk u zhvillua në shkrim apo të futeshin fjalë të reja, që i përshtateshin zhvillimit shoqëror të kohës apo të njihej nga të huajt e shumtë të cilët vizitonin Ballkanin në atë kohë të pushtimit osmano turk.
Dhe heroi Marko Boçari me një vullnet dhe guxim, në moshën 19 vjeçare, na solli fjalorin e parë greko-shqip me titull orgjinal “Fjalori dygjuhësh Romaiko -Arbërishtja e thjeshtë” që përbëhej nga 111 faqe, 1494 fjalë shqipe, dhe 1701 fjalë greke. Origjinali i këtij fjalori gjendet sot në Muzeun Kombëtar të Parisit me kodin Supplement Grec 251 numri 244 të faqes, dhe u dhurua në maj të vitit 1819 nga konsulli Pukëvili.

Konsulli i Përgjithshëm francez në Janinë, Pukëvili, duke studiuar fjalorin e Marko Boçarit, hartoi një fjalor të vogël frengjisht- shqip, me rreth 440 fjalë dhe origjinali i këtij fjalori gjendet në Muzeun Kombëtar të Parisit.
Përpara betejës së madhe në Mesollogji, Markoja mendoi të dërgonte familjen e tij në Ankona të Italisë. Të gjithë suljotët me lot në sy u ndanë me gratë e tyre, pa folur. Markoja, në ato çaste prekëse, i tha gruas: “Në orën e lirisë dua të jemi bashkë, por në orën e betejës dua të jem vetëm…”. U ndanë me lot në sy. Ishte takimi i fundit.
Markoja ishte komandant i ushtrisë së Greqisë Perëndimore, kur Qeveria i dërgoi diplomën e Komandantit të Përgjithshëm, lindën xhelozitë e kapedanëve të tjerë. Por Markoja këtyre xhelozive i përgjigjej me fisnikëri dhe tolerancë duke u thënë: “Kush është i zoti, merr nesër diplomë në betejë”. Markoja ishte njeri i dashur dhe fjalë pakët.

Kjo gjuha arbërishte,
është gjuhë trimërie,
e fliti Admiral Miauli,
Boçari dhe gjithë Suli.

Më 9 gusht 1823, Marko Boçari u vra duke luftuar kundra ushtrisë së Mustafa Bushatit, shqiptar edhe ky, Pasha i Shkodrës.
Vdekja Marko Boçarit u bë e njohur në të gjithë Europën. Ai i kishte shkruajtur një
letër Bajronit, kur ky ishte rrugës për në Mesollogji. Poeti i madh anglez, Lordi Bajron, erdhi, kur Marko Boçari kishte vdekur, dhe mbajti një fjalim mbi varrin e Markos i veshur me kostumin e njohur kombëta shqiptar ose arvanitas..

Pas pak kohësh turko-egjiptianët u përpoqën ta poshtërojnë varrin e Marko Boçarit, por arvanitët (shqiptarët) myslimanë u sulën kundër tyre dhe i penguan të poshtërojnë varrin e heroit. Ata e morën trupin e Markos dhe e varrosën me nderim heroik, me një ceremoni të thjeshtë.

Labëria kur dëgjoi,
Se u vra Marko fajkoi,
Ra në zi e ra në goj,
Kënga i mbeti në goj’.